مشتومڕێو سەرو دەنگو (ڎ)
بەشەی چوارەمە
نویسای: #ناجح گوڵپی#
ئی مشتو مڕیٛ و بگیٛرەش و بکیٛشەش گردو زوانەکاو دنیانە هەنیٛ و بییٛنیٛ، ئیٛمەیچ ئیسە دەسما پەنەکەردەن، گردیچما ملکەچیٛ زانشتینمیٛ جە دمائاخرەنە، کیٛ بەڵگەی زانشتی یەکلاییش هەن متاووٙ بوزوٙش ڕووە، ئەگەر کەسی لاریش نەبی، ئاوەختە گردما مەپەسینمیٛش.
دە: ئەلفابێت دەنگی جەهانی International phonetic alphabet (IPA) کە سەرو ئاستو جەهانینە پەی دەنگەکاو گردو زوانەکاو جەهانی هەرمانە مەکەروٙ، ئیجوٙرە گیرودەییٛشە چارەکەردیٛنیٛ. کاتیٛو بە شیٛوەی ئەکادیمی و زانشتی جوٙیای منویسیوٙ ئی ئەلفا بێتیە بەکارمەبەرا پەی نیشاندای دەنگە جیاوازەکاو زوانەکەی، تا بوان-وەنیار بزانوٙ ئینە درکنایش چەنینەن. پەوکای ئێمەیچ پەی دەنگو (ڎ) متاومیٛ هێمێاوە جیاوازەش پەی بنیەیمیٛرە جیا جە (د).
ئینە ویارو باڵاینە پەیوازەن بەتایبە ئا کەسیٛ کە هوٙروشکنای-جوٙیای (ڕیسێرچ Research) مەکەرانیٛ، پەیوازەن ئاماژە بکەران ئەپا دەنگیە جەڕاو بەکارئاوردەی IPA وە. هەرپاسە پەی وەنیاراو بنەڕەتی مەشوٙ پەیشا ڕوٙشن بکریوٙوە. کە ئی دووە دەنگە یەک نویسەن، یەک فوٙنیمەن.
باسو کەردەویما کەرد، با بزانمیٛ دەنگو (ڎ) هەکە دلیٛو واتیٛنە بەگردینی یام نامیٛنە، یاوەرنامیٛ، یاوەەرکەردەوە، یاگەگیرونامیٛنە مەیوٙنە چەنینەن.
یوە: یاگەگیرو نامیٛ
ئیٛڎ، ئاڎ، ئوڎ. ئیٛڎیٛ، ئاڎیٛ، ئوڎیٛ. ئەگەر بواچمیٛ (ئیٛد، ئاد، ئود-ئەو) بە چەنای فرە ناکڵوٙکارەن، چون نامێنمیٛرە. بە زانشتی پەیما شینەکریانوە. پەوکای هیچ هەورامی زوانێو نمەخونچیش بواچوٙش، پەوکای چیٛگەنە وەربەس مەیوٙنە وەردەمما ئەجوٙما مانا تیٛکە مەدوٙ، کە پاسە نیەن.
ئیٛد-ئاد: ناکڵوٙکارەن پەی درکنای و مانای (ئوڎ-ئەو-ئود).
دویٛ: نامیٛ، مزانمیٛ کە هیچ (د) سەرەتاو واتیٛوە نمەفاڕیوٙ، وەلم فرەو درکنای جە قەدیمەنە، هەورامانەن دالو دلیٛڕاسەی بیەن بە (ڎ)، پسەو
کارڎی، هارڎی، ئەحمەڎ، نمەڎ،
ئەڎا: ناکڵوٙکارەن پەی درکنای و مانای بنوسیمیٛ (ئەدا).
دیٛڎیٛ: ناکڵوٙکارەن بنویسمیٛ (دیٛدیٛ) چون هەردوی ماناشا جیانە. دیٛدیٛ بەواڵیٛ گەوریٛ یانەی ماچا، وەلێم دیٛڎیٛ بە بابەژەنیٛ ماچا، هەرچند ئاڎیچە پا بوٙنەوە کە بییٛنە بە واڵیٛ گەوریٛ یانەی پەی زاڕوٙڵەکاو یانەی. وەلێم فەرهەنگو هەورامانی ویٛش سەلەمنان و واتەنش مەشوٙ نامیٛ جیاشا پەی بنیەیمیٛرە و مانایچشا جیاوازەنە.
باڎیە: بادیە.
دڎان: هەورامی ڕەسەنە هەرگیز نمەواچوٙ ددان، خوٙ ئەگەربواچوٙیچ گردما مزانمیٛ مەبەستش چیٛشەن.
خوڎا، داڎ: داد، هاوارو بیٛ داڎ، هەورامی واتەنش هەی داڎ و بیٛ داڎ. خوڎاگیان داڎ.
یاوەرنامیٛ:
ئازاد: ئازاڎ، گەردەنم ئازاڎ بکەرە. ئازاڎە بی
عەوداڵان: عەواڵان، چیٛگەیچنە بوٙنە سەخت ئامای سەرو زوانیوە (ڎ) کیٛ نەدرکیێنە، لاشییٛنە.
