Pêşgotin
Gelê #Kurdistan#ê ji berbanga dîrokê ve di bin nîrê bindestîyê de êş û azaran dikişîne. Her tiştên Kurdan kevtine ber bayê talan û wêrankirinê. Badev û firtoneya koledariyê serax û binaxa me bi bêbextî dimale. Dujmin, kelepûr û kevnetoreyên me ji bo xwe bi kar tîne. Hebûna me di bin seqem û berfa mêtingeriyê de dilerize û bêçare hêdî hêdî diçilmise û tê pişavtin. Zarê me jî, mîna endamekî bingehîn ji hebûna me ya neteweyî dibe armanca êrişên hovan ne. Ji ber ku zar, desteka jiyan û pêşveçûna bajarvanîyê ye . zar hêlîna gel e. Hêlîna dîrok, çand, tore û hemû nirx û bihayên neteweyî ye. Ji lew re bûye armanca yekemîn ji lêdanên mêtingeran re. Ji bo ku dujmin gelê me ji holê rake, zanîbû ku kuştina zarê Kurdî, kuştina neteweya #kurd# bi xwe ye. Kuştina kurdayetîyê bi xwe ye. Di dirêjahîya dîroka Kurdistanê de, dujmin ev ramyarî bi rê ve birîye.
Mijara sereke :
Bi rastî cîhana netewegelî li hin deveran fireşêwezar e , û li hin dever in din firezar e , ma gelo welatek ji welatên vê serdemê takşêwezar yan jî takzar heye , helbet bersiva me na tune , bi wateyeke din zarekî zal nebû , belam ji bo dirustkirina zarekî zal hingî pêdivî bi sazan çê dibe . dîroka gelan tekez dike ku her netewe ji komeleyan dest pê dike , û her komele şêwezarê xwe resen dibîne . li ser demên berê şêwezarê zal yê firenetewe bû û dibû zimanê alûgorîyê , danûstandinê û ariş vêrişê , dîsan jî rêz li şêwezarê komeleyên biçûk dihate girtin , ji lew re mirov têgehiştî bû , anku mirov pirzar û pirşêwezar bû , bi hêsanî fêrî zaran (zimanan ) dibû . Lê heger em bergeha vekolîna xwe firehtir bikin û li dîrok û cografîyayê binêrin, em dê bibînin ku di rastîyê de hemû şêwezar derfetên baş dîtinin û desthelatdarî kirine , anku di hin deman de alûgor û zal bûne , û li gorî nîrên dîrokî xwe parastine , yan jî ji deverekê koçber bûye devereke din , ji bo parastinê , ev liv û tevger ji cografîyayê hin kartêkerî di dengan (tîpên bibang) de kirî ye , lê wate wek xwe maye , nehatî ye kartêkirin ji ber ku guherîna pir di dengan de ye û nemaze deng di navan de , wek dengê nizim bilind bibe , yan jî dengê bilind nizim bibe , ev diyarde bi bîr û hizra min tiştekî siruştî ye .
Ez dê hewil bidim vê babetê li ser şengisteyên zanistî şirove bikim , nemaze mîna babetên weha ku bi dîrok , rewişt , tîtal û nasandina neteweya kurd ve girêdayî ye , zar (ziman , organê di devê mirov de cuda ye ji zar , anku language ) ji ne bûjenekî bêcan e , belam bûnewerekî zindî ye , di werara zarê (ziman) dê de û li hemû qûnaxên têperî de xwe wek kesayeta kurd li ber xwe da û li gorî şiyanên xwe , emzmûnên hestyar derbas kir , û her weha dîroka werara zimanê me ranaweste , ev roj şahnazîya me bi vî zarî mîna bawernameyekê di destê me de ye .
Zar (ziman) bi dengên ku ji dev, lêv, diran, qirik, ziman û bêvil dertên pêk tê. Her wesa bi van dengan zarê devikî ( axaftin, peyîvîn ) çêdibe. Lê ji bo zarê nivîskî her dengekî ku tê bihîstin liser kaxezê, bi nîşanekê tê naskirin. Ev nîşan jî, bi tîp (herf ) tê bi navkirin.
