ناونیشانی بابەت: بەربەستەکانی بەردەم بیری ڕەخنەیی
ئامادەکردن: #عادل قادری#
یەکێک لە کێشە جەوهەرییەکانی ڕەخنەی ئەدەبیی ئێمە، ئەوەیە کە لە هەمبەر دەقە لاوازەکان بێدەنگ دەبێت و دەقە ناودارەکان (ئەگەرچی گەورە و سەرکەوتووش نەبن) دەخاتە چەقی باس و شرۆڤەی خۆیەوه.
ئەمە دۆخێکی درووست کردووە کە ئێستا ڕادەی نووسەرانمان لە خوێنەرانمان زیاتر بێت.
کلیل وشەکان: کەلتوور، کۆمەڵگە، حیزب، خێڵ، ژن، پیاوسالاری، شارچێتی
کاتێک دەڵێم “باس و شرۆڤە” مەبەستم ئەوەیە کە چەندین چەمک و دەستەواژە لە هەناوی دەق دەردێنن و بە گۆشەنیگایەکی فەلسەفیی گشتییەوە هەڵیدەپێکن یان بە پێچەوانەوە چەندین چەمکی فیکری و فەلسەفی (کۆمەڵناسانە، دەروونناسانە، دەروونشیکارانە، جێندەری، سیاسی و کەلتووری و…) زەق دەکەنەوە و بە دەرزی و دوورمان دەیدوورن بە باڵای دەقی کوورتەباڵاوە و لە ئەنجامیشدا ستایش و چەڵەلێدان دوا وێستگە و ئەنجامگیرییەتی.
ئەمە دۆخێکی درووستکردووە کە ئێستا ڕادەی نووسەرانمان لە خوێنەرانمان زیاتر بێت، ڕادەی دەزگای چاپ و نەشرەکانمان لە ڕێکخراوە هزری و کەلتوورییەکانمان زیاتر بێت و ڕادەی قسەی بێ سەروبەر و بڕیاری پێشوەختە و ڕەها و موتڵەق لە ئەڵقە ڕەخنەگرانە و چالاکە ڕێکخراوە پرسیارسازنەکان زۆرزۆرتر بێت.
کاتێک دەڵێم ڕادەی نووسەرانمان لە خوێنەرانمان زیاترە زۆرتر ئاماژدان بە وەهمێک لە پانتای کەلتووریی هەژار و دەسکوورتی ئێمەدا ئاوساوە، زیاتر ئەنگوستدانانە لەسەر دیاردەیەکی درۆزنانە و قەڵب کە بەهۆی تاکڕەهەندی یان جووتڕەهەندی (دوالیزم) گەشە و نەشەی جەمسەرەکانی کۆمەڵگە، “وەهم” وەها زەق دەبێتەوە و کەلتوور بە واتا گشتییەکەی دەکات بە ڕووبەری تەڕاتێن و شەپۆلسواریی خۆی.
جەمسەرێکی گرنگی ناو ئەم هاوکێشەیە “بەردەنگ”ن. بەردەنگان بەشێکی زۆری ئەم قەیرانە دەخەمڵێنن، ئەوان هەزارن هەزار کەسن لە یەک ئاستدا و بە لێشاویش دەق دەخێننەوە و بۆ یەک مەبەستیش دەیخوێننەوە! حەسانەوە و حاوانەوە! بە زمانی میتافیزیک بیڵێین گەیشتن بە کەناری ئارامی و هێوری لە ڕێگەی کەشف و پێڕەوکردنی حەقیقەتەوە!
ئەمە لە کاتێکدایە هەم دەقێکی ئەدەبی و هەم ڕەخنەی ئەدەبی لێدانن لە دۆخ و فەزای باو، کوشتنی حەقیقەتی تاکڕەهەند و ڕەهان و گێڕەرەوەی حەقیقەتە شیمانەیی و مومکینەکان، دەق بەم واتایە شتێکی دژەباو دەگێڕێتەوە و “ڕەخنه”ش بە واقیعبینی و بوێری و مێژوومەندییەوە سەرکەوتوویی یان ژێرکەوتوویی ئەم جۆرە دەرکەوتن و گێڕانەوەیە هەڵدەسەنگێنێت.
