$رۆڵی ڕەفیق حیلمی لە بووژاندنەوەی کولتوور و زمانی کوردیدا$
#نەوزاد جەمال#
#05-08-2020#
سەرەتاکانی سەدەی ڕابردوو دەستپێکی بەئاگاهاتنەوە و خۆناسینی ڕووناکبیر و دەستەبژێری کوردە. بەتایبەت سەروەختی داڕمانی خەلافەی عوسمانی'دەیان، ئەگەر نەڵێن سەتان، کورد لە سوپا و دامەزراوە سەربازی و شەرعییەکانی دەرباردا کاریان کردووە. بەپێچەوانەی ئەوانەی تەنیا وەک ڕەعیەیەک لەژێر ڕکێفی خەلیفەدا بوون، هەندێکیان درکیان بە پرسی سەربەخۆیی گەلەکەیان کردووە. بۆیان دەرکەوتووە چەمکی برایەتیی ئیسلامی بەنۆکەرکردن و بێگاریکردن و دادۆشینی سامانی گەلەکەیان زێدەتر نییە.
لە کاتێکدا هەندێک مەلا و شێخ و خوێندەواریش کە لە نزیکەوە ئاگاداری کەینوبەین و نهێنیی دەربار و گەندەڵیی دەسەڵات نەبوون، هەر دڵیان بۆ ڕزگارکردنی ئاڵای خەلافەت لێیداوە. بە جۆرێک کوردبوون و سەربەخۆییان بە گوناﮪ و خیانەت لە ئوممەی ئیسلامی داناوە. بەڵام لەنێو ئەو چینە تەکنۆکراتەی کە ئاگاداری وردەکاریی چارەنووسی دەرباربوون، لە ناوجەرگەی خەلافەتەوە ئاسۆی سەربەخۆبوون و بووژانەوەی گەلەکەیان بە دوور نەزانیوە. یەکێک لەو ڕووناکبیرانە ڕەفیق حیلمی بووە کە ڕۆڵی بەرچاوی لە بووژاندنەوەی نەتەوەییدا گێڕاوە. وەک خوێندەوار و ڕووناکبیر ئەو لە چەند ڕووەیەکەوە جێپەنجەی دیاربووە:
- بەشداریی سیاسیی لە حیزبی هیوا یان یاوەریکردنی شێخ مەحموود لە دانووستاندنەکانیدا.
- وەک ڕووناکبیرێکی وەرگێڕ و نووسەر لە گۆڤارەکان و بەرهەمەکانی خۆیدا.
- وەک پەروەردەکارێک (پیداگۆکێک) کە پیشەی فەرمیی لە وەزارەتی مەعاریف (پەروەردەی ئێستا) سەرپەرشتیار بووە و چەندان نەوەی پێگەیاندووە.
لەم دەرفەتەدا ڕۆڵی لە وەرگێڕاندا بەتایبەت نامیلکەی کۆمەڵایەتی کە لە 1934دا چاپ بووە باسدەکەین. نامیلکەکە دەقێکی تورکیی بیریاری ناسراو زیا ئەلپ کۆک (1875 - 1924) ە. پێدەچێت لە هەڵبژاردنیدا دوو پاڵنەری لە پشتەوە بێت. یەکەمیان، لەبەر ئەوەی نووسەرەکەی بە ڕەچەڵەک کوردە. هەروەک ڕەفیق حیلمی لەسەر بەرگی وەرگێڕانەکە ئاماژەی بەوە کردووە لە نووسینی زانای گەورەی کوردە. لەو دەربڕینەدا سەرسامبوون و شانازیکردنێکی پێوە دیارە. دووەم، لەبەر کاریگەریی وەک تیۆرسازێکی بیروباوەڕی نەتەوەیی و هاوکات کۆمەڵناسێک و ڕووناکبیرێکی مۆدێرنخواز کە دەبێتە خۆراکی هزری وەرگێڕ.
ئەگەر بەوردی خوێندنەوەیەک بۆ پێشەکیی وەرگێڕ بکەین، کۆمەڵێک سەرەداوی گرنگ بەرچاو دەکەون کە بیرکردنەوە و ئاگایی ڕەفیق حیلمی لە بابەتی وەرگێڕانەکە و تەکنیک و هونەری وەرگێڕانیشدا دەردەخەن. لەوێدا هەوڵی داوە لەبەرانبەر چەندین چەمک و زاراوەی کۆمەڵناسیدا واژەی کوردی دابنێت. لە نزیکەی 21 شوێندا بەرانبەر زاراوەکان وشەی کوردیی داناوە. لە سەردەمێکدا کە زاراوەی کۆمەڵناسی و ئەکادیمیی کوردی دەگمەن بوون. نووسینی کوردی لەو بارەوە ئەگەر نەڵێین هەر نەبووە، ئەوا دانسقە بووە.
