دیدار، نیوار محەمەدسەلیم:
ل دهۆکێ جهێن بەرچاڤ یێن شوونووارێن زرەدەشتیان هەنە و گەلەک ژ وان هاتینە ڤەدیتن و گەلەک ژ وان ژی هێش نەهاتینە ڤەدیتن، ڕێڤەبەرێ بەرێ یێ شوونوواران ل پارێزگەها دهۆکێ و شارەزایێ شوونوواران دکتور حەسەن ئەحمەد قاسم د دیدارەکێ دا بۆ ڕۆژناما ئەڤرۆ ب ڕەنگەکێ بەرفرەه بەحس ل وان شوونوواران دکەت.
ئەڤرۆ: ناڤێ زرەدەشت ژ کیڤە هاتیە؟
د. حەسەن ئەحمەد قاسم: ناڤێ زردەشت د ئاڤێستا کەڤن دا “ئەلگاتا” ب ناڤێ “Zara ustra” هاتیە کو ناڤەکێ هەڤپشکە ژ دو پشکان پێک دهێت، یا ئێکێ Zara ب ڕامانا “زەر” و یا دویێ ژی ustra ب ڕامانا حێشتر دهێن و هەکەر هەردو پەیڤان لێک دەن دێ بیتە “حێشترا زەر”، ئەڤە ب گۆرەی ژێدەرێن فارسی. ب گۆرەی ژێدەرێن کوردی پشکا ئێکێ “زار” ب ڕامانا قەول دهێت و یێ دویێ “دەشت” ب ڕامانا “راستگۆ” و ب ڤێ چەندێ ژی هەکە لێکدەیێن دێ بیتە ڕاستگۆیێ قەولان. دهێتە پێشبینیکرن کو یا کوردی زێدەتر نێزیکی ڕاستیێ بیت.
دەربارەی ناڤێ زرەدەشتی ژی ب شێوازێ “بەه دینان” هاتیە ب ناڤکرن کو پەیڤەکا کوردی یە و ژ دو پشکان پێک دهێت “بەه” ئانکو “راست” و “دین” ئانکو دیتن و ب ڤێ چەندێ ژی هەکە گرێدەین دێ بیتە “دیتنا ڕاست”. هەر ژ بەر هندێ ژی زردەشتیان ل ڤێ دەڤەرێ ئەڤ ناڤە بۆ خوە هەلبژارتیە کو پێ بهێنە ب ناڤکرن. دبیت گۆتنا پەیڤا بەهدینان بۆ خەلکێ دهۆکێ و دەوروبەرێن وێ ژی ژ نەژاد دا ڤێ پەیڤا زرەدەشتی و پێکڤەگرێدانا دەڤەرێ ب ئاینێ زرەدەشتیان ڤە هەبیت.
زرەدەشت دهێتە هژمارتن ئێک ژ گرنگترین کەساتیێن مێژوویێ، ژ بەر کو یێ شیایی ئاینەکی ب ناڤێ خوە ب دانیت و یێ تایبەت ب وی ڤە و گەلێ وی یێ میدی ژی باوەریێ پێ بینن، شارەزایێن مێژوویێ گەلەک بۆچوون یێن هەین کا کەنگی ژیایە، بەلێ یا پتر نێزیکی ڕاستیێ ئەوە کو سەدێ حەفتێ بەری زاینی ژیایە، هندەک ژی ددەنە زانین کو ل 1000 هەتا 600ێ بەری زاینی ژیایە، هندەک ژی گەلەک دوور چووینە کو دبێژن 14 سەدەیان بەری زاینی ژیایە.
ئەڤرۆ: زرەدەشت ل کیرێ ژیایە؟
د. حەسەن ئەحمەد قاسم: زانا ل سەر جهێ دروستێ دەرکەفتنا زرەدەشت نەبووینە ئێک؛ دهێتە گۆتن کو جهێ ڤەحەویانا وی ڕۆژئاڤایێ ئیرانێ بوویە، ب دروستی ژی دەڤەرا “ئەترۆباتن”، هندەک ژی دبێژن خەلکێ ئازربیجانێ بوویە، هندەک ژی یێ ل سەر وێ چەندێ ڕێکەفتین کو ئه و ل هەرێما کوردستانێ بوویە ل چیایێ مەقلوبێ گوندێ درابین، هندەک ژی ب فەلستینێ ڤە گرێددەن.