ئەو ڕوانگەیەی کە بەرگریی لە شەپۆلی زەریای بەردەنگانی زۆر وزەبەندی زەرد و ئاپۆری مێگەلی باڕەکەر دەکات ڕەنگە بۆ ماوەیەکی کوورت وەکوو تیشکی ڕەش یان قاوەیی! خاڵی گەردن و سەرلێوی ئەکتەر و سیلیبێریتییەکان بدرەوشێتەوە بەڵام هیچ ڕەسەنایەتییەک لە ڕووی ناوەرۆک و فۆرم و هیچ تازەگەرییەک بەرهەم ناهێنێت، ئەم دەرکەوتانە لە “وەهم” و نووسین و بەردەنگ و بەگشتیی لە پانتای کەلتووردا بەر لەوەی واقیعێک بن لە ناو مێژوو یان دەرکەوتەیەکی ڕەسەنی ناو زمان و ئەدەبی کۆمەڵگەیەک وەکوو ڕەنگ و برەندی سەردەمن، مۆرک و مۆدەی ناو بازاڕن.
=KTML_Bold=لێرەدا بازاڕ لە دوو چەمکدا زەق دەبێتەوە:=KTML_End=
ئەلف: پارە واتە دەسەڵاتی دەرکەوتن و سەماکارانەبوون لەناو بازاڕدا.
با: سیما و ڕواڵەت واتە خەرمانە و هەیمەنەی درۆزنانەی دەوری نووسەران و خاوەندارانی کەلتووریی.
من پرسیارێک لە هەموومان بکەم، دەرکەوتن و بەرجەستەبوونی بەرهەمێک ئەنجامی چییە؟ واتە چی لە پشتەوەیە؟ ئایا بەرهەمێک دەتوانێت بە کەمترین ئاستی ڕەسەنایەتی و سەرکەوتوویی و تازەگەریی و بە بێ لێدان لە دۆخی باو بێتە ناو جەماوەر و دەنگ داخات و ببێت بە لۆسە و پێوەر (اهرم) بۆ گۆڕانی بیرکردنەوە و زەق و جوانیناسیی کۆمەڵگە؟ بەڵێ بێگومان دەتوانێت!
ئێستە بای ئارەزوو بە ئاڕاستەی شەقام و پۆپۆلیزمدا هەڵدەکات و هەڵیکردووە و ئازادیی سەرەڕۆ و ڕەشۆداماڵراوی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و تەختەی شانۆ و ئیستەیجەکانی نواندن ونمیاشکردنیش تەواو ئەم دۆخەی گەیاندووەتە تەشقی ملهوڕی و سینگدەرپەڕاندن و دەسەڵات و دیکتاتۆرییەتی خۆی.
لە هەر کوێ ئاپۆرەیەک هەبوو خەڵکێکی زۆریش لەوێن کە مەرج نییە دوو پرسیاری بنەمایی بگرنە دەق، لە ناو ئەم دۆخەدا و لێرە چەند هۆکاری ناڕەسەن کە دەقێک دێننە سەرەوە و پێکەی درۆزنانەی دەدەنێ دەژمێرم و پێناسەی دەکەم.
1- حیزب
2- خێڵ
3- ژنانەبوون
4- پلەداربوون
5- میدیا
6- شارچێتی
1- حیزب لە ڕێگەی پلان و پڕۆژەیەکی زیرەکانەوە کەلتووری و ڕۆشنبیریی و نووسراوەییەکان دێنێتە ناو ڕەوتی دابینکردنی زیاتری جەماوەر و کۆکردنەوەی دەنگ بۆ خۆی، حیزب وەکوو ڕۆحی سرووشتیی خۆی مامەڵە لەگەڵ ئەدەب و ڕۆشنبیریی دەکات و ئەمە ئەرکی ئەدەب و ڕۆشنبیر و ڕۆشنبیرییە ئەکتی بەرگری و ڕەخنەکردن بنوێنێ.
بەڵام ئەم حاڵەتە بەهۆی ئەم هاوکێشەیەی سەرەوە کە باسم کرد تاکوو ئێستە بە زیانی نووسین و لە قازانجی ململانێی سیاسیدا تەواو بووە، کاریگەریی حیزب وەکوو جو‌مگەی سەرەکیی دەسەڵات و خاوەن میدیا و ڕۆژنامە بە سەر هۆکارەکانی دیکەشەوە دیارە و دەکرێت بڵێن حیزب یەکێک لە جەمسەرە هەرە کاریگەر و کەڵەگاکانە لە ناو هاوکێشەکەدا.حیزب باوکە!
2- خێڵ، لە وڵاتی ئێمەدا خێڵ نەک هەر بەشێک لە کرۆک و کایەی حیزبی و گرووپی پێک دێنێت بەڵکوو لە ڕووبەری کۆمەڵایەتی و بازاڕیشدا دەسەڵاتدار و ملهوڕە، چەندین سەرۆک خێڵمان هەبووە و هەیە کە هەڕەشەیان لە نووسەر و ڕۆژنامەنووسان کردووە و تا ئاستی ڕێگری و کوشتن و تۆقاندنیش هەنگاویان هەڵگرتووە و هیچ سڵێکیشی لە میدیاییبوونەوەی ڕوخسارە ناوەخت و دواکەوتووەکەی نەکردووە.
