=KTML_Bold=سیاسەتی پارتی و یەکێتی لە شەترەنجەکەی سەدردا=KTML_End=
#دلاوەر عەبدولعەزیز عەلائەدین قەرەداغی#
لە شەترەنجی دەسەڵاتخوازیدا، رەوتی سەدر گراند ماستەرەکەیە و یاری بۆ بردنەوە دەکات، بە هەر باج و نرخێک بێ. هێزە سوننەکان لە خولی یەکەمەوە دەرفەتیان قۆستەوە و بە براوە لێی دەرچوون. لایەنی کوردیش هەر لە دەستپێکدا باجێکی گەورەیان دا، بە لاوازی چوونە یارییەکەوە، نەخشە گەورەکەیان لەبیرکرد و کەوتنە سیاسەتی یەکلاکردنەوەی دەسەڵاتی ناوخۆیی. ئەگەر لەوەدا بەردەوامبن، خولی دووەم کەمەرشکێن دەبێ. خۆشبەختانە، دەرفەت ماوە هەتا بە براوە، یان هیچ نەبێ بە کەمترین زیان، لێی دەرچن. بۆ ئەوەش، تێگەیشتن لە دینامیەتی جیهانی شیعە زۆر گرنگە.
=KTML_Bold=ماڵی شیعە و جیهانی شیعە=KTML_End=
پێشڕەوێتیی دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە عێراق، بە میکانیزمێکی ئاڵۆز، لەنێو ماڵی شیعەدا یەکلا دەبێتەوە. براوەی هەڵبژاردن دەبێتە سەردار، بەڵام دوا بڕیار لەسەر پێکهاتەی حکومەت بە تەنیا لە دەست هێزی براوەدا نییە و بگرە لەنێو ماڵی شیعەی عێراقیشدا نییە، بەڵکو کۆمەڵێک دامەزراوەی نەبینراو لە جیهانی شیعەدا (لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق) خاوەنی دۆزەکە و خاوەنی دواقسەن. ئەوانە بریتین لە:
(أ) مەرجەعیەتی نەجەف و دامەزراوە ئایینییەکانی دیکەی شیعەی وەک حەوزە و توێژی نوخبە و کۆمەڵانی خەڵک.
(ب) لایەنە سیاسییەکانی وەک رەوتی سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی (ئیتاریەکان) و توێژی سیاسی و هێزەکانی دیکە.
(ج) دامەزراوەکانی دەسەڵات لە دەوڵەتی ئێران و مورشیدی باڵا و حەوزەی قوم و حیزبوڵڵای لوبنان و هی دیکە.
دوای سەدان ساڵ لە هەژموونی حوکمی سوننە لە عێراق، یەکەمجارە (لە دوای رووخانی رژێمی سەددام) حوکمی شیعە بەسەر عێراقد دەسەپێندرێ. دامەزراوە و مەرجەعەکانی جیهانی شیعەش، کە خۆیان بە پارێزەری ستراتیژ و بەرژەوەندی باڵای شیعە دەزانن، بەنیاز نین لە ئایندەدا رێگە بە هێزێکی خۆماڵی بدەن کە چەنگی شیعە لە حوکمڕانی عێراقدا شل بکات. بەڵێ، هەر یەکێک لەو دامەزراوە و مەرجەعانە هەمەپێکهاتە و هەمەبۆچوونن و چەندین چەقی بڕیاردانیان تێدایە. پۆڵەسیان بۆ کاری رۆژانە و کورتخایەن جیاوازە و بگرە بەرژەوەندی تایبەتیشیان جیاوازە یان دژبەیەکە، بەڵام لە ئاستی ستراتیژ و هەڕەشەی چارەنووسسازدا کۆکن و بڕیارەکانیان تەواوکەری یەکترە. هەژموونی دەستەجەمیعیشیان، کە لە کاتی پێویستدا دەیخەنە گەڕ، لە ژمارەی کورسیەکانی هەر هێزێکی شیعەی عێراق مەزنترە.
بەو مانایەش جیهانی شیعە رێگە بە رەوتی سەدر نادات کە هاوپەیمانێتیەکەی لەگەڵ پێکهاتە غەیرە شیعەکان لەسەر حیسابی بەرژەوەندیی باڵای ئێران و باقی شیعەکاندا سەر بگرێ. رێگە نادەن کاریگەریی هێزە ئیقلیمییە نەیارەکانیان، وەک تورکیا و عەربە سوننە مەزهەبەکانی کەنداو، بخرێتە سەر هێزە سوننیەکان یان کوردییەکان بۆ ئەوەی عێراق لە چەنگی ئێران دەربێنن؛ یان عێراق، بەپێی ئەجێندایەکی دەرەکی نەیار، بخەنەوە باوەشی جیهانیی عەرەبی سوننە بە قووڵاییە نێودەوڵەتییەکەیەوە.