یا ژ هەموویان ژی نێزیکتری ڕاستیێ ئەوە کو بێژین ل سەدێ حەفتێ بەری زاینی ل دەڤەریا میدیا ژ دایک بوویە و دەعوا خوە د ناڤ کوڕێن گەلێ خوە دا بەلاڤکریە. زانا نە ب تنێ ل سەر جهێ ژیانا وی و دەمێ ژیانا وی ڕێک نەکەفتینە، بەلکو نەشیانە ب زانن ژی کا دەعوا وی چ بوویە و هندەک دبێژن پێغەمبەر بوو.
ئەڤرۆ: ئاین یان بیروباوەرێن زرەدەشتیان د چاوانە؟
د. حەسەن ئەحمەد قاسم: ئاڤێستا Avesta پرتووکا پیرۆزا زرەدەشتیان بوو، د زمانێ میدی دا ب ڕامانا “بنیات، پاراستن، خۆشی” دهێت ژ بەر کو ئەڤ پەیڤە یا ژ Upasta یا هاتی کو ڕامانا “بنیات” ددەت. د گەلەک قووناغێن ژیانێ دا گوهۆڕین یێ ب سەر پرتووکا ئاڤێسا دا هاتین ژ وان:
- قووناغا ئێکێ: ژ دەسپێکا هاتنا ئاینێ زرەدەشت هەتا داگیرکرنا ئیرانێ ژ لایێ ئەسکەندەرێ مەقدونی ڤە.
- قووناغا دویێ: دووبارە هاتیە نڤیسین ل سەر دەمێ ساسانی “224-651ز” گوهۆڕین د ناڤەرۆکا وێ دا هاتینە کرن.
- قووناغا سیێ: ئه و ئاڤێستایە یا نوکە ل بەر دەست کو بۆ 118 پشکان هاتیە دابەشکرن.
ئەڤرۆ: چ ڕەگەزێن سەرەکی ل دەف زرەدەشتیان هەنە؟
د. حەسەن ئەحمەد قاسم: چار ڕەگەزێن سەرەکی ل دەف زرەدەشتیان هەبوون، مللەتێن ئاری گەلەک گرنگی دایە هەر چار ڕەگەزان و قوربانی بۆ داینە و نڤێژ بۆ کرینە، ئەوان هزر دکر “ئاگر، ئاڤ، ئاخ و هەوا” ئه و چار خوداوەندن یێن هەر ژ دەسپێکێ هەین و گەلەک گرنگی د دایێ.
د ئاڤاکرنێ ژی دا زرەدەشتیان گەلەک گرنگی دایە ڤان چار ڕەگەزان و ب تایبەت ل پەرستگەه “ئاتشگاداه” ێن خوە و ڤیایە ب هەر هێمایەکێ هەبیت ئەڤ چار ڕەگەزە بهێنە دیتن.
ئاگر: د پتریا سەردەمێن مێژوویێ دا ئاگری پیرۆزیا خوە ل دەف مرۆڤان هەبوویە، چو ل سەر دەمێ سومەریان یان ئەکەدیان بیت، کو خواوەندەکێ تایبەت ب ڤێ مەرەمێ هەبوو، مسریێن کەڤن ژی سەرەدەری ل گەل ئاگری ب ڕەنگەکێ دی دکر کو وێنێ خوداوەندەکی بۆ خوە دروست کربوو، مللەتێن ئاری هەموویان ژی گرنگی ب هەبوونا ئاگری ددا، چ ژ لایێ هندیان ڤە بیت یان ئیرانێ، ل ئیرانا کەڤن خوداوەندەک ب ناڤێ “ئاتار” دروستکربوو.
