=KTML_Bold=Şehadeta XALID BEGÊ CIBRÎ û Hevalên Wî=KTML_End=
=KTML_Underline=Tehsîn Sever=KTML_End=

#Xalid Begê Cibrî# yek ji serokên neteweperwerîya kurd e. Vê îdeala ku di dema xwendekarîya xwe ya li navbera salên 1891-1902 de nas kirîye, hem di warê hizrî hem jî pratîkî de organîze kirîye. Di her gavavêtina vê dozê de wî xwestîye peywirdarîyê bigre ser milê xwe. Tistê ku di nameya bo Simko nivîsîye de qiset dike, gelek balkês e. Dibêje:
“Komîteya Kurd tenê biryarên xwe beyan dike û hîç ne xwedîyê wê hizrê ye ku biryarên xwe li ser te ferz bike… Her wiha, plana Simko jî wek utopyayekê (xeyalekê) ne didît û dida xuyanîkirin ku dê pistgirîyê ji bo hemî hewldanên bo serxwebûna Kurdistanê bike...”
Xalid Begî Kurdistanê yekparçe didît. Li kîjan parçeyî dibe bila bibe, 'serketina her hewldanek a ji bo serxwebûna Kurdistanê wek serketina xwe didît. Ji vê çendê ji tevgera kurd a di bin serokatîya Sex Mehmûd de ku li Kurdistana Basur pêkdihat, gelek kêfxwes bû. Li gorî Xalid Begî heta ku Kurdistan azad bibe dê li hemî parçeyên Kurdistanê berxwedan her li dar be. Û Xalid Beg xwedîyê hizreke wisan e ku serketina kurdan di hevgirtina kurdan de dibîne. Ji vê çendê di serî de her bala xwe daye ser pêkhatina yekîtîya li navbera kurdan. Di vî warî de gelek mesafe jî digre. Bo numûne, hindek rêxistinên kurd ên ku ji hev cihê difikirin, bi taybet Komîteya Kurd a li Stenbolê (Kurd Tealî Cemîyetî) û Komîteya Kurd a Erziromê (Azadî) digihîne hev.
Niha em bêne ser jîyana kurt lê bi têra xwe tijî ya Xalid Begî.
Xalid Beg di sala 1882 de li Gimgimê (Varto - Mûs) hate dinyayê. Bavê wî Mehmûd Beg mezinê esîra Cibran e, diya wî jî meta Sêx Evdila Efendîyê Melekan (xwuska Sêx Mehmûd) e. Diya wî û diya Sêx Seîd efendî xwiskên hev in. Xalid Begê Cibrî û Sêx Seîd Efendî û Sex Evdila Efendî, ku her sê jî di tevgera kurd a sala 1925 de hatin dardekirin, pisxaltî û kurmetên hev in. Her wiha, Sex Seîd Efendî ligel xwiska Xalid Begî zewicandî ye.
Xalid Beg yek ji xwendekarên pêsîn ên Mekteba Esîran a li Stenbolê ye. Li Mekteba Esîran, ku di sala 1892 de vebûye, wek xwendekarê bi jimareya 36. qeyd bû. Perwerdeya vê mektebê 5 sal e. Bernameya 7 salan xistine zikê 5 salan. Di vê mektebê de zimanê osmanî, fransizi, erebî û farisî fêr bû. Ewên ku xwendina vê mektebê birin serî, kirin du bes; besek bo Mekteba Mulkîye û ya din bo Mekteba Herbîye hate sandin. Xalid Beg pistî ku Mekteba Esîran temam kir bo Mekteba Herbîye (Yildiz Mekteb-i Harbiye) hate sandin. Di sala 1902 de bi pileya (rutbe) yaver yuzbasîtîyê ji Herbîyeyê derçûbû.
Mekteba Eşîran parçeyek ji projeya entegrasyona osmanîbûnê ye ku bira- yetîya îslamê derdixist pês. Lê ji ber ku ev sedsal êdî dema danîna netewedew- letan e, lewma jî vê projeyê keysa serketinê bidest nexist. Di vî warî de tesbîtên Dr. Nurî Dêrsimî ku ew jî yek ji pêsewayên neteweperwerîya kurd e û ji mektebên Osmanî mezûn bûye, gelek girîng in, ku dibêje:
Ji bo Mekteba Esîran jî dê encam pêkhatina paradoksa klasîk û xusran bûya. Ji qewlê Hourani ve, çawan ku jon-tunûsî û jon-cezayîrî li dibistanên modern ên fransizan, jon-turk li dibistanên Evdilhemîd perwerde bûne, her wiha, dê jon-kurd jî ji nav kesên ku li dibistanên serweran, ango ji nav yên ku li dibistanên Osmanî perwerde bûne derbiketana.
Bi gotina Eugene L. Rogan “Derba- rê 9 kesên ku ji nav wan 25 kurdên ku ji pênc salên sereta yên Mekteba Esîran mezûn bibûn de ji ber sedema ku ew “hizrên neteweperwerîya kurdî diparê- zin” dê li salên di pey re muskileyên gelek mezin çêbibûna, dê mirina wan jî li ser vê yekê bûya, ku navdartirînê wan Xalid Begê Cibrî bû.”
Her wekî ku hem Dêrsimî hem jî Rogan dîyar dikin, qismek ji wan kes- ayetîyên ku li despêka sedsala bîstem tevgera neteweperwerîya kurd ges kirin, ji nav xwendekarên Mektebên Esîran derketine, ku sedema avakirina van mekteban pêkanîna 'çîmentoya osmanîbûnê' bû. Pêstirînê van kesaye- tîyan, bêguman, Mîralay Xalid Begê Cibrî ye.
