لەسەر سنووری نێوان چین و کازاخستان، سێ گوند هەن کە تەواو لە گوندەکانی باکووری کوردستان دەچن. دانیشتووانی ئەم گوندانە نە چینین و نە کازاخی، بەڵکو لە بنەڕەتدا خەڵکی ناوچەی سەرحەدی باکووری کوردستانن و 80 ساڵە لە زیدی باب و باپیرانیان دوورخراونەتەوە، کەچی بەهیچ جۆرێک دەستبەرداری داوونەریتی باب و باپیرانیان نەبوون.
لەم ناوچە سنوورییە کە نزیکەی 5 هەزار کیلۆمەتر لە باکووری کوردستانەوە دوورە، ژمارەیەک گوندی کوردی هەن، بەڵام دەکرێت تەنیا بە گوندەکانی کاراسای، کارابولاک و ئاشیبولاک بگوترێت گوندی کوردی، چونکە دانیشتووانەکانیان جگە لەوەی هێشتا بە زمانی کوردی قسە دەکەن، وەک ئەوەیە تازە لە کوردستانەوە کۆچیان کردبێ بۆ ئێرە و ژیانێکی تەواو کوردەواریانەیان هەیە.
سەرجەم کوردەکانی دانیشتووی ئەم سێ گوندە لە ناوچەی سەرحەد و دەوروبەری گۆلی وانەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی تورکەوە ڕاونراون بۆ وڵاتانی قەفقاسیا، ساڵانی دواتر بە فەرمانێکی ستالین ڕاگوێزراون بۆ کازاخستان و قیرغیزستان و ئۆزبەکستان.
ئەو کوردانەی لە کازاخستانن سەر بە هەردوو عەشیرەتی بروکان و جەلالین، بروکانییەکان لەساڵی 1937 لە ئەرمەنستان و نەخچیڤانەوە ڕاگوێزراون بۆ کازاخستان. لەدەوروبەری شاری چیمکەنت 7 گوندی کوردی هەن، لە شاری جامبولیش 8 گوندی کوردی هەن، هەروەها لە دەوروبەری شاری ئالمائاتاش ژمارەیەک گوندی کوردی هەن کە دیارترینیان گوندەکانی کەراسای، کارابولاک و ئاشیبولاکن.
وا هەست دەکەی کوردستانە
گوندی کاراسای یەکێکە لە گوندە دڵگیرەکانی کازاخستان کە 50 کیلۆمەترێک لە ئالمائاتا دوورە. لە وەرزی زستاندا هاتوچۆ بۆ گوندەکە زۆر زەحمەت دەبێت، چونکە بەفرێکی زۆر دەبارێت، دانیشتووانی ئەو گوندە بەشێکیان لە ساڵی 1937 لە ئەرمەنستانەوە ڕاگوێزراون، بەشەکەی دیکەش لە ساڵی 1944 لە جۆرجیاوە ڕاگوێزراون. بەڵام ئەوانەی لە ئەرمەنستانەوە هاتبوون پاشان گوندێکی دیکەیان ئاوا کرد بە ناوی ئاکباستاو.
نزیکەی 500 خێزان لەو گوندەدا دەژین کە 350 لەوانە کوردن، ئەوانی دیکەش ڕووس و کازاخین. سەرجەم کوردی ئەو گوندە موسڵمانن، مەلای مزگەوتی گوندەکەش کوردێکە بەناوی ئاپێ ڕزگۆ.
لەو گوندەدا قوتابیانی کورد جگە لە وانە زانستییەکان و زمانی کازاخی، زمانی کوردیش دەخوێنن، لە کۆی 320 قوتابی گوندەکە تەنیا 15 قوتابی ڕووسی و کازاخین، ئەوانی دیکە کوردن. قوتابی هەتا پۆلی 11 لەو قوتابخانەیە دەخوێنن.
سینەم مورتەزایێ کۆرۆخل کە چەندین ساڵە لەو قوتابخانەیە مامۆستایە، گوتی قوتابیان دوای تەواوکردنی خوێندن لەو قوتابخانەیە، دەچنە زانکۆ و پەیمانگای شارەکان. سینەم گوتی "کوڕەکەم و نەوەکەم لێرە خوێندنیان تەواو کردووە".
زیاتر لە 80 ساڵە کورد لەو گوندە کازاخییە دەژین، بەڵام نەریتەکانیان، شین و شاییان تەواو کوردییە و هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهاتووە. کە دەچیتە ئەو گوندە وا هەست دەکەی لە گوندێکی کوردستانی.
کرمانجەکانی کارابولاک یەک نین
سەرجەم گوندە کوردنشینەکانی کازاخستان لە وەرزی بەهار و هاویندا سەوز دەچنەوە، بەڵام کارابولاک لە هەموویان دڵگیرترە، هەرچەندە گوزەرانی خەڵکەکەی زۆرباش نییە و زۆربەیان لەدوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت لەبەر بێکاری ڕوویان لە شارە گەورەکان کرد.