Pirsa heye ev e !
Gelo kurmancî , soranî , zazakî û lorî (lekî) her yek zarekî serbixwe ye , yan jî çend şêwezarên heman zarî ne û li gor çi merc û pîvanan ?
Şêwezar (accent ) ew devokên xwecihî ne , li hin navçeyan peyda dibin û li navçeyên din ji welat peyda nabin .
Di van çend salên bûrî de , zarê Kurdî (mebest hemû şêwezarên Kurdî) ev roj dibe zarekî rewandar li cîhanê û serbarî vê jî hewldan û xebatên baş dihêtin kirin ku bigehînin wê astê . Hin ji wan lêkolînan bi kurdî û hinek jî bi zarên din in . helbet sedemên vê biryarê jî hene , ya sereke , zarekî zindî û têgehiştî ye , anku roj bi roj temîz û pak dibe û ji bo derbirîna hestan jî têra xwe heye , û her li Kurdistan pûtepêdan pirtir dibe , û karhênana zarê Kurdî di dezgehên ragehandinê de yên cûrecûr pirtir dibe , bê guman zarzanên (zimanzan)cîhanî yên paye bilind îroj bi bayex li ser zarê Kurdî dicivin û gotûbêjên berfireh di derbarê hemû şêwezarên Kurdî de dikin ,ji pêkanîna zimên bigirin heta guherîn û veguherînên ku bi demê re rûdane ; ji koka zar (reh û rîşên peyvê) bigirin heta awa , teşe , şêwe û çawanîya zar (zimên) ; ji danûstandinên di navbera zarên cîhanê de bigirin heta pêwendîya di navbera zar û zarzanan de , hemûyan dadihûrînin û berawirdî hev dikin û encamê der dixine holê . Di vê derbarê de pêwîst e, ku herkes çi dizane bide gelê xwe. Ji lew re ku pêdivîya zar ji bo Kurdan mîna xwarin û vexwarinê ye. Li ser vê mijarê em dikarin beşekî biçûk ji hewldanên xwe bînim li ber we raxim , ta ku em karibin vê jêkvebûnê di şêwezarên Kurdî de zelal bikin .
Bi rastî hemû tîpên bêbang (ev roj jê re dibêjin tîpên dengdar , ev jî şaştîyeke mezin e ) ku hejmara wan 20 (bîst in ) (8 + 3) ev kom ji tîpan bi awayekî fîzîkî û bi vêtin ji dev û organên dev der dikevin , lê derçûna wan ji devê mirov negengaz e bê dengan (tîpên bibang) , ji bo têgehiştinê , ez dikarim vê mînakê bidim : Pêlên electromagnetic di amûrên ragehandinê de dihête bikaranîn ku hemû wêne , deng û awaz li ser wan pêlan dihêtin veguhastin , ev nimûne jî bi heman şêweyê ji bo veguhastina tîpên bêbang baş e , û her wesan jî bihîstin ku ne ji pêla deng (anku tîpên bibang ) be , ne guh û ne organên guhê mirov dişê tu dengan bibihîze . ev jî rastîyeke zanistî ye .
Em dikarin paya bizava dengan di zarê Kurdîîde li ser du pileyan parve bikin , cihê bikin (cuda bikin) .
Pileya yekemîn : Ev pile xwe dispêre koma tîpên (Vowel letters ) , anku tîpên bibang ew tîpên ku ne ji dev û ne ji endamên devê mirov in , tu têkilî bi ziman , diran , lêv û şikevta dev ve nînin , tenha helçûna bi vêtin ji henasa pişkê ne , ku yekser ji gewrîya mirov heldiçin mîna bira tîpên dengdêr (bibang) , ji lew re mirov dikare bêje ku ev ne tîp in , ev deng in , cudahîya van tîpan ji dengên din (mîna helçûna qirikê û dengê zik ku ne bi vêtina mirov der dikevin) ew ku bi vîn û vêtina mirov der dikevin , ev jî ciyawazî ye ji dengên bê vêtin , yên ji xwe der dikevin bê vîn û wîsta mirovan .