لایڎە: ئی واتیٛ ماناو (بیٛگانەی) مەڎوٙ. دەی ناکڵوٙکارەن بواچی (لایدە-لەیدە).
هەرڎەوان، هەرچند ئیسە وەروکوٙگیری زوانو وانای جە هەورمانو ئیدیمی فرەو ئی (د) پیٛسەو ویٛش مەدرکنانیٛ، وەلێم وەچەی قەدیمی جەهەورمانەنە هەمیشە دالو دلیٛڕاسەی و کوتایی دلیٛو نامیٛ و یاوەرنامیٛ... بە (ڎ) درکنانشا.
یاوەرکەردەوە:
دەربەنڎ: دەربەند هەرچندە نامیٛچەنیٛ، وەلێم پسەو یاوەرکەردەوەو یاگیٛ ئەژمار مەکریانیٛ.
بەنڎەن: بەندەن
ئیٛنڎە، ئانڎە، ئوٙنڎە، چنڎ.
بڕێ ژمارایچنە دەنگو (د) لاشیەن، پسەو یانزدە: یانزە، دوانزدە: دوانزە، یازدە: یانزە، نونزە: نوزدە، بنارو ئەودیمو شاهوٙینە ئی دەنگا فرە سەخت مەدرکاننیٛ.
هەرچندە پاڵنگانو وەروپەشتشەنە فرە نونەکەی توٙخ مەکەراوە.
ئی (ڎ) کە چی واتانە ئامێنە گرد زوانە براکانە پسەو (د) مەدرکناش.
ئاقیبەت Conclusion
دەنگو (ڎ) خاسیەتێوەش هەن کە جە بنەڕاو-سەرەتاو واتیٛوە نمەیوٙ، ئی خاسیەتە هنو دەنگە بیٛگیرەکان-ڤاوڵەکان، کەچی ئیٛڎە دەنگێوی گیرهەنەن-کوٙنسنانتەن، پەوکای هەر ئەلۆفۆنو فوٙنیمو (د)ن.
هەرپاسە دەنگو (ت) مەواڕیوٙ پەی (ڎ). پاسە بوٙ دەنگو (ڎ) بیچمی سویاو هەردوە دەنگو (د، ت)ن. یانی ئەوامەنەوە هەردوە دەنگەکەین کە هەردوی فوٙنیمیٛنیٛ، پەوکای نمەتاومیٛ بواچمیٛ ئەوەمەنەکەشا کە دەنگو (ڎ) بواچمیٛ فوٙنیم، گیٛرە دەنگێوی تایبەو زوانەکەیمان. مەشوٙ بزانمیٛ جیاوازی دەنگی-فۆن، چەنی فۆنیم چیٛشەن؟
دلیٛو کەردەوەینە بە دویٛ شیٛوێ ویٛش نیاشە مەدوٙ، ماناو کەردەوەکەی بە پاو دەمکاتەکەیش نمەفاڕیوٙ، وەلێم تەنیا دویٛ کەردەویٛنە درکنایش مەفاڕیوٙ (دیای، دای). وەلێم فرەتەرین کەردەوەنە دەنگەکەش نمەفاڕیوٙ بەپاو دەمکاتی.
یاگەگیرونامیٛنە درکنای Pronunciation مەفاڕوٙ، هەرپاسە نامیٛ و یاوەرنامیٛ... درکنای مەواڕیوٙنە، پەوکای هەنا چەنی ئا پەیلوایە کە (ڎ) دەنگێوی جیا و ویٛسەر نیەن، تەنیا درکناینە مەواڕیوٙنە.
مەکریوٙ کاتو واناینە جە تیلەو بنەڕەتینە هەکە نیەنما پسەو سیستەمی، ئانارە بکریوٙ ئەپی فاڕیایە تا سەخت نەبوٙ لاو وەنیاریوە. یانی پەی فیٛرکەردەی زارۆڵا ڕوٙشنیایی وزیوٙ سەرو ئی فاڕیای دەنگیە، نەک ئەشمار بکریانیٛ بە دویٛ فوٙنیمیٛ، چون (د، ڎ) یەک فوٙنیمەن پسەو دەنگو (t) زوانو ئینگلیزی ئەمریکینە مەواڕیوٙ پەی (ڵ)، کەچی هەر منویسا (ت). وەلێم نویستەی دەنگینە Transcription بە (ت-فلاتە) منویساش، هیٛمای تایبەتەش هەنە.
جە کوٙتانە پەی نویستەی زانشتی، وەرو خاترەو پاریٛزنای خاسیەتی تایبەو زوانو هەورامی ئێمە متاومیٛ کەلک جە (ئەلفابێتی دەنگی جەهانی. ئای. پی. ئەیIPA ) هوٙر بگیٛرمیٛ، چە کاتو دەنگو (ڎ) یام دەنگو (وٛ).[1]