ئەمە لایەنێکە کە بە قازانجی ئەو نووسەرانە دێتەوە کە ڕواڵەتیان بە مۆدێڕنیتە مەکیاج کراوە بەڵام لە دەرگای پشتەوەی خێڵەوە دێنە ژوورەوە و دەبێت بە نووسەری دیار و ناودار.
خێڵ، ڕۆحانەتی مەکیاجکراو و سافولووسکراوی حیزبە و دیارترین ڕوخساری مۆدێڕنیتەی خواروخێچی کۆمەڵگەی ئێمەیە ئەگەر حیزب باوک بێت ئەوا خێڵ باپیرو ڕۆح و بتی ئەو باوکەیە!
3- لەم مۆدێڕنیتە دەڵەمە و دەسکرد و ئامێرییەدا شانۆیەکی ڕەنگین و ورووژێنەر بۆ دەرکەوتنی ڕەگەزی مێ و ژن ڕێک خراوە، شانۆیەک کە ژن نەک وەکوو سووژە بەڵکوو وەکوو ئامراز و ئامێر لە کۆمەڵگەیەک کە سەرەڕای پیاوسالارانە-بوون، بەڵکوو نەرێتپەرەستیش پێناسە دەکات و ڕۆڵی بۆ دیاریی دەکات.
لەم شانۆیەدا ژنان و کچانی ئەکتەر، گۆرانیبێژ، نووسەر، شاعیر و نیگارکێش و… دەردەکەون و خۆ دەنوێنن و بەخێرایی دێنە سەرەوە و دەبن بە برەند بە بێ ئەوەی ئایدیا یان گۆشەنیگا یان چەمکێک یان دڵەڕاوکێیەک بخەنە ناو کۆمەڵگەیەکی سڕ و خەوتووەوە.
ژنان لێرەدا دەبن بە کاڵایەک بۆ سڕکردن و لەباربردنی خەونە گەورەکانی مرۆڤی ئێمە بە گشتیی و ژنان خۆیان بەتایبەتی و ئەو ڕۆڵە ڕاستەقینە شارستانیسازەیان لە وەها پێکهاتێکدا لێ دەسێنرێتەوە و دەبن بە ماتۆڕ و مەیکینەی سامناک و کوشندەی لەباربردن وخەساندن و دوورکەوتنەوە لە ڕەسەنایەتی لەلایەن سیستەمی پیاوسالار و نەرێتپەرەست و ڕۆحی کاڵاخواز و چێژپەرەست و مەسرەفگەراوە.
ئەم حاڵەتە بە پلەی یەکەم زیاتر ژن قوربانی دەکات و سەپاندنی هەمان ڕۆحی”بان و خوار” و چەسپاندنی فۆرمێک لە دیسپۆتیزم و ئاغا و کۆیلەییە لە ژینگەیەکی خێزانی و کۆمەڵایەتی و جێندەریدا.
ئەم حاڵەتە لەگەڵ دۆخی نەکراوەیی و نەرێتگەرێتی و ئایینیبوونی کۆمەڵگە و دۆخی تێپەڕ و هەڵپەسێردراوی کۆمەڵگە یەکانگیر دەبێت و ئەکتە ناڕەسەنەکانی ژن زیاتر زەق دەکاتەوە.
کۆمەڵگەیەکی هەڵپەسێردراو و تێپەڕ: ئایینی و مۆراڵێکی ڕادیکاڵیی ئاسمانیی هەیە و بناژۆخوازە بەڵام ئارەزووە جەستەییەکانی بۆ ڕاناگیرێت، درۆ دەکات کە باوەڕی بە مافی ژن و یەکسانی هەیە بەڵام تەنیا لە دەرگای جەستە وە دێتە ژوورەوە و فۆرمی ” سەر و ژێر” بە هاوتای هاوسانی دەزانێت، کۆمەڵگەیەک کە: باوەڕی بە ڕۆح و غەیبانییەت هەیە کەچی تا سەر ئێسقان مادیخواز و جەستەپەرست و مەسرەفگەرایە و… ئەم دۆخە گشتییە وادەکات کۆمەڵگە چاوی سێیەمی نەبێت و تەنیا بە دوو چاو، چاولە شاشە و شانۆ و واقیع و جیهان و شوێنە تەرچک و توردەکانی جەستە بکات و تەنیا ڕووکار و توێژاڵی سەرەوەی ببینێت.