Li ser rêjeya pêgehiştina deng em dikarin bi şêweyekî zanistî wan her heyşt tîpan parve bikin ser du parekan û ew jî evin :
Tîpên dengdêr ( bibang ) yên dirêj evin : a , o , ê , û , î
Tîpên dengdêr ( bibang ) yên kurt evin : e , u , i
Herdem tîpên dengdêr (bibang) yên dirêj bi hêztirîn û bilindtirîn deng û rêjeyê distînin , dema xwendevan pêrgî peyvekê dibe ku du tîpên dengdêr pey hev hatinin , helbet yek dirêj û ya din kurt be , hingê bayex bi tîpa dengdirêj dihête kirin , û heger tîpa navbir ya bêbang yek ji koma tîpên hevseng be , wê gavê terazûyek diyar dibe û wê cemê terazûyê ji tîpa dengdirêj re verêse .
Kurmancî Soranî Kurmancikî Lorî
Pê Pî Pa Pa
Mazî Mazo Mazêne Mazî
Berû Baro Belûye Belî
Bû Bû Bî Bî
Dûr Dor Dur Dîr
Poşîman Peşîman Pêşman Paşîman
Çilo Çilew Velg Çiro
Şêlî (Şêlo) Şêlû Şêlî Şelî
Tehl Tal Tahl Tel
Şeher Şar Şehre Şehr
Kehr Kar Kid , bizek , bizêk
Mehr Mar Mar Mar
Tehzî Tazî Tazî Zit
Spih Speh Spî Espê Espije
Stirû Stireh Estire Istrî Estrî
Guh Giwê Goş
Wek em dibînin ciyawazîyên di navbera van şêwezaran de xwe dispêrin dengan (anku tîpên bibang) û di heman peyvan de tîpên bêbang amade ne û weke xwe dimînin . li gorî ku min lêkolîn û pişkinînên hûr kirî ye , ev jî vedigere sedemên xaknîgarîyê , û bilindahîya wê xakê ji rûwê deryayê ev ji alîyekî ve , ji alîyê din şêweyê guzarîya mirovan ve girêdayî ye . li dawîya vê rastîya zanistî serencama wê , ez dibêjim : Mafir cudahî û ciyawazî dikeve ser dengan , tekez ( Kurmancî , Soranî , Kurmancikî , Lorî ) ji heman reh û binaxê ne , anku ev her çar komele ji netewekî ne , ji neteweya Kurdî ne !
Pileya duwemîn : (Semivowel letters ) , anku tîpên nîvdeng , yan jî tîpên mîna dengan , em dikarin bêjin tîpên hevseng (hevkêş) , mîna pareka tîpên bibang yên kurt , bi wateyeke din ev dengên hevseng ji encama helma ku ji pişka mirovan der dikevin , ji lew re ez nikarim bêjim ev tîp in , belam deng in , yan jî nîvdeng in , ev kom tenha ji sê tîpan pêk dihêt ( y , h , w ) . Ya herî girîng têgehiştina kar û kiryarên tîpên vê komê ye . mirov dikarê bi hêsanî ji van tîpan yekê bi ya din biguhêre heger em bi xwazin ji şêwezarekê herine ya din .
H: Ev deng ji qirika mirov bi hûkirinê dertê. Herwiha dev, lêv û diran vekirî dimînin .
W : Ev deng encama derkevtina helma dev e , di nav lêvan de livek biçûk peyda dibe , lê lêv vekirî dimîne .
Y : Ev deng ji nîvê pişta zimên peyda dibe. Nîvbang e .
