$لە ڕۆژی جیهانیی ژینگەدا؛ بووژانەوەی مێزوپۆتۆمیا بۆ ژینگە و ژیانێکی باشتر$
#بەرهەم ئەحمەد ساڵح#
#05-06-2021#
لە ماوەی 40 ساڵی ڕابردوودا، ڕەشەبای بەردەوام ئێراقی هەژاند، جەنگ و چەوساندنەوە و سزای ئابووری و تیرۆر و ململانێ ناوخۆییەکان، هەڕەشە بوون لەسەر ئارامی وڵات و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتییانی، بەڵام مەترسیدارترین هەڕەشەی دواڕۆژ کە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە، گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و کاریگەرییە ئابووری و زیانە ژینگەییە گەورەکانێتی لە سەرجەم ناوچەکانی ئێراقدا. بەگوێرەی بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانیش بۆ ژینگە، ئێراق پێنجەم وڵاتی لاوازی دنیایە لە بەردەم گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوادا.
بەڵگەکانی زیادبوونی مەترسییەکانی گۆڕانکاریی کەشوهەوا لەگەڵماندا دەژین، وەک بەرزبوونەوەی بەرچاوی پلەکانی گەرما، وشکەساڵییەکی سەخت و دووبارەبوونەوەی زۆری خۆڵبارین. بیابانبوون کاریگەریی لەسەر 39%ی ڕووبەری ئێراق هەیە، لە 54٪ی خاک بەهۆی سوێرییەوە لە بەردەم مەترسیی ئەوەدایە چیدیکە بۆ کشتوکاڵکردن دەست نەدات. بوونیاتنانی بەنداو لەسەر چەم و سەرچاوەکانی هەردوو ڕووباری مێژوویی دیجلە و فورات کە سەرچاوەی ژیانی وڵاتن، هەڵقوڵانی ئاویان کەمکردووەتەوە و بووەتە هۆی هەڵکشانی ئاوی سوێر بەرەو شەتولعەرەب.
بوونیاتنانی ئەم بەنداوانە، بووەتە هۆی کەمبوونەوەیەکی بەرچاوی ئاو کە هەڕەشەیە لەسەر بەرهەمی کشتوکاڵیمان و تەنانەت لەسەر ئاوی خواردنەوەش لە شار و لادێکاندا. بەگوێرەی وەزیری سەرچاوەکانی ئاوی ئێراقیش تا ساڵی 2035، ساڵانە 10.8 ملیار مەتر سێجا ئاو لە دەست دەدات.
کاریگەرییە مرۆییە مەزەندەکراوەکانی گۆڕانکاریی کەشوهەوا زۆر گەورەن. حەوت ملیۆن هاووڵاتیی ئێراق زیانمەند بوون و بەهۆی وشکەساڵییەوە جێلەق بوون. لەگەڵ بەرزتربوونەوەی ڕێژەی زیادبوونی دانیشتووانیشدا لە ئێراقدا، داتاکان پێمان دەڵێن ژمارەی دانیشتووانی وڵات، لە 38 ملیۆنەوە ئەمڕۆ، ساڵی 2050 دەگاتە 80 ملیۆن. ئەمەش بەبێ دۆزینەوەی چارەسەرێک، مەترسییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا زیاتر دەکات.
دەبێت بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا، پرسی لەپێشینەی نیشتمانی بێت لە ئێراقدا و پێویستە هەرچی زووە دەست بەکار بکەین، کە ئاییندەی نەوەکانمان پشتی بە ئێمە بەستووە و لە بەردەم ئەم ئاڵنگارییەدا، بەرپرسیارێتییەکی گەورەمان لە ئەستۆدایە.
بۆیە لە ڕۆژی جیهانیی ژینگەدا، بە پێویستی دەزانم بانگهێشت بۆ داڕشتنی بەرنامەیەکی نیشتمانی بکەم لەپێناو بووژانەوەی دۆڵی ڕافیدەین کە جەوهەرەکەی پێداگری بێت لەسەر خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا، هەروەها دەرفەتێکیش بۆ گۆڕینی ئابووریی ئێراق بەرەو هەمەڕەنگی و پشتیوانیکردن لە وزە نوێبووەکان و میکانیزمە خاوێنەکان، لەگەڵ چوونەنێو بازاڕەکانی کاربۆن و پشتیوانی ئەو ناوچانەی ئەگەری ئەوەیان هەیە، گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا کاریگەریی زیاتری لەسەریان هەبێت و ڕووبەڕووی هەڵئاوسانی ئابووریی سەخت ببنەوە. ئامانجیش لەم ڕێکارانە دابینکردنی ژیانێکی شایستە و دوورمەودایە بۆ هاووڵاتییان.