ئەم حاڵەتەی سێیەم کە هاوکات بووە لەگەڵ بزاڤێکی فیمینیستیی ناتەواو و دەستەبەر بوونی هەندێ ئازادی بچووک بۆ ژنان و داننان بە هێزیان وەکوو قەوارەیەکی کۆمەڵگە، زیاتر مەجالی دەرکەوتنی بۆ ڕەخساوە و ڕوخسار و سیما دیارەکانی ژنانی ناهەڵکەتوو و بێ ئایدیا هەر دەم لەژێر سێبەری ئەم لێشاوانە دا دەرکەوتوون و بە هەڵکەوتوو و ئایدیابەخش مانیفێست کراون، ئەمە گشتییەتی جیهان و ژینگەی سەربەخۆ و جیاوازی ژن دادەبەزێنێتە سەر ئاستی هەندێ وێنە و نیگار لە جەستە و لێو و قسەی عاتیفی و لەنجەولار و بەگشتی دەیانخاتە پڕۆسەی بە ئامرازبوونێک کە سیستەمێک لە ناو بازاڕ بەڕێوەی دەبات، نەک هێزێک لە عەقڵی خەمخۆری ژیان و چاکسازی کۆمەڵگە و بەم شێوەیە سایکۆلۆژی و جیهانبینی و ئارەزووەکانی ئێمە لە ڕێگەی بازاڕەوە دەسکاری دەبێت.
جیا لەمەش نەریتێکی مردوو و کۆنە بەرهەم دەهێنێت: ” بە لەنجە و لار هاتەوە یارم لە ڕێگەی کانی…” بەکاڵاکردن و بەکاڵابوونی ژن ئەو گورزە کوشندەیە لە دەق و کەلتووری ئێمە دەدات کە سووژەی وەگێڕ و پرسیارسازی ژنمان لە ناو ئەو هەموو مانکەن و پەیکەرە سیکسی و نازکەدا بۆ نادۆزرێتەوە و ڕۆحە ڕەسەنە دەگمەنەکان دەکات بە ژێر تۆز و گەردی دەرکەوتنی خۆیەوە.
ئەگەر حیزب باوک و خێڵ باپیر بێت ئەوا ژن بەم واتایە و لە ناو ئەم هاوکێشەیەی بازاڕدا دەبێت بە باوەژن و دایکێکی زڕ کە نە گرێدراوەتی پێی گەورەمان دەکات و نە تێکەڵبوون لەگەڵی دەمانخاتە ناو هاوکێشەیەکی ئودیپووسی و فرۆیدیانە لە قەیرانی مانا و بوون بە نیسبەت دایک و ژنەوە!
4- پلەداربوون، ئاماژەیە بۆ پلەوپایەی ئیداری و پێگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری.
بێگومان لە هەموو کۆمەڵگەکان و بە تایبەتی لە کۆمەڵگەی ئێمەش کەسێکی خاوەن پێگەی کۆمەڵایەتی (کوڕی مامۆستا فڵانی یان کوڕی ئاغای فیسار یان نەوەی حاجی کێ و یانتر بنەماڵەی کێ بەگ و کێ و کێ…) یان خاوەن پێگەی ئیداری (سەرۆکی بانک یان فەرمانبەری ئیدارەیەکی کاریگەر لە کۆمەڵگە و…) یان خاوەن کۆمپانیا و زەویندار و موڵکدار یان سەر بە بنەماڵەیەکی سیاسی ناودار و خەباتگێڕ…هەموو ئەمانە ترس و مۆتەکەی ڕاستەقینە و کوشندەن لەسەر دەق و کەلتوور و ئەدەبی ئێمە.
کە ناکرێت تەنیا ئەمانە وەکوو تاک و تەنانەت کەلتوور و پێکهاتیش بە تاوانبار بزانین، بەڵکوو بەشێکی بنەمایی تاوان و کێشەکە لای ئەو کەلتوورە مێگەل و گشتییەیە کە بوێریی ڕەخنەگرتن یان توانستی ڕەخنەگرتن یان ئازادی و جوامێریی ڕەخنەگرتنی تێدا نییە و دەکەوێتە داوی هەلپەرەستی، بەرژەوەندیخوازی، شەرمنۆکی و ترسنۆکییەوە، ئەم حاڵەته، مەندی و وەستاویی لە ناو کەلتوور و دەقدا بەرهەم دێنێت و تەنانەت دەقی باش دەکوژێت و دەقی خراپ دەباتە سەرەوە.