لەلایەکی دیکەوە هەوڵەکەی ئەو تەواو پێچەوانەی خوێندەوارێکی کوردزادەی وەک ئەحمەد نەعیم بابانزادەیە (1872-1934) کە سەتان وشەی فەلسەفیی خستووەتە نێو زمانی تورکییەوە. بەوەش بنەماکانی فەرهەنگی فەلسەفیی لە تورکیدا پەرە پێدا.
لە ڕووی زمانیشەوە ڕەنگە ڕەفیق حیلمی یەکەم کەس بێت وشەی نامیلکەی بەکارهێنابێت. پەڕتووکەکە بەشێکە لە کۆمەڵە وتارێکی زیا ئەڵپ کۆک، بەڵام تەنیا ئەو وتارەی لێ وەرگێڕاوە. ئیدی نازانم ئاخۆ حیلمی دواتر گەڕاوەتەوە سەر وەرگێڕانی وتارەکانی دیکەی نێو پەڕتووکەکە یان نا، چونکە خۆی دەڵێت: بەهۆی گەرمای هاوینەوە نەکرا هەمووی لە چاپ بدەم و بڵاوی بکەمەوە. بۆیە ئەوەی ئەم دیباجەیەی پێنووسیم، نەتوانینی تەواوکردنی ئەم کارەیە. (حیلمی، پێشەکی)
هەر لە پێشەکییەکەدا دەپرسێت: وەرگێڕان چییە؟ بەتایبەت بەمە وەڵامێکی ئەوانەی داوەتەوە (بە دیاریکراوی ئاماژەی پێنەکردووە) کە پێیانوایە دەبێت وەرگێڕ تەنیا وشەی کوردیی پەتی بەکاربهێنێت. بەڵام ڕای خۆی لەو بارەوە بە دوو خاڵ دەخاتەڕوو: یەکەم، لە وەرگێڕاندا دانانی وشەی کوردی بەرانبەر زاراوەی زمانی لێوەرگێڕدراو بەدەستکاریکردنی پەیام و واتای دەقەکە دەکەوێتەوە. ئەمەش بۆ کورد دەبێتە مایەی دواکەوتن. چونکە لە گۆڕینی وشە بیانییەکاندا دەستکاریکردن لە واتای ئەوەی نووسەرەکە مەبەستی بووە درووستدەبێت. لەجیاتی مەبەستی نووسەر، وەرگێڕ شتێکی دیکەیان پێدەڵێت.
بەڵام ئەمە واتای ئەوە نییە کە زمان پەرەی پێنەدرێت. نەخێر لەسەر هەموو لاوێکی بە مێشک (ژیر) ە کە لەم سەدەی ڕێنیسانسی کوردەدا بەتەواوی هەوڵبدات و تا لە دەستی بێت زیندووکردنەوە و بووژاندنەوەی زمانی بکاتە ئایدیاڵ (ئامانجێکی باڵا) . چونکە زیندووبوونەوەی نەتەوەیەک بە زیندووکردنەوەی زمانییەوە بەستراوە. لێرەوە بە ڕای ئەو تاوەکوو زمان نەبووژێتەوە، گەل نایەتە ناو کۆڕی گەلان و شارستانییەتەوە.
ڕەفیق حیلمی باوەڕی وایە لەبەر ئەوەی مەیدانی شیعر و ئەدەبیات بوارێکی فراوانە، دەتوانین بە زمانی دەوڵەمەندی کوردی بیری خۆمانی پێ دەربڕین و پێ بنووسینەوە. بەڵام دەبێت لە وەرگێڕانی دەقی بابەتە زانستییەکاندا خۆمان لە دەستکاریکردن بپارێزین. حیلمی دەڵێت ئەمەش خواستی منە و پێویستیی زانستە. لەگەڵ ئەوەشدا لە وەرگێڕانی دەقەکەدا دەستەوەسان نەبووە و لە داتاشینی وشەی کوردی بۆ زاراوەکان دەستپێشخەر بووە.