Salên xwendevanîya li Stenbolê ji bo Xalid Begî qonaxa veguherînê ye. Li van salan ligel hizra neteweperwerîya kurd hevnas dibe. Ev hevnasîn bû sedem ku hizrên wî di vî warî de ges bibin û têkeve nav hewldanên têkosîna azadîya kurdan. Ji wan kesên ku vê yekê dîyar dikin yek jê jî Ersal Yavi ye. Yavi di kitêba xwe ya bi navê Kürdistan Ütopyasi (Utopyaya Kurdistanê) de viya dibeje:
“Salên xwendekarîya Xalid Begî yên li Stenbolê demeke wisan e ku xeyalên serxwebûna Kurdistanê her li dar in û ji her çar alîyan dengê pevçûnê bilind dibe.
Xalid Begî ligel pêsewayên ku doza serxwebûna Kurdistanê bo xwe kiribûn armanc pêwendîyên nepen danîbû û pistî sala 1914 van pêwendîyan gurrtir kiribû. Bo numûne, di nav rêxistina Kurd Tealî Cemîyetî de ku di pêsengîya Seyîd Evdilqadir de hatibû avakirin ew ji endamên herî çeleng e.”
=KTML_Bold=Çalakîyên Xalid Begî yên Dema Serê Cîhanê yê Yekem û Tevlibûna wî bo Kurdistan Tealî Cemîyetî=KTML_End=
Li sala 1902 ji Stenbolê bo yekemîn peywira xwe ya leskerî çû Filîstînê. Li bereya Filîstînê û Îranê wek efser xebitî. Pistî ku Serê Cîhanê yê Yekem dest pêkir li navçeya Gimgimê bû serokê Alayîya Suwarî ya cibrîyan. Dû re tevayî çekdarên esîra Cibrî ketin bin fermanrewayîya Xalid Begî. Bi destpêkirina Serê Cîhanê yê Yekem re artêsa Rûsyaya Qeyser heta bajarê Bidlîsê herêmê xiste destê xwe. Xalid Beg bi tundî li dijî dagîrkerîya orusan derdikeve. Bi taybet li Serê Pasînler û Çemê Zoro ji alîyê wêrekî û servanîyê ve balê dikêse ser xwe. Pistî Soresa Oktobrê ya li sala 1917 ku artêsa orus pas ve vekisîya, Xalid Beg jî vedigere bo Gimgimê. Îcar dest bi xebata organîzekirina kurdan dike. Di vê demê de ligel Cemîyeta Tealî ya Kurdistan di nav pêwendîyê de ye. Li gorî nivîsîna Îsmaîl Göldas “… Mîralay Xalid Beg li herêma ku Kop, Gimgim, Kela Xinûsê, Kanîres, Boglan û Çewlîgê digre nava xwe berpirsîyarekî navendî bû.”
Dr. M. Nurî Dêrsimî ku ew jî di heman demê de endamê Kurdistan Tealî Cemîyetî ye û yek ji serokên Serhildana Qoçgirîyê ye, di kitêba xwe ya bi navê Hatiratim (Bîranînên Min) de wiha dibêje:
Kurdistanê, li ser axa welatê xwe di bin pêsengîya qaremanê kurd Mîralay Xalid Begê Cibrî de dest bi danîna teskîlatên ji bo kurd û Kurdistanê kiribûn.”
Ji van gotinên Nûrî Dêrsimî jî bas têye xuyanîkirin ku xwerêxistinkirina Cemîyetî Tealî ya Kurdistanê li Kurdistanê di bin pêsengîya Mîralay Xalid Begê Cibrî de ye.
M. Serif Firatê ku dewletê bi wî pirtûga bi navê Doðu Illeri Ve Varto Tarihi (Dîroka Gimgimê û Bajarên Rojhilatê) dabû nivîsîn, wiha neql dike:
“Mîralay Xalid Begê Cibrî û Mîralay Xalid Begê Hesenan ligel birayên xwe çek didin destê esîrê, bi cil û bergên kurdewar li gundan digerin, Nûbara Piçûkan ku bi destê Xalid Begî bi zimanê kurdî hatiye nivîsîn, her wiha, Mem û Zîna Ehmedê Xanî û Dîwana Melayê Cizîrî li gundîyan belav dikin.”
Pistî serê Cîhanê yê Yekemîn Xalid Begî ji alîyekî ve dest bi xebata organî-zekirina kurdan kiribû û ji alîyê din ve li ser çand û zimanê kurdî dixebatî. Du pirtûgên bi navê Nûbara Piçûkan û Eqîdeya Îmanê nivîsîne. Ji bilî vana, çend pirtûgên din jî bo kurdî werge- randine. Bi taybet gelek hewl daye xwe da ku zimanê kurdî bête axiftin û pê bête nivîsîn, her wiha, ji bo ku bixwînin berhemên Ehmedê Xanî û Melayê Cizîrî li gundîyan belav kirîye. Tespîtên Faik Bulut ku xwe disperse belgeyên dewletê jî, van qisetkirinên li jor dupat dikin. Faik Bulut vana dibêje:
“Pistî ku di dawîya Serê Cîhanê yê Yekem de Împaratorîya Osmanî hilwesîya, hingê li Anatolê îhtîmala danîna dewleteke ferawan bo ermenan derket holê. Li ser viya rosinbîrên kurd bi awayekî fiîlî ketin nav hewldanên serxwebûnê û ji bo pratîzekirina vê armancê li dora Cemîyetî Tealî ya Kurd ku wextekê ava bibû de kom bûn. Navenda vê rêxistinê li Stenbolê bû lê saxên wê li Dîyarbekir, Xarpêt û Bidlîsê jî hatibûn danîn. Her wiha, ev rêxistin guman nîne, ku li bajarên wek Wan û Dêrsim û Mûse û li hemî navçeyên ku kurd têde akincî ne jî belav bibûn.”