پیرۆز ڕاگرتنا ئاگری تشتەکێ سرۆشتی یە ل دەف مرۆڤێن کەڤن و جهێ گرنگیا وان بوو، گیانەوەرێن نێچیرێ ژێ دترسیان، خوە پێ گەرم دکر، خوارن ژی پێ ئامادە دکرن، بۆ ڕۆناهیا ژی دهاتە ب کارئینان، هەر وەسان بۆ لێک خرڤەبوون و نیشانان ژی دهاتە ب کارئینان.
زرەدەشتیان شرۆڤەکا نووتر دا ئاگری، ل دەف وان نیشانا دادیا خودای یە و وەکو ئەوان هزر دکر ئه و ڕێیەکە بۆ پاقژکرنا گونەهکاران ل ڕۆژا دووماهیێ، دیسا ڕۆناهیا وی ژی ڕێبەرەکە بۆ خوداوەندێ وان، هێزێ ژی ددەتە مرۆڤان.
هەر ژ بەر هندێ ژی زرەدەشتیان گەلەک جهێن هەلکرنا ئاگری ب جورێن خوە ڤە ل گەل گەلەک پەرستگەهێن گرتی و ڤەکری و ئاڤاکری یێن ئاگری دروست کرینە.
ئاڤ: ئاڤێ ژی گرنگیەکا گەلەک مەزن د پتریا ئاین و مللەتان دا هەبوویە ژ بەر دو ئەگەرێن سەرەکی کو ئه و ژی یا ئێکێ ئەوە کو هەر تشت پێ دهێتە پاقژکرن و یا دویێ ژی ئەوە کو ئاڤ بنیاتیێ هەر تشتەکی یە و بێ ئاڤ چو تشت دروست نابن.
ژ بەر پیرۆزی و گرنگی یا وێ ل دەف زرەدەشتیان، ئاڤ ژی ڕەگەزەکێ سەرەکی یێ هەموو پەرستگەهێن وان بوویە مل ب ملێ ئاگری و هەر جهەکێ ئاگر و ئاڤ تێدا نەبن ب پەرستگەهێن زرەدەشتی نەهاتیە نیاسین.
ئاخ: زرەدەشتیان ئاخ ب پیرۆزی د ڕاگرت، ئه و بنیاتێ هێزا مرۆڤایە، زرەدەشت شیرەتا وێ چەندێ ل دووڤکەفتیێن خوە دکەت کو کارێ چاندنێ بکەن، دەمێ ئه و تشتی دچینن و ئاڤددەن و بەرهەمی دبینن ب هەموو جوران ڤە، ژ بەر هندێ ژی ڕژدی ل سەر وێ چەندێ کریە کو ئەرد یێ پیرۆزە.
هەر ژ بەر پیرۆزیا ئەردی ژی و دا پاقژ بمینیت و پیس نەبیت، زرەدەشتیان کەلەخێ مریێن خوە د دانا سەر “بۆرجێن بێ دەنگیێ” هەتا لاشێ وان ژ گونەهان پاقژ ببا و پاشان ب ڕێ و ڕەسم ل سەر شێوازێ وان یێ تایبەت دهاتنە ڤەشارتن.
داخۆیانی
هەوا: هەر ژ کەڤن دا ل عیراقێ هەوا یێ پیرۆز بوو و سومەریان ژی خوداوەند ب ڤی ناڤی هەبوو، ل دەف زردەشتیان ژی گەلەک یێ پیرۆز بوو، ئەوان هزر دکر کو هەوا نوونەراتیا ڕوحێ دکەت ئەوا د ناڤ لاشێ مرۆڤان هەی.
• تشتێ زرەدەشتیان گەلەک گرنگی پێ دایی ئه و بوو کو ژ بەر پیرۆزیا ڤان ڕەگەزان، مریێن خوە نە کرینە د ناڤ ئاخ و ئاڤ و ئاگران دا.
ئەڤرۆ: پەرستگەه “ئاتشگاداه” ێن زرەدەشتیان د چاوان بوون؟
د. حەسەن ئەحمەد قاسم: ب ڕەنگەکێ گشتی زرەدەشتیان سێ ئاتشگاداه هەبوون؛ یێن گرتی و یێن ڤەکری و یێن ئاڤاکری، ئەڤە ب گۆرەی وان ڤەدیتنێن هاتینە کرن و د بیت د پاشەرۆژێ دا هندەک جورێن دژی بهێنە دیتن، بەلێ ئەڤە نە یێن هەتا نوکە هاتینە ئاشکەرا کرن.