مانگی کانونی دووەمی 2021 واژۆی بڕیاری ئەنجوومەنی نوێنەرانم کرد بۆ ئەندامێتیی ئێراق لە ڕێککەوتنی پاریس بۆ کەشوهەوا، کە دەرفەتێکی گرنگی هەسارەکەمانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا لە ڕێگەی هاوهەڵوێستییەکی نێودەوڵەتی یەکانگیرەوە. هەروەها لە شووباتی 2021 ئەنجوومەنی وەزیران دەنگیداوە لەسەر وەبەرهێنان و درووستکردنی وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە وزەی هەتاو، پێشووتریش وەزارەتی ژینگە دەستی بە نووسینی بەڵگەنامەی بەشداریی نیشتمانیی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا لە وڵاتدا کرد.
هێشتا زۆر شتمان لە بەردەمدایە، پێویستە نەخشەڕێگەیەکی گشتگیر لە دەسپێشخەرییەکی لەم شێوەیەدا دابنرێت، ژینگە بۆ دوورمەودا بەهێز بکات و سەرچاوە سرووشتییەکان بپارێزێت و ئابوورییەکی سەوز دابمەزرێنێت. ئەمەش بۆ ئەوەی ببێتە دەستپێکی بەرنامەیەکی دوورمەودا و خوازراو، پێویستی بە ژمارەیەک هەنگاوی خۆگونجاندنی بەرچاو هەیە، وەک گرنگیدان بە بەکارهێنانی زەوی، پاراستنی ئاو و توانای وزە. بەرنامەکانی دواتریش کە ئومێد بەخشتر و درێژخایەنتر دەبن.
بەهۆی زۆریی سەوزایی و خاکە بەپیتەکەی کە بەداخەوە ئێستا بەرەو بیابانێکی وشک دەڕوات، خاکی ڕەش و بەهەشتی عەدن، کۆنترین ئەو پێناسانەن کە مرۆڤایەتی پێیان ئاشنایە بۆ وەسفکردنی خاکی ڕافیدەین.
جیاوازی ئەوەیە کە چاومان لەسەر داهاتوو، گەڕانەوە دەخوازێت بۆ ڕابردووی سەوزی نزیکمان، ئەویش لە ڕێگەی هەڵمەتێکی نیشتمانی بۆ سەوزکردنەوەیەکی فراوانی باشوور و ڕۆژاوای وڵات، کە گرنگی بدات بە دارخورما وەک ناسنامەی کولتووری و شارستانیی میزۆپۆتامیا، هەروەها بووژاندندنەوەی دارستانەکان شاخ و شارەکانی کوردستان. ئەمەش بە تەنیا ڕێگە لە بڵابوونەوەی کاربۆن ناگرێت، بەڵکوو پاڵپشتیی بەروبوومی کشتوکاڵی دەکات و خاکەکەش دەپارێزێت. هەڵمەتێکی لەم جۆرەش گونجاو و تەواوکەری دەستپێشخەریی سعودییەیە بۆ ڕۆژهەڵاتێکی سەوز.
جگە لەم هەوڵانەش، پێویستمان بە دەستپێشخەریی نوێ هەیە لەپێناو تازەکردنەوەی ڕێگەچارەکانی ئاودێری و ئاو و ستانداردەکانی بیناسازی و چاککردنی ئامرازەکانی ڕزگاربوون لە پاشەڕۆکان و دووبارە بەکارهێنانەوەیان، لەگەڵ گرتنی گازی سووتاو.