Eskera ye ku li herêma ku bajarên Mûs, Bidlîs û Çewlîgê digre nava xwe, di belavbûna saxên Kurd Tealî Cemîyetî de rola Xalid Begî gelek mezin e. Di vê navberê de hem bala dewleta Tirkîyê û hem jî bala dewletên der û dorê kisandîye ser xwe. Di wan raportên ku bolsevîkan ji herêmê bo nevanda xwe disandin de bi kitekit qala xebatên Xalid Begî têye kirin. Ji lêkolînerên Kurdistana Basur Dr. Afrasyaw Hawramanî li wan gotarên wî yên ku xwe dispêrin dokumantên orusan de van agahîyan belav dike:
“Xalid Beg ta ji destpêkê ve bi hemî hêz û sîyana xwe li ser xebata huner û dîrok û ola kurdan hûr dibû û di vî warî de gelek jî îhtîramê didît. Niha jî di nav kurdan de ew merivekî xwenda û herî biqabîlîyet e.
Xalid Beg di warê leskerî de gelek têgihastî û hostayê vî karî ye. Ji vê çendê alîgirên wî gelek in û di nav kurdan de rêza wî gelek têye girtin. Xebat û lêkolînên ku wî li ser kelepor û erf û edetên kurdan dikir, ji bo pêsveçûna civata kurd wî kiribû xwedî bawerîyeke mezin û di nav hewldanên xurt de bû. Xalidê Cibrî armanca xwe ji kesî qet venedisart û li her derê elemeskera qal dikir. Qet tevlî tevgerên tirkan nebû, ji wan cihê tevdigerîya. Ji ber ku wî dixwest bi awayekî azad xebatên xwe yên sosyal û civakî pêkbîne gelek caran taleb kiribû ku ji karê xwe yê leskerî veqete. Lewre xebatên sîyasî yên Xalid Begî ne bi dilê dewleta tirk bûn. Wan her tim hewl didan xwe da ku Xalid Beg ji sazîya leskerî dûr nekeve û ew bisên bi hêsanî wî di bin kontrola xwe de bigrin.”
Di pirtûka bi navê Dîroka Sîyaseta Kurdan a ku bi awayekî hevpar ji alîyê Komîsyona Kurd a Enstîtuya Zanya- rîya Rojhilatê li Akademîya Zanyarîyê ya Yekîtîya Sovyetan û Enstîtuya Zanyarîya Rojhilatê li Akademîya Zanyarîyê ya Komara Ermenîstana Yekîtîya Sovyetan de amade bûye heman hizirînên li jor derbasbûyî têne qisetkirin. Di vê pirtûga navborî de bi vî awayî qala Xalid Begî têye kirin:
“Li sala 1920 Xalid Beg û hindek efserên din ên ku di alayîya li bin fermanrewayîya wî de bûn, propaganda-yeke gurr a hizrên Kurdisna serbixwe dan destpêkirin. Xalid Beg û hevalên xwe ji bo ku li hemberî biryarên kongreyên Erzirom û Sêwasê, di heman demê de li dijî xalên “Mîsakî Millî” ku Kurdistana Tirkîyê tevlî axa Tirkîyê dikir, da ku kurdan organîze bikin, li navçeyên Gimgim, Kanîres, Melazgir, Kop û Kela Xinûsê ligel sex û serokesîran ketibûn nav pêwendîyan. Di encamê de ew gihan hizreke wisan ku divêt gelê kurd xwe ji bin nîrê dagîrkerîya tirk ku ev sedê salan e di nav tarîtîyê de histîye û hemî mafên wan yên rewa ji dest stendine êdî xwe rizgar bike. Ligel viya, pêsewayên kurd xwedîyê vê bawerîyê bûn ku ev yek dikare bi bilindkirina hest û hîsyarîya netewî ya di nav gel de, her wiha, bi berxwe- daneke çekdarî pêkwere. Pêsewayên kurd gelê xwe tembîh dikir ku her tim cil û bergên netewî li xwe bikin û bi zimanê kurdî bixwînin û binivîsin. Xalid Begê Cibrî berhemên sexsîyetên siyasî yên wek Mela Ehmedê Cizîrî û Ehmedê Xanî belav dikir.”
=KTML_Bold=Peymana Sevrê û Xalid Beg=KTML_End=
Xalid Beg digel ku Peymana Sevreyê kêm didît lê ji bo ku kurd bigihên mafên xwe, vê yekê wek firsendekê dipejirand. Ji vê çendê ew di nav hewldaneke xurt de bû da ku xalên vê peymanê yên derbarê kurdan de bêne piratîzekirin. Li seranserî herêmê digere, ji giregir û êx û mela û serok- esîran îmze berhev dike û bo Yekîtîya Neteweyan (Cemîyetî Eqwam) dide sandin. M. Serif Firat van hewldanên xalid Begî wiha neql dike:
“Xalidê Cibrî ku li ser vê hizirînê hewl dida xwe, di havîna sala 1920 de ligel Seyîd Evdilqadir ê serokê Cemîyeta Tealî ya Kurd ku li Stenbolê dima û Evdirehîmê Hekarya, her wiha, bi riya vana ligel Yusif Zîya ku li meclisê mebûsê Bitlîsê bû û bi hevalên wî re li hev kiribû. Ew di vê bawerîyê de bû ku dê mafên xwe bi wasitaya Yekîtîya Netewan bistî- nin. Xalid dê ji alîyekî ve amade- karîyên xwe yên li rojhilatê temam bikira û hêzên xwe yên çekdar sazbûyî bihistana, ji alîyê din ve dê hukûmeta mîllî îxfal bikira.”
“Di vê navberê de Mîralay Xalid Begê Cibrî li herêmên Gimgim, Kop, Melezgir, Kela Xinûsê, Kanîres, Boglan û Çewlîkê ji serokesîr û sex û mela û keyayên gundan mezbeteyên morkirî berhev dikir û bo Cemîyeta Tealî ya Kurd disand. Ji wira jî, qaso ji bo vî karî bo Mistefa Nemrûdî û Serîfê Kurd ku li Yekîtîya Netewan dixebitîn dihatine sandin.”