جا ئەگەر دامەزراوەکانی جیهانی شیعە، بە تایبەتی ئێران و نەجەف، لە قۆناخی ئێستادا وەک چاودێر رەفتار بکەن و دواتر رێگە بدەن سەدرییەکان لەگەڵ پارتی و زۆربەی سوننەکان حکومەتێک پێکبهێنن، مانای ئەوە نییە کە هەر بە چاودێر دەمێننەوە. بەڵکو ئاماژەکان و هەڕەشەکان وا دەگەیێنن کە هاوتەریب، بە هاوکاریی ئیتارییەکانی عێراق، بە سیستماتیکی کار لەسەر شکستپێهێنانی ئەو جۆرە حکومەتە دەکەن. رێگە بە گۆڕانکاری و چاکسازی نادەن و کارێکی وا دەکەن کە لەمەودایەکی کەمدا حکومەت هەڵبوەشێتەوە و سەرلەنوێ حکومەتێکی نوێ یان هەڵبژاردنێکی نوێ بێتە کایەوە.
=KTML_Bold=بیرکردنەوەی سەدرییەکان=KTML_End=
سەدرییەکان ئەو راستیانەی سەرەوە باش دەزانن. دەشزانن کە بەلای جیهانی شیعەوە، یەکگرتنەوەی ماڵی سوننە مانای هەڵسانەوە و باڵادەستیی جیهانی سوننەیە لە عێراق و سەرهەڵدانەوەی هەڕەشەی چارەنووسسازە لەسەر حوکمی شیعە. هاوکات زاڵبوونی دەسەڵاتی کوردی لە حکومەتی بەغدادا بە مەترسی دەزانن. بێجگە لە رەوتە تەسکبینە نەژادپەرستییەکەی هەندێ کەس و لایەن بەرامبەر بە پێکهاتەی کوردی، عێراقییەکان هێشتا بە گومانن لە مەودای جیدیەتی لایەنی کوردی، بەتایبەتی هیی پارتی دیموکراتی کوردستان، بۆ بەهێزکردنەوەی عێراق و دەستهەڵگرتن لە مافی سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق.
سەدرییەکان نایشارنەوە کە متمانەیان بە نیەتی کوردی نییە و لەخۆشیان رانابینن بکەونە ژێرباڵی هاوپەیمانێتیەک کە دواتر مافی کوردیان بەسەردا بسەپێندرێت. لەترسی دەنگدەران و هێزە پۆپۆڵیستیەکان ناوێرن ماددەی 140 جێبەجێ بکەن، هەژموونی #حەشدی شەعبی# لە ناوچە جێناکۆکەکان نەهێڵن، یان بەشە بودجەی هەرێم بە ئاسانی بەدەستەوە بدەن. واتە چارەنووسی سیاسییان ناکەنە قوربانیی هاوپەیمانێتییەکی کاتی. بۆیەش، رەوتی سەدر بە جەختەوە بەردەوامە لە هەوڵدان بۆ راکێشانی بەشێک لە سەرکردەکانی نێو ئیتارییەکان هەتا شەرعیەتی شیعی و زۆرینەی شیعی مسۆگەر بکات. ئەگینا، پێناچێ بەنیاز بێ کە بەبێ ئەوان حکومەت پێکبهێنێ.
=KTML_Bold=پاکێجی سازش=KTML_End=
لە گفتوگۆیەکانی نێوان ئیتاری و سەدرییەکان تەنیا سێ بژارە رەچاوکراوە، بەڵام چوارەمیش لە ئەگەردایە.
1- پاکێجی ئیتارییەکان کە سەرجەم هێزەکانیان، بە نووری مالیکیەوە، بچنە ناو حکومەت. شەش وەزارەت وەربگرن و مالیکی ببێتە جێگری سەرۆککۆمار و و مافی ڤیتۆشیان لەسەر بەربژێری سەرۆکوەزیران هەبێ. تاوەکو ئێستا ئەو بژارەیە لەلایەن سەدرەوە رەتدەکرێتەوە.
2- پاکێجی سەدر: مالیکی جیابکرێتەوە و ئیتارییەکانی دیکە بچنە ناو حکومەتەوە، چوار وەزارەت وەربگرن و مافی ڤیتۆشیان لەسەر سەرۆکی حکومەت نەبێ. ئەوە جارێ لەلایەن ئیتارییەکانەوە رەتکراوەتەوە و جەخت دەکەنەوە کە بە بێ مالیکی نایەنە ناو حکومەتەوە.