زۆربەی دانیشتووانی ئەو گوندە لە گوندی کاشکابولاکەوە لە دەوروبەری ئالمائاتا هاتوون. 500 خێزان لەو گوندە دەژین کە 150 خێزانیان کوردن. گوندەکە جگە لە کورد، ڕووس و تورک و کازاخی تێدایە. دانیشتووانی ئەو گوندە مژولی ئاژەڵدارین، بەهۆی ئەوەی لە شاریش نزیکە، هەندێک لە دانیشتووانی ئەو گوندە خەریکی کاری بازرگانین.
ماڵباتی موسا دومۆیێ ئەلۆ، یەکێکە لەو خێزانانەی لە ساڵی 1991ەوە لەو گوندە دەژی. ئەوان لە ساڵی 1937 ڕاگوێزراون بۆ کازاخستان. ماڵباتی مام موسا 20 ساڵ لەمەوبەر لە گوندی ئاکباستاو بووە، خۆیان لە عەشیرەتی بەشکی ناوچەی وانن. ئەو بە لاواندنەوە باسی ژیانی خۆی دەکات "من کوڕی دۆمۆیێ عەلۆمە، عەلێی خەلۆ، خەلیلێ بشۆ و بشۆیێ کۆتین، ئەوە 80 ساڵە لە کازاخستان دەژین، من لێرە لەدایکبووم و لێرەش گەورە بووم، سێ کچ و دوو کوڕم هەن، ئێرە وڵاتی ئێمە نییە، ئێمە لەژێر دەستی خەڵکداین، لەوێ لەبن دەستی تورکەکانداین، لێرەش لەبن دەستی کازاخییەکان، بە داخەوە کرمانجەکان یەک نین، پێویستە یەک بن".
سینەم موسا کە ژنێکی دانیشتووی گوندی کارابولاکە، دەڵێت ڕاگواستنی ئەوان قەت لەبیر ناکرێت، چونکە جگە لەوەی مێژوونووسەکان باسیان کردووە، دەنگبێژەکانیش بە شێوەی لاوک و حەیران باسی ئەو ڕاگواستنەیان کردووە و تاوەکو ئێستاش ئەو لاوک و حەیرانانە دەگوترێنەوە.
هەراتا حەسۆیێ دەمۆ، تەمەن 60 ساڵ کە دانیشتووی گوندی کارابولاکە، لەسەر زاری باپیرانییەوە باسی ڕاگواستنیان دەکات و دەڵێت "سەربازەکان خێزانەکانیان کۆکردنەوە، هێنانیانە بەردەم واگۆنی شەمەندەفەران، هەموویان خستنە نێو واگۆنەکان، لەوێ نان نەبوو، ئاو نەبوو، جێگە نەبوو، تەنانەت ئاودەستیش نەبوو، کچ و بووکی کورد لە شەرمان نەیاندەتوانی دەست بەئاو بگەیەنن، بەو هۆیەوە سکیان ئاوسابوو. هەر کەسێک دەمرد، سەربازەکان لە شەمەندەفەرەکە فڕێیان دەدایە دەرەوە".
ئاشیبولاک.. گوندی شاعیر و دەنگبێژان
زۆربەی دانیشتووانی گوندی ئاشیبولاک لەدوای شەڕی ئەرمەنستان و ئازربایجانەوە لەو گوندە نیشتەجێ بوون. لەو گوندەدا نزیکەی 700 ماڵی کورد هەن، ژمارەی کوردی ئەو گوندە زۆر لە ژمارەی کازاخییەکان پترە.
گوندی ئاشیبولاک نزیکەی 20 کیلۆمەتر لە شاری ئالمائاتا دوورە. بۆیە زۆربەی دانیشتووانی ئەو گوندە لەشاردا خەریکی کاری بازرگانین. جگە لەوەش هەندێکیان سەرقاڵی کاری کشتوکاڵی و ئاژەڵدارین.
ئەوەی ئەو گوندە لە دوو گوندەکەی دیکە جیادەکاتەوە، ژمارەیەک دەنگبێژ و شاعیرەکانیەتی کە دیارترینیان ڕۆژنامەنووس و هەڵبەستڤان حەسەنێ حاجی سلێمان، هەڵبەستڤان باریێ بالا، هەروەها دەنگبێژ مەجیدێ سلێمانە. ئەو دوو هەڵبەستڤانە ژیانێکی تەواو کوردەواریان هەیە و منداڵ و نەوەکانیشیان لەسەر هەمان ڕێچکەی خۆیان پەروەردە کردووە.
لە وەرزی زستاندا بەردەوام چۆکێک بەفر دەبارێرت و مەجیدێ سلێمان، کە کچەکەشی وەکو خۆی دەنگبێژە، وەکو ڕادیۆیەکی لێهاتووە بۆ خەڵکی گوندەکە، ئەو بەردەوام دیوەخانەکانی گوند بە لاوک و بەستە گەرم دەکات و بەسەرهاتی ڕاگواستنی کوردی قەفقاسیا دەگێڕێتەوە.
- 08-01-2015