Ev hewldan jî encamekê bidest naxînin. Muhaweleyên astîyê di nav- bera dewletên ku di Serê Cîhanê yê Yekem de têk çûne û yên ku biserketine de dê bête îmzekirin. Belam ev lihevhatin ne bi dilê têkçûyîyan û ne jî bi dilê serketîyan e. Esasê wê, ev lihev- hatin bi zora DYA çêbûye. Lê pistî ku di hilbijartinên sermaweza sala 1918 de piranîya Kongreya DYA ket destê komarparêzan, hingê di serî de Peyma- na Versay ku Wilson li pist wê bû û gelek lihevhatinên astîyê ji alîyê Kongreya DYA ve dê nehatana erêkirin. Polîtîkaya emperyalîst a derve di sala 1917 de li DYA dê li payîza pasîn a sala 1918 dawî lê bihatana, ligel viya ew projeyên ku DYA li pist bû dê careke din nehata rojevê, bêguman, di nava vana de ya ku me eleqedar dike Peymana Sevrê bû. Pistî ku DYA berê xwe dide hundir, her wiha, li Rûsyayê jî Sorisa Bolsevîkan lidar dikeve, hingê li Rojhilata Navîn meydan ji îngilîz û fransizan re dimîne. Ev awa sazbûna mêzîna nufûzê li ser hesabê tevgera kemalîstan e. Êdî tu sansek ji bo piratîzekirina Peymana Sevrê nemaye. Yewnanîyên ku li ser handana îngilîzan ketibûn Anetolê li ser pistê hatibûn xistin û êdî stêrka Mistefa Kemalî dst bi gesbûnê kiribû. Û jixwe, Cemîyetî Tealî ya Kurd jî nesîya li hemberî van polîtîkayên nuh tu havilekê bike.
Heta ku wext digihê sala 1920an Xalid Beg ligel esîrên herêmê civînan li dar dixîne û hizrên xwe belav dike. Civînek ji van civînan, ya ku di hezîrana 1920 de ligel serokesîrên elewîyan hatibû kirin. Girîngîya vê civînê ji viya têye, ku ji berê de bi fêlbazî û fîtnetîyê, bi karanîna cudatîyên mezhebî, esîrên kurd yên elewî û sunnî ji hevûdin hatine dûrxistin. Heta ku pêsî li van pevçûnên çêkirî yên mezhebî nehatana girtin dê tu hewldanekê encameke erênî bi xwe re neanîyana. Xalid Beg di vî warî de hizrên xwe di civîna 20ê hezîran 1920 de wiha eskera dike:
“Kurd ji nesla Nemrûd û nîjadeke arî ne ku bi sedê salan cîhanê di destê xwe de girtine lê di encama bêtifaqî- yê de ketine bin nîrê tirkan û ev serê sessed salan e ku di nav lepê tirkan de wek dîl dijîn ku daketine radeya xulamtîyê lê îro stêrka azadîyê li wan ronî bûye, îdareya tirk hilwe- sîyaye û parçe bûye, esîrên elewî yên li Rojhilatê jî her wekî esîrên din ên li Rojhilatê kurd in, belam ew ji ber cihêtîyên mezhebî gelek salan bêsedem ji hevûdin kustine lê divêt êdî ew dem hatîbe ku xwe bigihînin hev û mafên xwe yên hevpar ji tirkan bistînin, li gorî Muahedeya Sevrê îstîqlala Kurdistanê dê ji alîyê Yekîtîya Netewan ve bête tesdîqki- rin, ji bo ku ev kar rojek berê bête destpêkirin divêt esîr dest biavêjin çek û rextên xwe û memûrên tirk ji ser axa xwe biqewirînin, esas divêt em berê xwe bidine padîsah, lewre hindik maye ku Hukûmeta Anqere ya asî ku li derveyî serîetê ye ji alîyê yewnanîyan ve bête hilwesandin, hingê ez ji tevayî elewîyan, bi taybet ji serokên esîra xormekîyan hêvî dikim ku ew jî tevlî vî karê pîroz bibin.”
Kemalîst li dijî vê xebatê derdike- vin. Li hemberî van dest bi taktîk û lîstikên cihê dikin; ji alîyekî ve Xalid Begî di peywira wî ya leskerî de dihêlin, ji alîyê din bi fen û fûtan kurdan berdidin hevûdin. Xalid Beg dixwaze dev ji peywira xwe ya leskerî berde lê ev daxwaza wî hatîye redkirin. Li Vacixê ji bo avakirina qonaxa hukûmatê wezîfe didin Xalid Begî da ku hem wî ji herêmê derxin derve û hem jî wî û kurdên elewî bikine pêsîra hev.
Şandina Xalid Beg bo Dêrsimê (1919)
Ev bûyera ku di sala 1919 de çêbûye, ji alîyê Vet. Dr. M.Nûrî Dêrsimî ve wiha têye vegotin:
“Piştî ku herêma Erzingan û Erziromê ji hêzên çekdar ên orus û ermenan hate paqijkirin hingê li Dêrsimê cardin hindek serhildanên herêmî dest pêkirin.”
“Eşîrên Vacixê dema ku têgihastin ew hatine xapandin êrîs birin ser herêm- ên tirkan.
Hukûmeta tirk li hemberî vê yekê dest bi fen û fûtên din kir. Ji hêzên çekdar ên alayîya esîreta kurd ku di bin fermandarîya Xalidê Cibrî de bû sandin bo wê herêmê.”
“Te divê li hemberî fermandarê ala- yîyê û te divê li hemberî efradên wî, dêrsimîyan gelek xwesbîn û dostane reftarî kirin. Bêyî ku hîç bûyerek nexwes rûbide alayî bi hêsanî xwe gihande Vacixê. Vê rewsê bala hukûmeta tirk kisande. Tirkên ku dikarin ji her firsendê sûd wergirin, esîretên kurd ên herêma Vacixê ku bi saya Xalidê kurd aram bibûn, rabûn ji vê rewsê îstîfade kirin û li Vacixê bi saya vî fermandarê kurd qeymaqa- mîya tirk dan avakirin.”