3- پاکێجی سازش: مالیکی بکرێتە جێگری سەرۆککۆمار، بەڵام لەناو حکومەت پشکی نەبێ. هێزەکانی دیکەی ئیتارییەکان بێنە ناو حکومەت و چوار تاوەکو شەش وەزارەت وەربگرن، بەڵام هیچیان مافی ڤیتۆی لەسەر سەرۆکوەزیران نەبێت. رەنگە لە دواقۆناخدا هەر ئەو بژارەیەیان سەرکەوێ.
لەو نێوەدا بژارەی چوارەم لە ئارادایە، کە بریتییە لە پێکهێنانی حکومەت لەلایەن سەدر و پارتی و سوننەکانەوە. ئەوەش زۆر گرنگە، چونکە تەنیا لەو حاڵەتەدا پارتی دەتوانێ بەتەنیا بچێتە ناو حکومەتی بەغداوە و چانسی شەراکەت بۆ یەکێتی لاواز بکات و لە پشکەکانی پێشووی (وەک سەرۆککۆمار و وەزارەتەکان) بێبەشی بکات. ئەگەر بژارەی چوارەم نەهاتەدی و پاکێجی سازش سەریگرت، ئەوا ئیتارییەکان مەرجیان دەبێ بۆ بەشداریکردن، کە مەرج نییە لەگەڵ رێککەوتنی نێوان سەدر و پارتی هاوئاهەنگ بێ. خۆ سەدری و ئیتاری و سوننەکان پێیان گرنگە یەکێتی لە حکومەتەکەدا بێ، بۆیە لە مەسەلەی دانانی سەرۆککۆمار و وەزیرەکاندا بۆچوونیان جیاواز دەبێ.
=KTML_Bold=هاوپەیمانێتیی پارتی و رەوتی سەدر=KTML_End=
دیارە پێشتر رەوتی سەدر بۆ پارتی لێگەڕابوو کە یەکێتی رازی بکات و بیهێنێتە ژێر باڵی رێککەوتننامەکانەوە. لە سەردانی شاندە کوردییە هاوبەشەکەدا بۆ بەغدا، سەدرییەکان چاویان لەوە بوو کە یەکێتی هەمان رێککەوتنیان لەگەڵدا واژوو بکات. ئێستاش سەدرییەکان و بگرە سوننەکانیش تا رادەیەک نیگەرانن کە یەکتێی و پارتی لێکترازاون و کارەکانیان لێ قورس بووە، بەڵام بۆ خاتری بەرژەوەندیی پێشتریان، سەدرییەکان لە رێککەوتنەکەیان بەردەوامبوون. سەدرییەکان لە هاوپەیمانێتیی پارتی و سوننەدا تەنیا یەک مەبەستیان لا گرنگ بوو، ئەویش کە کوتلەی گەورە بۆ خۆیان زامین بکەن هەتا بەبێ رکابەر حکومەت پێکبهێنن. بۆیە شایانی سەرنجە کە سەدرییەکان پێویستیان بە پارتی و لیستی عەزم نەبوو، تەنیا پێویستیان بە لیستی حەلبووسی و (تەقەدووم) بوو بۆ ئەوەی ژمارەکانیان دەستبکەوێت.
بەو پێیە، ئەگەر لە خولی دووەمی شەترەنجەکەدا بەشێک لە ئیتارییەکان لەگەڵ یەکێتی بچنە ناو حکومەتەوە و سوننەکانیشیان لەگەڵدا بمێننەوە، رەوتی سەدر بەقەدەر جاران پێویستی بە هاوپەیمانێتیی پارتی نامێنێ. بۆ نموونە، لەکاتی دەنگدان بە سەرۆککۆمار، ئەگەر دەنگیان بە کاندیدی پارتی نەدا و لە دەرەنجامدا پارتی لە هاوپەیمانێتییەکەدا کشایەوە، سەدرییەکان زەرەرمەند نابن، چونکە بۆشایی پارتی بە ئاسانی پڕ دەکەنەوە.