ئەم خەسڵەتانە بەسەریەکەوە، لە دەیەی داهاتوودا سوودی ئابووریی بەرچاویان دەبێت، ئەوەش لە ڕێگەی درووستکردنی هەلی کاری نوێ لە کەرتەکانی کشتوکاڵ و بنیادنان و پیشەسازیی سووکدا. هەروەها پاڵپشتیی لە پێشخستنی پیشەسازیی نوێ لە بواری پلاستیک و پێداویستییەکانی بنیادنان و بەرهەمهێنانی خۆراک و یارمەتیدانی کەرتی تایبەت و هاندانی وەبەرهێنانی بیانیی؛ لەگەڵ پشتیوانیی ڕۆڵی گەنجان لە گەشەی ئابووریدا.
بەهۆی هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە لەناو دڵی ناوچەکەدا و هەمەجۆریی ژینگەیی لە دارخورما و زۆنگاو و چیاکانی کوردستان، ئێراق دەتوانێت ببێتە سەکۆی کۆکردنەوەی هەموو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
ڕەنگە جیاوازیی سیاسیمان هەبێت، بەڵام پێویستە لەبەرانبەر گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوادا یەکبگرین، چونکە هەڕەشەیە بۆ سەر هەمووان، ئەمەش وا دەخوازێت پلانە نیشتمانییەکانمان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگارییە ژینگەیی و ئابوورییەکان ببەستینەوە بەدەستپێشخەرییە ناوچەییەکان. دووبارەبوونەوەی خۆڵبارین، کەمئاویی، بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و بیابانبوون و کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی دارایی بەهۆی لاوازیی خواست لەسەر نەوت، پێویستی بە کۆششێکی فراوانە لەپێناو کەمکردنەوەی کاریگەریی گۆڕانکارییە بێسنوورەکانی کەشوهەوا و بەڕێوەبردنی ئاو بەشێوەیەکی هاوبەش و دادپەروەرانە.
دۆسیەی ئاو پێویستی بە گفتوگۆی ڕاشکاو و بنیاتنەرانە هەیە لەنێوان ئێراق و تورکیا و ئێران و سووریا، ئەویش لەسەر پرەنسیپی نەگەیاندنی زیان بەهیچ لایەنێک و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتیی هاوبەش و یەکخستنی کۆششی هاوبەش لەپێناو بەڕێوەبردنێکی دوورمەودای ئاو.
پڕۆژەی بووژاندنەوەی مێزۆپۆتۆمیا پێویستی بە هەڵمەتێکی نیشتمانیی هەیە لە هەموو ئاستەکاندا، بە حکومەت و هەموو دەزگا و فەرمانگەکانیەوە، تا ئەنجوومەنی نوێنەران و ڕۆڵی گرنگی لە یاسادانان و پشتیوانییدا. کۆکردنەوەی ئیرادەی سیاسی پێویست بۆ ئەم پڕۆژەیە حەتمییە و، وەزارەتەکان پێویستیان بە تواناسازییە، هەروەها دامەزراندنی دامەزراوەی تایبەت و شۆڕشێک بۆ یاسادانان و یاسا و لیستی نوێ. ئەمە جگە لە ڕۆڵی جڤاکی کۆمەڵایەتی و مەدەنیی گەنجانە.
بۆ پاڵپشتیی هونەری و پلاندانان و گواستنەوەی تەکنۆلۆژیا لەم بوارەدا، ئێراق پێویستی بە هاوکاریی دۆستەکانێتی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. یەکێک لە ئەرکە سەرەتاییەکان بۆ پێشخستنی کۆششەکانمان، ڕێکخستن دەبێت لەگەڵ ئاژانسەکانی تایبەت بە کەشوهەوا. لەپێناو یارمەتیی و تەمویلکردنی وەبەرهێنان لەم بوارەدا، کاری دەکەین بۆ گەیشتن بە سندووقی سەوز و بازاڕی سەرمایە و دەوڵەتانی بەخشێنەر.
ئێستا کاتی کارکردنە و ئەرکێکی قوورسمان لەپێشە، کاتی ساردبوونەوە نییە لە بەردەم ئاڵنگاریی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوادا، کە لە هەمان کاتدا دەرفەتێکە بۆ ئێراق و ناوچەکە بۆ چارەسەر گەلێک لەسەر بنەمای پتەو بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەیەکانی داهاتوو. [1]