“Pistî ku avahîya qeymeqamîyê hate danîn, hingê li herêma Dêrsimê mayîna alaya Xalidê kurd ji alîyê tirkan ve wek xetere hate dîtin, lewre ji bo ku alayî tevlî artêsê bibe pas ve hate kisandin.”
Her wekî ku Dêrsimî jî qiset dike, sandina Xalid Beg bo Dêrsimê tenê ji fêlbazîyek îbaret e. Xalid Begê ku hewl dida xwe, da kurdên elewî û sunnî li dora armancekê bigihêne hev, vê fêlbazîya hanê jî berteref kirîye. Hevka- rîya di navbera kesayetîya welatparêz a Xalid Begî û hisyarîya esîrên Dêrsimê pêkhatibû tirkan nerehet dikir. Ji vê çendê mayîna Alayîya Cibran a li Dêrsimê wek xetere hatîye dîtin û di cih de fermana ji pas ve vegerînê hatîye dayîn. Pistî ku Xalid Beg vedigere Gimgimê dîsa xebata xwe her didomî- ne. Di vê navberê de Mistefa Kemalî Kongreya Erziromê lidarxistîye. Xalid Beg jî, bo Kongreya Erziromê hatîye vexwendin lê wî ev vexwendin red kirîye. Ji kesên ku kongreyê lidarxistibûn Süleyman Necatî qala vê vexwendinê dike û wiha dibêje:
“Ji alîyê Heyeta Merkezî ve nameyek bo Mîralay Xalid Begê Cibrî yê ku li nav kurdan gelek birêz û sîmayekî bifezîlet bû hinart û wî vexwend bo kongreyê. Xalid Begî di bersiva xwe de bi zimanekî welatperwer da zanîn ku ew û birayên wan esîrên din yên kurd bi Erziromê ve girêdayî ne û ji niha ve biryaran qebul dikin û ji ber hindek mazeretan ew dê nikaribe di civîna bextewar de besdarîyê bike û di beyana xwe de dide zanîn ku ew Heyeta Merkezî ya Erziromê bo xwe wek wekîl qebul dike.”
Süleyman Necati qebul dike ku Xalid Begî vexwendinê red kirîye. Digel ku besdarbûna bo kongreyê qebul nekirîye lê daye zanîn ku ew biryarên kongreyê qebul dike, ev yek tenê taktîkek e. Reftarîya Xalid Begî gelek zelal e. Ev reftarî kemalîstan narehet dike. M. Serif Firat balê diksîne bi ser vê yekê û viya dibêje:
“Dema ku muteserrifê Mûsê bo Mûsê û Nazim Beg jî bo Erziromê vedigerîyan, keyayên xormekî û lolanîyan mezbeteyên xwe dan artêsê, Xalidê Cibrî jî dixwest li hemberî hukûmatê serhildanekê lidarxîne û ji bo îstîqlala kurd bixe bite, ji ber ku esîrên Xormek û Lolan li dû wan neçûne wan êrîs birîye ser wan…
Pistî vê bûyerê firqayê (kolordu) guman jê birîye ku Xalid Begê Cibrî li hemberî hukûmeta millî cebhe girêdaye, ji vê çendê li ser hatîye mulahezekirin da ku Xalid Beg ji serokatîya esîrê were dûrxistin û bo Erziromê bête sandin, her wiha, bi sertê ku di pileya mîralaytîyê bête histin wek serokê dîwana muhasebeyê her li Erziromê bête histin. 19 tebax 1336-1920”
$Çûyîna Xalid Beg bo Erziromê, Avabûna Komîteya Îstîqlala Kurdistanê (Azadî) û Bihevrebûna Ligel Cemîyeta Tealî ya Kurdistanê$
Pistî ku tayîna Xalid Begî derdike- ve bo Erziromê êdî navenda xebatê Erzirom e. Dest bi xwerêxistinkirin- eke nuh dikin, ku bitaybet efserên kurd di pirranîyê de ne. Navê rêxistina nuh Komîteya Îstîklala Kurdistanê (Azadî) ye. Li gorî texmîna min li dawîya sala 1920 hatîye danîn. Rêxistinê heta sala 1923 xebata xwe bi awayekî nihênî (îlegal berdewam kirîye. Xebat zêdetir wek xwerêxistinkirina kadroyî di nav yekîneyên artêsê de ye. Di salên 1922-23 de di nav hewldaneke gurr de ne ku alîka- rîya welatên derve bo xwe peyda bikin. Ji alîyekê ve ligel bolsevîkan û ji alîyê din ve ligel îngilîz û fransizan dikevin nav pêwendîyan. Bi qasî ku ji dokumantên bolsevîkan têye famkirin Azadî ligel bizavên kurd ên li parçeyên din jî di nav pêwendîyê de ye. Xalid Begî bo xwe kirîye armanc ku tevayî rêxistinên kurdan di bin banekê de bigihêne hev. Di yekkirina Cemîyeta Tealî ya Kurdistanê û Teskîlatî Îçtîmaî û Komîteya Kurd a Erziromê de bi ser dikeve. Bi vî awayî daye îspatkirin ku kurd, digel ku xwedîyê hizirînên ji hev cihê bin jî, lê ew disên li dora bernameyekê xwe bigihênin hev û wek rêxistinekê derbikevin qada sîyasî ya cîhanê, bi vî awayî ew “qenaet”a gistî ku dibêje kurd nabin yek, hatîye hilwesandin.
Pistî ku di sala 1923 de Peymana Lozanê têye îmzekirin êdî Azadî dest bi organîzekirineke gistî dike. Di demeke kurt de li 23 bajar û bajarokan saxên wê têne danîn. Ji her tebeqeyê, gel bi girseyî tevlî Azadîyê dibe û dest bi xebateke gurr dikin ku di rewseke musaît de serhildanê lidarxînin.
