$کێشەی کورد، کێشەیەکی نێودەوڵەتییە$
#عارف قوربانی#
ڕەنگە هەریەک لە ئێمە بە دەربڕینێکی سادە دەیان جار ئەو پرسیارەمان لە خۆمان کردبێت کە بۆچی کورد نەبووە بە هیچ؟ دەبێت هۆکارێکی شاراوە لە پشتی ئەوەوە هەبێت کە بۆچی هەریەک لە گەل و نەتەوەکانی ناوچەکە بوونەتە خاوەنی کیانی خۆیان و کورد هەر بە ژێردەستەیی ماوەتەوە؟ فارس و عەرەب و تورک وەکوو سێ دراوسێی لە مێژینەی کورد، هەریەکەیان لە قۆناخێکی جیاجیا هاتوونەتە ناوچەکە و توانیویانە ببنە خاوەن ئیمپراتۆریەتی گەورە و نەک هەر حوکمی خۆیان بکەن، بەڵکوو دەسەڵاتیان بەسەر بەشێکی زۆری دەوروبەریشیاندا سەپاندووە، کەچی کورد لەسەر جوگرافیا و نیشتمانی خۆشی نەیتوانیوە قەوارەیەک بۆ خۆبەڕێوەبردنی درووست بکات. زۆرجار لۆمەی باب و باپیرانی خۆمان دەکەین بەوەی لە ناوخۆیاندا یەکگرتوو نەبوون، یان دەڵێین نەیانتوانیوە کەڵک لەو هەلومەرجانە وەربگرن کە بۆیان درووستبووە، مێژوونووس و ئەکادیمیستەکانیشمان زۆرجار لەپاڵ یەکنەبوونی هۆز و تیرەکانی کورد و هەڵنەکەوتنی سەرکردە، هۆکارەکەی بۆ هەڵکەوتەی جوگرافیا یاخود نەبوونی دەریا لە تەنیشتی کوردستان دەگێڕنەوە، بەڵام ئایا هەر بەڕاستی ئە‌وانە هۆکارن کە کورد نەبووە بە دەوڵەت؟
ئایا هەموو ئەو میللەتانەی توانیویانە دەوڵەت درووستبکەن یان بۆیان درووستکراوە، خاوەنی هەڵکەوتەی جوگرافیی لەبار بوون، ئایا هەموو میللەتانی دونیا کە بوون بە خاوەن قەوارەی خۆیان، دەریا لە تەنیشتیانەوە بوو؟ بێگومان هیچ کام لەو هۆکارانە ڕاست نین و هۆکاری سەرەکی نەبوون و نین. ڕاستە کورد میللەتێکی ناتەبا بووە لەناو خۆیدا، بەڵام ئایا ئەو گەل و نەتەوانەی دیکەی دراوسێی کوردستان دۆخی پێکەوەیی کۆمەڵایەتییان لە کوردستان باشتر بووە وا ئەوان بوون بە دەوڵەت و کورد پێی نەگەیشتووە؟ بێگومان ئەوەش ناڕاستە کە بگوترێت دۆخی عەرەب و میللەتانی دیکە لە ڕابردوودا لەناو خۆیاندا لە کورد باشتر بوون. هەروەک ئەوەش ناڕاستە کە بگوترێت کورد سەرکردەی تێدا هەڵنەکەوتووە.