=KTML_Bold=نەخشە گەورەکە و تونێلە باریکەکە=KTML_End=
بێجگە لە سوننەکان، هیچ کام لە پێکهاتەکانی شیعە و کورد لە ئاستی نەخشە سیاسییە گەورەکەدا گەمەکەیان دەستپێنەکرد. بەڵام ململانێیەکانی نێو ماڵی شیعی ناگەنە ئەوەی چارەنووسی حوکمڕانیی شیعی لە عێراقدا بنکۆڵ بکەن. بەپێچەوانەوە، رەنگە لە دەرەنجامدا جۆرە رەوتێکی چاکسازی یان حوکمڕانی تۆکمەتر بێتە کایەوە و بەهۆیەوە دامەزراوەکانی دەوڵەت بەهێز بکرێنەوە و ناوبانگی حوکمی شیعە بەرز بکەنەوە، بەڵام ململانێکانی نێو ماڵی کوردی مەترسیدارن، چونکە کوردستان بە گشتی دووچاری بارێکی جیۆسیاسی و ئەمنی چارەنووسساز دەبێتەوە کە بۆ هەرێمێکی لاواز مەترسیدار دەبێ.
پێش و پاش هەڵبژاردنەکانی ئەو دواییە، گوتاری یەکێتی و پارتی و حیزبەکانی دیکە دڵخۆشکەر بوو. براوەکان دڵنەواییان دەدا کە بە خاکییانە مامەڵە لەگەڵ دۆڕاوەکانی هەڵبژاردن دەکەن و یەکڕیزی دەپارێزن و بە دەستەجەمعی لە بەغدادا داکۆکی لە مافی هەرێمی کوردستان دەکەن. پارتیش وەک براوەی یەکەم، پێگەی لەوانی دیکە بەهێزتر بوو بۆ ئەوەی سەرکردایەتی لۆبی کوردی بکات. کەچی ئەوەی رووی دا، بە پێچەوانە بووە هەتا ئێستا. لەوە دەچێ کە دوو حیزبە براوە سەرەکییەکە، پارتی و یەکێتی، چاویان لەسەر نەخشە گەورە گشتگیرەکە و بەرژەوەندییە باڵاکان لاچووە و لەجیاتیان چوونەتە ناو تونێلێکی تەسکەوە و ئاراستەی تیرەکانیان و تەوژمی کێبڕکێکی دەسەڵاتیان روو لەناو ماڵە. لەجیاتی ئەوەی بەغدا شانۆی خەبات بێ بۆ دەستکەوتی زیاتر بۆ هەرێمی کوردستان، کەچی هاوپەیمانێتییە کلاسیکییەکەیان و رێکەوتننامە کۆنەکانیان بەیەکجاری هەڵوەشاندەوە و وا لەسەر لاوازییەکانی یەکدی کار دەکەن.
ئەو دوو حیزبە لەگەڵ یەکدی راهاتوون کە هەمیشە بەو جۆرە دینامیەتەی (هاوکاری - ناکۆکی) مامەڵەیان لەگەڵ یەکتردا کردووە. ترسێک هەیە کە ئەگەر پێش هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار ئەو دوو حیزبە رێک نەکەون، رەنگە دواتر لە هەرێمی کوردستاندا زیاتریش لێک بترازێن و ئەزموونی دوو ئیدارەیی هەتا ئاستی ریشەیی دووبارە بکەنەوە، بەڵام مەرج نییە ئەو دەرەنجامە بێتە دی. پارتی و یەکێتی سەلماندوویانە کە دەتوانن بەرەکانی ململانێیان جیابکەنەوە و لە هەندێکیاندا بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی هاوبەشیان هەماهەنگ بن و هاوکاریی یەکتر بکەن و لە بەرەی دیکەشدا هەتا ئاستی یەکتر سڕینەوە ململانێی دەسەڵات بکەن.
بەڵام هەڵبژاردنەکانی عێراق دەرفەتێکی مەزنی هێناوەتە کایەوە بۆ سەپاندنی مافەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر بەغدا، گواستنەوەی پەیوەندیی نێوان #هەولێر# و بەغدا بۆ قۆناخێکی نوێ، بۆ ریشەکێشکردنی قەیرانە سیاسی و ئەمنی و ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان کە زۆربەیان لە بەغداوە سەرچاوە دەگرن و هەر لەوێش چارەسەر دەکرێن. لەوەش گرنگتر، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەلایەوە گرنگە کە هەرێمی کوردستان بەهۆی یەکڕیزییەوە سەقامگیر بێ و لەهەناودا بەهێز بێ و لە بەغدا شەریکێکی کاریگەریان بێ.
بەوپێیە، هێشتا درەنگ نییە پارتی و یەکێتی ئەو رەوت و ململانێ کەمەرشکێنە هێور بکەنەوە. هەرچی زووە گفتوگۆیەکی جیددی، بە نیەتی سازش و رێککەوتن و سەرخستنی دۆزی هاوبەش، دەستپێبکەن و سەرلەنوێ لەسەر پارسەنگێکی نوێ رێک بکەونەوە. [1]
=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=