=KTML_Bold=Girtina Xalid Begî=KTML_End=
Gurrbûna xebatê bala dewletê her dikêse. Ji gelek çavkanîyan herikîna agahîyan bo Anqerê dest pêkirîye. Di dawîya sala 1924 de Mistefa Kemal diçe Erziromê. Xalid Beg bo sîvekê hatîye vexwendin ku Mistefa Kemal jî li wira ye. Xalid Beg dixwaze neçe sîvê lê pistî gelek rica û minetan radibe ligel yaverê xwe bînbasî Resît Beg diçe. Digel ku li derveyî edetên protokolê ye jî lê cardin Xalid Beg dixwaze ku Resîd Beg jî ligel wî têkeve salona xwaringehê. Wer têye famkirin ku Xalid Beg dixwaze Resîd Beg ji rûdanan re bibe sahid. Atmosfera xwarinê gelek gir û gij e. Xalid Beg dibêje ez dixwazim ji wezîfeya xwe ya leskerî îstîfa bikim. Xalid Beg dibêje, ez nizanim ku çima hûn nahêlin yekî ku bi were îxanetîyê dike ji kar veqete? Û bêyî ku xwarinê bixwe derdikeve derve.
Hevdîtina dawîn a Xalid Begî ligel Mebûsê Mûsê Îlyas Begî ye. Îlyas Samî ji alîyê Mistefa Kemal ve bi taybet hatîye wezîfedarkirin. Gelek sal pist re Ahmet Sever (Birayê Xalid Begî) ji devê Îlyas Samî bi xwe dibihîse. Li gorî qisetkirina Îlyas Samî hevdîtina wan wiha çêdibe:
“Rojekê Hezretî Xazî gazî min kir û ji min xwest ku ez ligel Xalid Begî hevdîtinekê bikim. Hezretî Xazî ji min xwest ku ez Xalid Begî îqna bikim da ku ew dev ji vê dozê berde. Her wiha, got pê bide zanîn, em amade ne ku pêwîstîyên kesane yên Xalid Begî bicih bînin, lê heke ew îqna nebe dê ji bo wî qet jî bas nebe.”
“Li ser vê yekê ez ketim rê û çûm Erziromê, li otêla Fuadîye bicih bûm. Min di pusulayekê de hatina xwe ya ji Anqere û daxwaza hevdîtîna ligel wî nivîsand û bi peywirdarekê re sand. Demek bi sun de peywirdar bi heman pusulayê pas ve zîvirî. Di pist pusulayê de nivîsandîye ku “Pêwîstî bi hevdîtinê nîne” û pas ve zîvirandîye. Li ser viya ez gelek hêrs bûm. Min xwest ku ez vegerim bo Anqere lê ez fikirîm ku Hezretî Xazî vê peywirê daye min, lewre min biryar da ku ez biçim mala Xalid Begî. Dema ez giham mala wî, li ser dîwanê rûnistî bû. Qet li rûyê min nenihêrî. Lewre min pêwîstî dît ku ez xwe bidim nasîn û min got “Ez Mela Îlyas im”. Wî got, “Mela Îlyasê ku ez wî nas dikim, ne tu yî!” Dû re ez ketim nav xeberdanê û min got, “Hezretî Xazî gotîye ku bila ew dev ji vê dozê berde. Heke dev jê berde dê hemî pêwîstîyên wî yên kesane bêne cih- anîn.” Min got, heke na, dê qet jî ji bo te bas nebe.
Pistî van gotinên min, bi ser min de vegerîya û bi kurtî got “Heke we ji bo serê min kindirek amade kiribe, ez amade me.” Li ser viya, ez ji Erziromê vegerîyam û min vê rewsê bo Hezretî Xazî qiset kir.”
Digel ku ew qas bi eskerayî gef li Xalid Begî têne xwendin lê cardin ew ji Erziromê dernakeve. Li gorî Xalid Begî dewlet dixwazê rojek berê tevge- ra wan bifetisîne. Ji bo viya li pey firsendan e. Derketina wî ya ji Erziromê têye wateya destpêkirina serîhildanê. Lê serîhildana ku di seqema zivistanê de dest pê bike ne pêkan e ku bi ser keve. Ji vê çendê bêyî ku bikevin dafikekê divêt zivistana 1925 di nav bêdengîyê de bête bihurîn. Birayê wî Ehmed Beg (Ahmet Sever) ku di kanûna pasî ya 1924 de diçe Erziromê, ew jî di heman fikrî de ye. Ehmed Beg dibêje “Dema ku min jê re got, jiyana te di xetereyê de ye, divêt tu ji Erziromê derkevî”, hingê wî ji min re got “Ez hay jê heme ku li dora min xetere heye lê çi dema ku ez vê serê zivistanê ji Erziromê derkevim ev dê ji bo kurdan bibe felaket, teqez divêt em li benda biharê bimînin.” Pistî van gotinan, lê zêde dike û dibêje “Herin, xwe amade bikin lê bisekinin heta ku bihar têye.”
Serhildana Beytusebabê ku di 4ê îlon 1924 de çêdibe, dibe sedem ku li hemberî Azadîyê operasyon bêne dest pêkirin. seva ku 3yê îlonê bi 4ê îlonê ve girê dide efser û serbazên kurd ên li Alayîya Pîyade ya bi ser Tumena 18. a Qolorduya 7. ku ji alîyê Azadî ve di bin serokatîya Yuzbasî Îhsan Nûrî de hatine organîzekirin, serî hildidin. Pistî ku serîhildan bi ser neket hingê firsen- deke dîrokî kete destê kemalîstan. Li Bidlîsê Dîwana Herbê danîn û dest bi operasyonan kirin.