ئاتشگاداهێن ڤەکری: ئەڤە جورەکێ تایبەتێ ئاتشگاداهانە و مێژوویا وان بۆ سەردەمێ دەسپێکی یێ زرەدەشتیان د زڤریت، ئەوان ل دەسسپێکێ وەسان هزر دکر کو نابیت پەرستن بۆ خودای د ناڤبەرا چار دیواران دابیت و دڤێت د جهەکێ ڤەکری دابیت.
ئاتشگاداهێن ڤەکری یان ژی بێژین پەرستگەهێن ڤەکری یێن ئاگری، پێکهاتی بوون ژ جهەکێ چەندەکێ یێ بەرفرەه و ب قەبارێن جودا و د ناڤ ڤان پەرستگەهان دا، بەر د هەلکولا و کوور دکر و هندەک زەیتا زەیتونان دکرێ و ئاگر تێدا هەلدکر، بەلێ ل دەمێ زڤستانێ نەدشیان ڤی کاری ژ بەر بەفر و بارانان ئەنجام بدەن. ئەڤ پەرستگەهە ب ڕەنگەکێ گەلەک بەرفرەه ل دهۆکێ و ب تایبەت ل کێلیا شەدا دهێنە دیتن.
ئاتشگاداهێن ئاڤاکری: مەرەم پێ پەرستگەهێن ئاگری یێن دیوارکری نە، د ئەڤان پەرستگەهان دا دیوارێن بەری بۆ هاتینە چێکرن و دبیت ل وی دەمی د بانکری ژی بن. د شێوازێ ئاڤاکرنا وان ژی دا هەر جهێ ئاڤ و ئاگری یێ هەی، دیسا بزاڤ یا هاتیە کرن هندەک نیشانێن ئەندازەی تێدا هەبن وەکو هێما بۆ چار ڕەگەزێن سەرەکی؛ ئاگر و ئاڤ و ئاخ و هەوا. ئەڤ پەرستگەهە ژی ل کێلیا شەدا ل دهۆکێ ب ڕەنگەکێ بەرفرەه هەنە.
ئاتشگاداهێن مەزن “پەرستگەهێن ستوونان”: ئەڤە مەزنترین و گرنگترین جورێن پەرستگەهێن ئاگری نە ژ لایێ بلنداهی و گرنگیێ ڤە، ل بلندترین خالا پەرستنێ د هاتنە دروستکرن و جهێ تایبەتێ هندەک کەسێن تایبەتمەند بوون.
چارستین:
شکەفتا چارستین ئێکە ژ جۆرێن پەرستگەهێن گرتی یێن ئاینێ زرەدەشتی، هەتا نوکە ب ڤێ دیزانێ ژی ل چو جهێن دنیایێ نەهاتینە دیتن. ئەڤ جهێ شوونوواری دکەڤیتە لایێ چەپێ یێ گەلیێ دهۆکێ ب دووراتیا ئێک کیلۆمەتر ژ سەنتەرێ باژێری بۆ لایێ باکووری ل چیایێ سپی ئەوێ بلنداهیا وی دگەهیتە 750 مەتران ل سەر ئاستێ دەریایی.
ئەڤ جهە ژ لایێ خەلکێ دهۆکێ و دەڤەرێ ڤە ب “شکەفتا چارستین” دهێتە ب ناڤکرن و ناڤەکێ کوردی یە، ژ بەر هندێ ژی ئەڤ ناڤە لێکریە کو ژ ناڤ دا، ئەڤ شکەفتە ل سەر چار ستوونێن بەری یێن ب دەست چێکری هاتیە ئاڤاکرن. پشتی چەندین ڤەکولینان دیار بوو کو ئەڤ شکەفتە پشکەکە ژ جهەکێ مەزن یێ شوونوواری و دیدەڤانە ل سەر چەندین ڕوودانێن مێژووی یێن ئێک ل دووڤ ئێکێ.