Kurmancî Soranî Kurmancikî Lorî
Meyandin Mehandin Amên kerdene Amênnayîş Amênkerdiş Masene
Newal Nehal Newale
Mahîn Mayîn Mahîne Mehû(u)
Gîha Gîya Vaş
Siwar Siyar Siwar Espar Suwar – Suyar
Tehr Awa Tehr Şêwe Tewr
Wek em dibînin dîsan bêbang di peyvê de amade ne , lê nîvbang dihêtin guhertin , wek me got guhertin bi heman kêşê ye , anku bi heman sengê ye , ji lew re ev nabe guherînek ji koka peyvê .
Ji ber ku di rêdana rêzara kurdî de du tîpên dengdêr ( bibang) bi hev re nedihên (netên) bikarhanîn pêwîstî bi alîkarîya tîpên hevseng dihête dîtin .
Bira tîpên nîvdeng û tewra bişavtinê :
Bişavtin : Bişavtina dengan (dengdêran û nîvdengdêran) , dema ku di heman peyvê de dengek nizim bi nîvdengî re were , hingê pêdivîya me bi bişavtinê heye , û di heman peyvê de , ew dengê nizim û nîvdeng dibe dengekî bilind li gorî binemaya ku nizim xwe diguhere bi ya bilind ya ji heman şêweyê , mirov dikare ji wan bigire ew jî ev e ; dema ku ( ey = ê , eh = a , ih = î , wî = û , uh = o ) di peyvekê de werin em karin bi tîpek bibang ya dirêj biguherin , anku ( ey ) ji bo sivikbûnê (ê) bi lêv dikin bê ti bandoreke bêvilî. Lê dîsa jî gava ku em peyvên (stêr – Tal) di axiftina rojane de bi lêv dikin dê hêsantir be , lê di nivîsandinê de , ji bo winda nebe gereke wek xwe bimîne . Ev pêvajoya dengnasî taybetmendiyeke asayî ya bilêvkirina Kurdî ye . Tiştekî gelekî belav e ku ji aliyê dengnasîyê ve rêbaz wisan dikare bê nivîsîn; “ çi dengdêrê ku berî nîvdengdêrekî were, dikeve vê rewşê” di hin navçeyan de li ser heman rêbazê çûn lê bi şêweyekî berûvajî , nimûne ; peyva yek ku (ye = ê ) bûye êk , ev tiştekî nerewa û neyasayî ye .
Kurmancî
ey Steyr Stêr Li ser vê binemayê (rêbazê) jî , em dibînin ku li hin navçeyan , di heman peyvê de , tersî vê binemayê jî rast dibînin , nimûne , peyva yek , wesan bilêv dikin û dibêjin (êk)
Beyreq Bêreq
eh Tehl Tal
ih Spih Spî
uh Duh Do
wî Gwîz Gûz
wî Kwîr Kûr
Wek em dibînin , di van peyvan de zarê Kurdî di hunera nivîsandin (nûsîn) û dariştinê de ber bi kêmtir kîte ve diçe . ev diyarde li ser hemû şêwezaran diçespe û tewir û teneyên dawî werdigirin .
Zarê me zengîn, pak, ciwan û xweş xwe gehand îro, lê mixabin heta niha abc û rêzareke yekbûyî û hevgirtî ji bo wî peyde nebûye. Ev jî, ji rewşa bindestîya welat tê. Bi tenê ev daxwaz di nav welatekî serbibxwe û azad, ji hêla dezgeheke neteweyî ve pêk tê. Îro hoyên xweyî û babetî derfet û karînan didin ji bo birêvebirina vî karî. Bi rastî şêwezarên Kurmancî û Soranî xwe gehandî ne asta ku bibine zar ,lê şêwezarên Kurmanckî û Lorî hêj nekevtine biwarê standarbûnê ji ber ku hêj lêkolînên berfireh di peyvsazîyê de dirust nebûn , û ne jî di hevoksazîyê
Encama dawî , em karin bêjin ku mijara me dikev biwarê dengnasî û dengsazîyê , …. , ew nimûneyên jorîn tenê bi armanca diyarkirin û zelalkirina vekolînê ye . [1]