Xalid Beg di roja 20 kanûn 1924 de li Erziromê hate girtin û wî birin zindana Bidlîsê. Xalid Beg pistî ku têye girtin jî ligel tekane kesê ku dihêlin pê re pêwendîyê dayne, ango bi riya xiz- metkarê xwe Hemîdê Mamasî xeberê ji birayên xwe re disîne û wan hîsyar dike dibêje, “Bila ew ji ber girtina wî qet nekevin nav dudilîyê, bila ji bo rizgarkirina wî ya ji zindanê serê xwe neêsînin, bila her li amadekarîyên xwe berdewam bin û amadekarîyên xwe di nav bêdengîyê de bikin û qet firsendê nedin lîstikan, bila li benda biharê bimînin.” Li ser van hîsyarkirinên Xalid Begî, ji bo rizgarkirina wî cibrî dev ji avêtina ser zindana Bidlîsê berdidin.
=KTML_Bold=Dîwana Herbê ya Bedlîsê û Xalid Beg=KTML_End=
Dîwana Herbê ya Bidlîsê bi nihê- nîtîyên (muamma) xwe derketîye rojevê. Bi awayekî tekuz nayête zanîn ku gelo endamên Dîwana Herbê ya Bidlîsê kî ne. Ji viya jî grîngtir tu peyvek ji xweparastinên kesên ku hatine dadgehkirin derneketîye derve. Gelek vekirî ye ku Komara Tirk ji vî alî de di nav reftarîyeke gelek ketum de ye. Tistên ku di nav rêzikên nivîsandinên berpirsîyarên dewletê yên wê demê de carînan têne qisetkirin di vî warî de sedema ewçend ketumbûna dewletê bi me didin famkirin. Bo numûne, Ahmet Sureyya Orgeevren, di kitêba xwe ya bi navê Seyh Sait Isyani ve Sark Istiklal Mahkemesi (Serhildana Sex Seîd û Dadgeha Îstîklalê ya Serqê) de dibêje:
“Belê, li Serqê amadekarîyên ku bi mehan û salan dihatine kirin dibe ku hê temam nebûbin. Belam li havîna sala 1340 (1924) li ser qewimîna bûyerên ku li herêmên Mûs û Bidlîsê rûdabûn ku bi navê “Tevgera Nastûrîyan” dihatin navkirin li Bidlîsê bi sernavê “Dîwanê Herbê ya Taybet a Bidlîsê” di encama hindek pirsîyarkirin û dadgehkirinan de, her wiha, di encama hindek biryarên ku derheqê hin beg û serekên kurdan de hatibûn girtin, wê rûposa ku rûyê doza îstîklala Kurdistanê ku li dijî welat û komarê bû divesart, hatibû daxistin.
“Her wiha Alî Rizayê ku li dewreya yekemîn ya Meclisa Miletî ya Mezin wek mebûsê Bidlîsê wezîfedar bû, Mîralay Xalid Begê Cibrî ku zavayê wî bû û Mela Evdirehmanê Sirnexî û hindek kesên din di encama biryara Dîwana Herbê ya Taybet bi tawanbarîya doza kurd û Kurdistanê cezaya dardekirinê li wan hatiye birîn.”
Ji van gotinên dozger encameke wisan hasil dibe ku Xalid Begî û hevalên wî xweparastineke cidî ya sîyasî li hemberî dadgehê kirine. Jixwe, heta bi roja îroyîn nihênî mayîna biryarên Dîwana Herbê ya Bidlîsê jî vê qenaetê îspat dike. Çunke kemalîstan hem di pêvajoya merhaleyên dadgehê de û hem jî pistî wê zeafên serekên kurdan gelek bikar- anîn. Lêbelê wek sirreke gelek nihênî ewçend vesartî girtina dokumantên Dîwana Herbê ya Bidlîsê bi me dide nîsandan ku tu malzemeyeke zeafîyatê ku bête karanîn bidest nexistine.
=KTML_Bold=Xalid Beg Xwedîyê Kesayetîyeke Kurdewar û Wêrek Bûye=KTML_End=
Xalid Beg kesayetîyeke wisan e ku nasnameya kurdayetîyê derxistiye pês û vê nasnameyê bi her kesî daye qebulkirin. Xebata aktîf a li nav Cemîyeta Tealî ya Kurdistanê , rola wî ya di avakirina Azadî û organîzekirina wê de, her wiha, xebatên wî yên li ser ziman û dîroka kurdan, xebatên wî yên ji bo xwendin û nivîsandina zimanê kurdî di çêbûna nasnameyeke wisan de karîger bûn.
Berpirsîyarên wê demê yên dewletê jî xwestine vê nasnameya wî bikarbînin. Mistefa Kemal nameyekê ku ji alîyê mebûsekî muxalif ê li meclisê bo Xalid Begî hatîye sandin qest dike û di axiftina xwe de îbareyeke wisan bikartîne: “Nameya ku wî bo Xalid Begê Cibrîyê kurd nivîsandîye.” Cardin Sûleyman Necatî yê ku yek ji organîzatorên Kongreya Erziromê ye, dema qala vexwendina Xalid Beg bo Kongreyê dike, derbarê Xalid Begî de îfadeyeke wisan bikartîne: “Mîralay Xalid Begê Cibrî yê ku li nav kurdan gelek birêz û sîmayekî bifezîlet bû…” Derbarê Xalid Begê Cibrî de îfadeya herî balkês aîdê M. Halit Firat e, ku li Gimgimê yek ji axayên esîra Xormekîyan û fermande- yê hêza mîlîs a dewletê bûye. M. Halit Firat di bîranînên xwe de derbarê Xalid Begî de vana dibêje:
“Gelek bas zimanê erebî û farisî di- zanîbû. Ez bi awayekî qetî îfade dikim ku di dema me de ji alîyê maqulî û exlaqê paqij de kes di ser Xalid Begî re tune bû”.