ئەگەر زۆریش نەگەڕێینەوە بۆ قووڵایی مێژوو، کۆتایی جەنگی جیهانیی یەکەم و دەستپێکی نەخشەکێشانەوەی ئەم ناوچەیە وەربگرین کە دوای شکستی خەلافەتی عوسمانی دەیان دەوڵەت لە ناوچەکە درووستکران، دەگەینە باوەڕێک هیچ کام لەو هۆکارانەی باس دەکرێن درووست نین بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی کورد بۆ نەبوو بە دەوڵەت؟ ئایا شێخ سەعیدی پیران ڕابەرێکی کەم بوو؟ ئایا شێخ مەحموود لاوازتر بوو لەو سەرۆک خێڵ و عەشیرەتانەی عەرەب؟ ئایا ئەو چەندین وڵاتەی بۆ عەرەبەکان درووستکران بەهۆی ئەوەوە بوو کە سەرکردەی گەورەیان تێدا هەڵکەوتبوو؟ ئایا لەبەر ئەوە بوو کۆمەڵگەی خێڵەکییەکەیان وەلاوە نابوو، هەموو ببوون بەیەک؟ بێگومان نەخێر. تەنانەت بۆ وڵاتێکی وەکوو ئێراق عەرەبێکیان نە لە سوننە و نە لە شیعە دەستنەکەوت بەکەڵکی حوکمڕانییەکی ڕووکەشانەی ژێر ئینتیدابی بەریتانیش بێت تاوەکو بیکەن بە سەرداری ئێراق، چوون کەسێکیان بۆ هاوردەکرد و کردیان بە مەلیکی عەرەبەکان. سەرۆک و سەرداری زۆربەی وڵاتانی تازە دامەزراو کەسانێک نەبوون کاریزما بووبن و لە هەناوی کۆمەڵگە و میللەتەکانی خۆیانەوە وەک ڕابەرێکی نەتەوەیی دەرکەوتبن. بگرە زۆربەیان لە سەرۆک خێڵێک زیاتر نەبوون، کە ئەوکات لەناو کورددا چەندین ڕابەری وەکوو شێخ مەحموود و شێخ سەعیدی پیران و شێخ تەهای شەمزینی و سمکۆی شکاک و چەندینی دیکە هەبوون کە لە ئاستی ئە‌وەدا بوون بتوانن دەوڵەت بەڕێوەببەن، بەڵام هۆکارە ڕاستەقینەکە ئە‌وەیە کە زلهێزەکانی جیهان و کۆمەڵی نێودەوڵەتی نەیانویستووە کورد دەوڵەتی خۆی هەبێت.
ڕەنگە لێرەدا پرسیاری درووست ئەوە بێت کە بۆچی بڕیاربەدەستانی جیهان نەیانویستووە یان نەیانهێشتووە کورد ببێتە خاوەنی دەوڵەتێک لەسەر خاک و نیشتمانی خۆی، بەڵام بەشێک لەو نەتەوانەی دیکە کە خاوەنی خاکی خۆشیان نەبوون، دەوڵەتیان بۆ درووستکردوون؟ دۆزینەوەی وەڵامی درووست بۆ ئەم پرسیارە ئەو هۆکارە سەرەکییەیە کە ڕێی لەوە گرتووە کورد دەوڵەتی خۆی هەبێت.
ئەگەر وەکوو پرسیارێک بخرێتە بەردەمی هەر کامێکمان و لێمان بپرسن کێ جیهان بەڕێوەدەبات؟ بەبێ خۆماندووکردن و گەڕان بەدوای وەڵامی ڕاستدا، دەنووسین ڕۆژاوا. ئایا ڕۆژاوا بەرژەوەندیی لەوەدایە ڕۆژهەڵات ئیستقرار بێت؟ لەبەر زۆر هۆکار، بێگومان نەخێر. کەواتە ئەوەش دەرئەنجامێکی سادەی هاوکێشەکەیە کە ڕۆژاوا بەشوێن ئەو هۆکارانەوە بێت کە ببن بەهۆی نائارامی لە ناوچەی ڕۆژهەڵات. بێگومان لێرەشدا هۆکارەکان بۆ نائارامی تەنیا مانەوەی کێشەی کورد نییە، کێشەی دیکە زۆرن و ڕۆژاوا یاری لەسەر هەموویان دەکات؛ بەڵام ئەگەر لێرەدا تەنیا نموونەیەکی بەراوردکاری لەنێوان کورد و جوولەکە وەرگرین، وەکوو سەرچاوەی نائارامی و هاوکێشەی واقیع پێچەوانە بکەینەوە، چی ئەنجامێکمان دەستدەکەوێت. واتە با بیهێنینە پێشچاوی خۆمان کە ئێستا لەبەرئەوەی کورد دەوڵەتی نییە و بووە بە سەرچاوەی کێشەیەکی گەورە لە ڕۆژهەڵات، وە لەبەر ئەوەی جوولەکەش دەوڵەتێکی هەیە و بووە بە سەرچاوەی نائارامی بۆ بەشێکی زۆری وڵاتانی ناوچەکە. ئەگەر جوولەکە دەوڵەتی نەبوایە، لە کوێ و بۆ کێ دەبوو بە سەرچاوەی کێشە؟ ئەی ئەگەر کورد کێشەکەی چارەسەر بکرایە، ئایا دەبوو بە کێشە؟ بێگومان نەخێر. کەواتە تاوەکو بڕیاربەدەستانی جیهان پێویستیان بەوە بێت، دەبێت نائارامی و ململانێ لە ناوچەی ڕۆژهەڵات بەردەوام بێت، کێشەی کورد بە چارەسەرنەکراوی دەهێڵنەوە، چونکە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی کێشە و ململانێکانی ڕۆژهەڵات کێشەی کوردە.