چوون بۆ ڤێ شکەفتێ ب ڕێیا تونێلەکێ یە ل نێزیک جهێ شکەفتا چارستین و ئه و جه ب دەرگەهەکی د هاتە گرتن ژ بەر کو بۆ هەر کەسەکی نەبوو بچیتە وی جهی، ب تنێ مۆخ و کالۆ کو دو پۆستێن وی سەردەمی نە ماف هەبوو بچنە وی جهی.
یا دیارە ئه و کەسێن ئەڤ پەرستگەهە د پاراستن و ب سەروبەر دکرن و چاڤدانا وان دکر، ل ڤی جهی ب خوە د مان و جهێن تایبەت بۆ وان وەکو بهێنڤەدان هاتبوونە دروستکرن، چەندین جهێن ژ ڤی ڕەنگی ژی و ب قەبارێن جودا یێن هاتینە چێکرن.
ژبلی ڤان پەرستگەهان گەلەک جهێن دژی یێن شوونوواری یێن زرەدەشتیان ل شکەفتا چار ستین و دەوروبەرێن وێ ل کێلیا شەدا دهێنە دیتن هەبوون و ژیانا وان ل ڤێ دەڤەرێ پتر د سەلمینن و ژ وان ژی:
پێنج هێما: ل لایێ ڕاستێ یێ دیوارێ شکەفتا چار ستین پێنج هێما هاتینە کێشان کو ڕامانا دروستا هندەک ژ وان هاتیە ئاشکەرا کرن و یا هندەکان ژی هێشتا نەهاتیە ئاشکەرا کرن.
ئاگر دان: پتر ژ 100 جهێن هوسا ل جهێن جودا هاتینە دروستکرن، دا کو ئەڤ جهێ پەرستن لێ دهاتە کرن ب شەڤ و ڕۆژ یێ ڕۆهن بیت.
سەکۆیێن ئاگری: هەر جهەک ژ ڤان ژ چار سەکۆیان پێک دهێت کو نیشانە بۆ چار ڕەگەزێن سەرەکی د ئاینێ زرەدەشتی دا، “ئاگر و ئاڤ و ئاخ و هەوا” ل ڤی جهی ل گەل وان هەرچار سەکۆیان ژی جهەکێ تایبەت نکراند بوو و ئاگر لێ هەلدکر و بۆ ڕێ و ڕەسمێن ئاینی دهاتنە بکارئینان.
گۆڕ: ل سەر دەمێ زرەدەشتیان دەما کەسەکێ خودان کەساتی “ئاینی یان جڤاکی” د مر، ل جهەکێ ژ ڤی ڕەنگی دهاتنە دانان هەتا هەستیێ وان سپی دبوو و پاشان دکرە د ناڤ گوسکەکی دا و ل گەل هندەک خولیا پیرۆز د هەلگرت. زرەدەشتیان مرۆڤ ژ بەر پیرۆزا ئاگر و ئاڤ و ئاخێ ، نەکریە د ناڤ چ ژ وان دا. ب ڕەنگەکێ گشتی ژی ڤەشارتن د ئاینێ زرەدەشتی دا ب ڤی ڕەنگی یە، بەلێ ئەڤ جهە ب تنێ بۆ کەسانێن جهەکێ تایبەت ل دەف وان هەی د هاتە بکارئینان.
شەربەتا مرنێ: مری بەری بهێتە کفنکرن یان بداننە سەر کەڤری، هندەک جورێن فێقی وەکو هنار یان هەر تشتەکێ دا، ب دەڤێ مری دا دکر، ئەوان هزر دکر دەما شەربەت وەکو دووماهی تشت دچیتە ناڤ دەڤێ مری ئه و پاقژ دبیت و ل جیهانا دژی دێ یێ پاراستی بیت.
ژ بەر ڤان هەموو شوونوارێن گرێدایێ زرەدەشتیێ، زانیایێن شوونوواری پێشبینی دکەن ئەڤە جهەکێ مەزنێ پەرستنا زردەشتیێ بیت ل دەڤەرێ ل وی سەردەمی و ب دوور نابینن، د دەمێ خوە دا زرەدەشت سەرەدانا ڤێ دەڤەرێ کربیت.[1]