“Li gor karakterê xwe ji gotina ku ji devê wî derbiketana pas ve gav nediavêt. Ji bo ku ew dev ji vê dozê berde Atatirk rabû ji Anqerê bi awayekî taybet mebûsê Mûsê Hecî Mela Îlyas Begê Mûsî sande îqametgeha wî ya li Erziromê, pê re dûr û dirêj muhave le kir lê di encamê de têgihast ku ew dev ji doza xwe bernade, hingê destvala pas ve vegerîya. Di wê navberê de dema ku Atatirk ligel jina xwe Lutfîye Xanimê hate bo Erziromê, pê re hevdîtinekê kir lê nikarî ji resmîy- etê wêdetir biçe”
Yekî ku li dijî Tevgera 1925an mîlîstîya dewletê kiribe û bi kirinên xwe jî serbilind be, gelek balkês e ku ew derbarê Xalid Begî de van gotinan dibêje. Çi dost çi dijmin ji alîyê her kesî ve bawerîya xurt a Xalid Begî ya li ser doza kurd û Kurdistanê hatîye qebulkirin.
Çavdêrîyeke bi vî awayî derbasî ra- portên bolsevîkan ên ku ji vê herêmê hatine sandin jî bûye. Di raportek ji wan raportên ku hatine sandin de der- barê Xalid Begî de ev yek têye gotin:
“Tenê ez viya dizanim, digel ku tirk li dû wî ne da ku Xalid Begî tewqîf bikin, her wiha, digel ku sê kadroyên îrtîbatê ku ligel me di nav pêwen- dîyan de bûn hatine girtin jî, lê cardin pêwendîyên wî yên ligel Kurdistanê her berdewam in. Her roj ji Kurdistanê kurd, bi taybet jî cotyarên kurd ji bo ku Xalid Begî bibînin têne Erziromê… Xalid Beg bi her yekî re cihê-cihê hevdîtinan pêktîne.”
Reftarîya Xalid Begî ya ku li Zindana Bedlîsê nîsan daye jî gelek rênîsandar e. Yek ji sêxên Norsînê ji Kazim Pasayê (kazim Dirik) walîyê Bidlîsê destûrê dixwaze da ku li zindanê Xalid Begî bibîne. Kazim Pasa dibêje, bi sertê ku hûn ê bi zimanê tirkî biaxifin ez ê destûrê bidim. Lêbelê Xalid Beg sertê axiftina bi zimanê tirkî red dike. Di hev- dîtinê de bi kurdî diaxifin. Sêxê Norsînê dema ku vedigere dibêje “Xwedê we ji vira xilas bike.” Hingê Xalid Beg jî dibêje “Ne ji bo min ji bo kurdan dua bike ku Xwedê wan xilas bike.”
Wêrekî û biryardarîya Xalid Begî di nav xelkê de wî tîne radeya efsaneyekî. Ji vê çendê derbarê wêrekîya wî de gelek çîrok têne qalkirin. Di wan stranên ku di nav gel de derbarê Xalid Begî de têne stirîn her temaya wêrekîyê têye suxilandin. Bi taybet jî di strana bi navê “Mîrê Min” de ku Denbêj Reso li ser Xalid Begî ristîye ev tema gelek li pês e. Kilamên ku derbarê Xalid Begî de di nav xelkê de her têne gotin bala kesên ku ji derve hatine jî kisandine ser xwe. Ji vana yê herî li pês Demir Ozlu ye. Demir Ozlü dema ku li Mûse wezîfeya xwe ya leskerîyê dike, gelek di bin tesîra qalkirinên derheqê Xalid Begî de dimîne û çîroka bi sernavê “Mirina Xalid Begê Cibrî” dinivîse. Besek ji çîrokê wisan e:
“Mirina Xalid Begê Cibrî bûyereke wisan e ku rehên wê di nav kûrahîya salan de ne. Lêbelê ger tu ji yekê Rojhilatî re qala Xalid Begê Cibrî bikî û ev Rojhilatî jî ger yekî dinyadîtî be dê çavên xwe biloq bike û bipirse bibêje “Ma tu ji kû bi mirina Xalid Begê Cibrî dizanî?” Lê ne ku tenê yên dinyadîtî, gelê wê herêmê jî bi mirina Xalid Begê Cibrî dizane. Ez bi xwe jî ji ber eleqedarîya xwe ya bo wan kolosên ku tevayî zivistanê, ji piçûk heta bi mezinan, ku li serê xelkê Mûse bûn min ev mesele bihîst.
“Min ev tist ji zilamekî ku li sûka Mûsê, li pêsîya dikanê li ber halê guhdarî kir. Dikandarî jî ligel min guhdarî kir, wî jî got “Ew rast dibêje”. Zilamî digot “Xalid Beg general bû”. Li gorî wî, bêguman, ew general bû. Ez li sûka Mûsê bi van tistan hesîyam. Ez li sûka Mûsê hê bi gelek tistên din jî hesîyam.”
Wexta ku gel li lehengên xwe xwedî derdikeve dewlet jî destvala nesekinîye. Dewletê bi destê hin kesan pirtûgin dane nivîsandin û gelek hewl daye xwe da ku Xalid Begî di nav serê esîran de nîsan bide, her wiha, bi taybet hewl daye xwe da ku wî tevlî “Komelkujîya Ermenan” bike. Dema ku vî tistî kirîye, carînan hindek nav tevlihev kirine, carînan jî tomet û îftîra kirine. Her çendî ku neyête zanîn bê hela niha Xalid Beg li kû derê di bin axê de ye jî lê ew çiraya ku wî di salên 1920î de vêxistibû xwe gihandîye ta bi roja îroyîn.
Di roja 14 nîsan 1925 de lîderê Komîteya Îstîklala Kurdistanê (Azadî) Mîralay Xalid Begê Cibrî ligel mebûsê Bidlîsê Yusif Zîya Beg û zavayê wî mu- lazimê yekem Alî Riza, her wiha, zava- yê wî yê din Faîq, û Mela Evdirehman li sûka Bidlîsê hatin dardekirin.
Li gorî ku Garo Sasunî qal dike, gotinên serokê Azadîyê yên dawîn ev in:
“Xalid Begê Cibrî: Li hemberî we ez ne bi tenê me. Li pey min hemî neteweya kurd a mezin heye. Hûn îro min gulebaran dikin, lê qet subhe nakim dê neviyên me we tune bikin!
[1]