لێرەوە دەچمە سەر ناونیشانی بابەتەکەم کە نووسیم کێشەی کورد کێشەیەکی نێودەوڵەتییە، مەبەستم لەوە نییە کە کێشەکە بووە بە کێشە و خەمی نێودەوڵەتی، بەڵکوو کورد زیاتر لەوەی کێشەی لەگەڵ وڵاتانی نەتەوەی سەردەستەی ناوچەکە هەیە، کێشەی لەگەڵ بڕیاربەدەستانی جیهان هەیە. دوو نموونەی زۆر سادە باسدەکەم کە یارمەتیی فراوانکردنەوەی تێگەیشتنمان دەدات لە ناسینەوەی هۆکاری مانەوەی کێشەکەمان. دوێنی میدیاکان باسیان لە ڕاپۆرتێکی دامەزراوەی بنکۆڵکاریی بەریتانیا (Declassifid) کرد کە لە پێگەی (دەیلی مافریک) بڵاوکرابووەوە، حکومەتی بەریتانیا نزیکەی 500 ملیۆن دۆلار یارمەتیی ئەو گرووپە چەکدارییانەی سووریای داوە کە بەشداربوون لە گرتنی (عەفرین) و پەلاماردانی ناوچەکانی ڕۆژاوای کوردستان. نموونەی دووەمیش دەگەڕێمەوە بۆ سەردەمی گشتپرسیی گەلی کوردستان لە باشوور بۆ سەربەخۆیی، پێش ئەوەی وڵاتانی ناوچەکە هیچ هەڵوێستێکی دژ بە و پڕۆسەیە دەرببڕن، سوید و پاشان بەریتانیا دژایەتییان کرد. ئە‌مە چیمان پێدەڵێت؟ بەرژەوەندیی بەریتانیا چییە لەوەی کۆمەکی ئەو چەکدارە تووندڕەوانە بکات لە داگیرکردنی ئەو ناوچانەی کوردەکان بە خوێن لەدەستی #داعش# پاراستبوویان، یاخود وڵاتێکی وەکوو سوید دەبێت چی زیانێکی پێبگات ئەگەر کوردستان سەربەخۆ بێت؟
لەم تێگەیشتنەوە بۆ سیاسەتی ڕۆژاوا بەرانبەر بە ناوچەکە، هەروەها لە ئەنجامی خوێندنەوەی مێژووی گەل و نەتەوەکانی دراوسێی کورد، گەیشتووم بە و قەناعەتەی لە ئەنجامی توێژینەوە و وردبوونەوەی قووڵی ڕۆژاوا بۆ ناسینی کورد وەکوو گەلێک کە توانای مانەوە و بەرگریکردنی هەیە لە ناسنامەکەی و ڕێگریی توانەوەی لەناو نەتەوەکانی دیکەدا، بڕیاریانداوە خاک و گەلی کورد دابەش بکەن بەسەر وڵاتاندا تاوەکو سەقامگیری درووست نەبێت، چونکە نەتەوەی دیکە زۆر بوون لە ناوچەکە یاخود لەناو گەل و نەتەوەکانی دیکەدا توانەوە، یاخود ڕازی بوون بە ژێردەستەیی و بەگژ نەتەوە و وڵاتانی داگیرکەریاندا نەچوونەوە، بەڵام کورد گەلێکە تاوەکو بە ژێردەستەیی بمێنێتەوە خەباتی بۆ ڕزگارییش بەردەوام دەبێت. ئە‌مەش بۆ ڕۆژاوا خاڵێکی گرنگە کە نەهێڵن کێشەی کورد چارەسەر بکرێت بۆئەوەی ململانێ بەردەوام بێت.
بۆ دەرخستنی زیاتری سیاسەتی ڕۆژاوا، دەکرێت درووستکردنی دەوڵەتی سووریا و ئێراق بەیاد بهێنینەوە، سووریا زۆرینەی سوننە بوون، دەسەڵاتیاندا بە شیعە. ئێراقیش زۆرینە شیعە بوون، سوننەیان کرد بە حاکم، بۆئەوەی ململانێ لەنێوان کەمینەی حاکم و زۆرینەی فەرامۆشکراودا بەردەوام بێت. کوردیشیان بۆیە نەکرد بە دەوڵەت بۆئەوەی هیچ کام لەو وڵاتانە ئیستقرار نەبێت. [1]