دەقی باش لە ڕەخنەکردن دەپارێزێت و پێگەیەکی نەمری دەداتێ و دەیکات بە پیرۆز و قودسی! شتێک کە لەگەڵ ڕۆحی ئەدەب و ڕەخنە و گۆڕانی کۆمەڵایەتیدا تەواو دژایەتیی هەیە.
پێوەندی ئەم حاڵەتە لەگەڵ حاڵەتەکانی پێش وەکوو دەسەڵات وهێزە کە باوک وخێڵ و ژنانێتیی بازاڕ دەترنجێنێتەوە ناو جیهانی نومایش و نواندنەوە: میدیا!
5- لە دوای تێزی گوندی جیهانییەوە لەلایەن مارشال مەک لۆهانەوە و دەربڕینی ڕستەی” میدیا پەیامە” تاکوو ئێستە ئێمە ئیدی لەگەڵ تێزێکدا ململانێی زەینی ناکەین بەڵکوو ئێستە گوندی جیهانیی واقیعێکی بەرهەست و بینراوە و زەقە و میدیاش ئەم جیهانەی زۆر بچووک و لە هەمان کاتدا ئاڵۆز کردۆتەوە.
هەموو چوار حاڵەتەکەی پێش لە ڕیگەی میدیا و لە ناو میدیا بەریەک دەکەون و ڕۆحی ناڕەسەن و پاوانخواز و بوتپەرەست و کاڵامەند و چێژتەوەر و نەگۆڕخواز بەرهەم دێنن.
میدیا وەکوو “جیهانی واقیعە!” بۆ ئەو هاوکێشەیەی کە چوار حاڵەتی پێشووم تێدا باسکرد، لێرەدا ئێمە جیهانی واقیع دەدۆڕێنین و دێینە ناو جیهانی ناواقیعی و مەجازی کە نە ڕەسەنایەتی هەیە و نە مێژوویەکی بەرهەست و نە خاوەنی ڕووداوانی ناو جیهانی واقیعە و نە گوزارشتێکی ڕاست و سادق لە جیهان دەکات.
میدیا لە ناو ئەم هاوکێشەیەدا “گۆی جیهاننوێن” و شووشەی جادوویی و چاوبەستکاری فانتازییا سەرکوتکراوەکانی کۆمەڵگەیە، میدیا بەم پلە و واتایە جگە لە فیچقە و تەقینەی ناوشیاریی لە غیابی عەقڵ و وشیاری شتی دیکە نییە!
6- شارچێتیی فێڵبازترین و چڵکنترین دەمامکی شوناسێکی خێڵەکی و تاقمگەرە کە مەکیاجکردنەکەی خۆی لە ناو هۆڵێکی ئەمڕۆیی و قەرەباڵغ و بۆینباخ لەملدا ئەنجامدەدات.
ئەوە گەورەترین و عیشوەکارترن و فریودەرترین ئەکتەری ناو ئەو شانۆیەیە کە “میدیا” وەکوو شوێنگەی فانتازییە سەرکوتکراوەکانی کۆمەڵگە نومایشی دەکات، ئەو لە قووڵاییەکانی ناوشیار و لە سەرکووتکراوە گەڕاوەکانە کە ئەوەندە وشیاریی هەیە کە فێڵ بکات، شارچێتی جەمسەری ناوشیارانە ومێژوویی پەراوێز وترسنۆکی خێڵ و هۆزەکانە، یەک جیاوازیی دیار و جەوهەریی شارچێتی لەگەڵ خێڵ و هۆزەکان ئەوەیە کە خێڵەکان بەرهەمی واقیعی و ڕاستەقینەی مێژوون و لە جەوهەردا غەریب نیین و درۆش ناکەن، ئەوان بە سمێڵ و جامانە و گۆچان و قرخە و باوکانەبوون و…دەردەکەون و ڕۆڵیان واقیعییە بەڵام شارچێتیگەراکان وەکوو هەتاوپەرستن (ئا‌فتاب پرست) لەگەڵ خێڵدا خێڵن و لەگەڵ باوکدا باوکن و لەگەڵ ژندا ژنن و لەگەڵ میدیادا دەبن بە خودی میدیا! ئەوان وەکوو فریودەرترین و جەستەناسکترین و نووکەکارترین ئەکتەری ناو ئەم هاوکێشە کەلتووری و کۆمەڵایەتییە تەواوی میدیا داگیر دەکەن! هەوڵیان ئەوەیە ئایدیای قارەمانێتی و تاکانەبوون بەرهەم بێننەوە بەڵام دەبێ گۆڕەپان یان ئەنجوومەن یان جووت سایدی گەڕەکەکەیان بڕیارەکان دەربکات! [1]