لە ڕاستییدا نێوەڕۆکی پەڕتووکەکە ئەگەر بەپێی ناونیشانەکەی بێت، باسی کۆمەڵگە دەکات و بابەتێکی کۆمەڵناسییە، بەڵام نێوەڕۆک باسی نەژاد، گەل و نەتەوە و نەریت و ڕێوڕەسمەکان دەکات. ناساندنی واتای ڕێسا و بەها و پێوەرە کۆمەڵایەتی و ئەوەی پێیدەگوترێت کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتییە. بۆیە پتر لە پەڕتووکێکی ئەنترۆپۆلۆجی/ئەتنۆگرافی دەچێت.
یەکێک لەو پرسیارانەی لە دەقەکەدا کراوە: نەتەوە چییە؟ ئەم پرسیارە ڕێدۆزێکە بۆ ئەوەی چۆن و بە چی نەتەوە دەبووژێتەوە؟ چۆن لە لەنێوچوون و توانەوە دەپارێزرێت؟ دەیان نموونەی گەلی جیا باس کراوە کە چۆن لەنێو زمانێکی دیکەدا تواونەتەوە یان نەژادیان گۆڕدراوە. چۆن مەزهەب و ئایین کاریگەرییان لەسەر پڕۆسەی توانەوە هەیە؟ ڕۆڵی زمان چییە و جیاوازیی گەل و نەتەوە لە چیدایە؟ گەلان بەهۆی شار و شارستانییەتەوە بەرەو هاوئاهەنگی و پێکەوەبوون دەچن، لە کاتێکدا بەهۆی فەرهەنگەوە لە یەکتر دووردەکەونەوە (حلمی ل 15) . کە وابوو دەبێت بۆ کۆسمۆپۆلتیک (جیهانییەتی) لە شارستانییەتدا و بۆ نەتەوایەتیش لە کولتوور (حر‌ث لە زمانی ئەوەوە) دا بگەڕێین (حلمی ل 15) .
لە وتارەکەدا بیرۆکەی ئایینی نەتەوەیی، دەوڵەتی نەتەوەیی و شارنشینیی نەتەوەیی وەک دوائامانجی باڵا و پێکهێنەری سەرەکیی گەلێک شرۆڤە کراون. چەمکی کەسێتیی نەتەوەیی کە ئاماژەیەکە بە ڕۆڵی زمان لە پێکهێنانی ئەو کەسێتییەدا تاوتوێکراوە. مەرج و پێکهێنەرەکانی نەتەوە چین؟ ڕۆڵی شار لە پڕۆسەی بەنەتەوەییبووندا چییە؟ بۆ نموونە، لەبەر ئەوەی کورد گوندنشینە و شارەکان تورکنشینن، ئیدی بە ئاسانی کورد لە بۆتەی شاردا بوونە تورک (حلمی، ل 9) .
گرنگیی نێوەڕۆکی پەڕتووکەکە لەو پاشخانە هزرییەی بیریارانی وەک دۆرکهایم و ئێرنست ڕێنان و چەندینی دیکەوە سەریهەڵداوە. لەوانەیە یەکێک بپرسێت: ئایا ئەو بۆ دەقی بیریار و ئەندازیاری نەتەوەگەری تورکی وەگێڕاوە، لە کاتێکدا تۆرانیزم نەیاری سەرسەختی کوردبوون بووە؟ هەڵبەت وەک چۆن سەرچاوە باسدەکەن کە کاتی خۆی ڕەخنەیان لە زیا ئەڵپ کۆک گرتووە بەوەی باسی تورکچێتی دەکات لە کاتێکدا خۆی تورک نییە، لە وەڵامدا گوتوویەتی: بیری نەتەوەیی زانستە!
ئیدی ڕەفیق حیلمی بە باشی لە پەیام و فەلسەفەی ئەو پەڕتووکۆکەیە تێگەتیشتووە؛ زمان نەک هەر ئاخافتن و گوێزانەوەی پەیامێکە، بەڵکوو پێناسە و قەڵای مانەوەی نەتەوەیەکە، چونکە ژیانەوە و بووژانەوە (زاین لە زمانی ئەوەوە) لە زمانی نەتەوەییدایە، کاتێک کە بە زمانی خۆی ئایین و ڕووناکبیری و ڕۆشنبیری بنووسرێت (حلمی ل11) .
لێرەوە وەرگێڕانی دەقێکی لەو جۆرە و لە سەروەختی بەئاگاهاتنەوە و وریابوونەوەی ڕووناکبیرانی کورددا کە ئەو بە ڕێنیسانس ناوی دەبات، ئاماژەیەکی پەیامدارە، چونکە ڕێنیسانس ئەو ئایدیایەیە کە بووژانەوەی کۆمەڵگە، زانست و هۆشیاریی زمان/نەتەوە ئامانجە باڵاکەیەتی. [1]