کوردستان لانکەی مرۆڤایەتی: بەشی دووەم.
#ماکۆ ساوین#
$کوردستان و شوێنی ژیاری مرۆڤ$
ئاسەوارگەلێکی زۆر لە کوردستان دۆزراوەتەوە و سەردەمەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردین. لە ئەشکەوتی بێستون چەند کەلوپەلێک دۆزراوەتەوە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخی سەردەمی بەردینی ناوەڕاست، مرۆڤەکان لە بەرد کەلوپەلیان داتاشیوە. هەروەها هەمان هاوشێوەی ئەو کەلوپەلانە لە ئەشکەوتی غار دۆزراوەتەوە، بەرانبەر شاخی بێستونە. هەروەها شوێنەوازانەکان لە ناوچەی شکاکی کوردی حەوت پارچە ئاسەواریان دۆزیوەتەوە، دەڵین ئەو خەڵکانە هەمان پلەی شارستانییەتیان هەبووە لەگەڵ خەڵکی ئەشکەوتی بێستون. هەروەها لە باشووری کوردستان چەندین کەلوپەلیان دۆزیوەتەوە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخی سەردەمی بەردینی ناوەڕاست. ئەو کەلوپەلانە لەسەر گرد و تەپۆلکەکانی زنجیرەی زاگرۆس دۆزراونەتەوە. هەروەها لە گردی گەنجی کە 14کم دوورە لە باشووری بێستون، چەندین شوێنەواری نیشتەجێبوونیان لێ دۆزیوەتەوە، بەڵام هیچ کەلوپەلی قوڕیان لێ نەدۆزیوەتەوە (وەکو گۆزە و قاپ) بەڵام هەندێک ئێسقانی ئاژەڵیان لێ دۆزیوەتەوە. ئەو مرۆڤانە لە ئاستی بەرهەمهێنانی خۆراک نەبوون، واتە هەر لەسەر ڕاو ژیاون. هەروەها لە گردی ئاسیاب، نزیک گردی ‘گەنجی’یە چەند کەلوپەلێکی سەرنجڕاکێشیان دۆزیوەتەوە وەک: هەندێک کەلوپەل درووستکراوە لە بەردی ئەستێ ‘Flint’، هەندێک ملوانکە و مەدالیا کە لە بەردی ئاسایی درووستکراون، چەند دیوارێک دەبیندرێت کە لە مەڕمەڕ درووست کراوە، لەگەڵ هەندێک شێوەکاری لە قوڕ درووستکراو، لەگەڵ پاشەڕۆکی مرۆڤ. (1) ئەمەش بەڵگەیە مرۆڤێکی زۆر لەو ناوچانە ژیاون.
جێرشمان ‘R. Ghirshman’ دەڵێ ژن لەو کۆمەڵگەیە سەرەتایەدا بە هەندێک کار هەڵساوە بە جۆرێک توانستێکی تایبەتیان هەبووە، پاسەوانی ئاگر بوون، هەروەها ژن داهێنەری گۆزە بووە. ژن بەناو شاخەکاندا گەڕاوە بۆ دۆزینەوەی ڕوەکی تەندرووست تاوەکوو بۆ خواردن بشێن، هەروەها لێزان بوون لە ڕوەک ناسین بە جۆرێک چاودێری ڕوەکیان کردووە و تاقیان کردۆتەوە ئەگەر بگونجێ بۆ کشتوکاڵ، یەکەم هەنگاوی ژنان بۆ ئەو کارەیان لە ناوچە پانتاییە باراناویەکان بووە. وە دەردەکەوێ پیاو ڕۆلێکی کەمی هەبووە لە پێشکەوتنی شارستانییەت. لە سەردەمی بەردینی نوێدا، ژن ڕۆڵێکی گرینگی هەبووە لە داهێنان. لەوانەشە ژن باڵا دەست بووبێ لەو سەردەمانەدا. لەو کۆمەڵگەیە سەرەتاییانەی کە ژن ڕۆڵی تێدا هەبووە، ژن فرە پیاوی هەبووە، ژن کاروباری تیرەگەرایەتی بەڕێوە بردووە، پلەی بەرزی ئایینی هەبووە، میراتگری بنەماڵە لە ڕێگای ژنەوە بووە، لە ڕێگای ژنەوە خوێنی خێزانی گوازراوەتەوە. ئەوە سیستەمی ئەو کۆمەڵگەیە بووە کە ژن تەیدا باڵادەست بووە. ئەمەش لە بەرزایەکانی ناوچەی ئیران بووە. ئەو دابوونەریتانەش پەرش بووە بەناو ئاریەکاندا، کاتێک ئاریەکان هاتونەتە ناوچە بەرزایەکان. (2) ئەمەش ئەوە دەردەخات ئاریەکان لە ئێران نەبوون، واتە هەر لە زاگرۆسەوە بەرەو ئێران کۆچیان کردووە. نووسەرە ئەوروپیەکان زۆر جار بێ ئاگا لەیەکتری یاخود بە ئەنقەست مێژووەکە چەواشە دەکەن، زۆر جار دەڵێن ئاریەکان لە ئێران نەبوون و کۆچیان کردووە بۆ ئێران، ئیتر پرسیارەکە ئەوەیە، ئاریەکان لە کوێوە هاتوون؟ ئەگەر ئەو مێژووەی هێرۆدۆتس ڕاست بێت کە دەڵێت بە میدیەکانیان وتووە ئاری. کەواتە پرسیارێکی تر لەلامان درووست دەبێ. نووسەرێکی وەک مایکل دەڵێ تا سەردەمی کوروش میدیەکان نەهاتونەتە میزۆپۆتامیا. ئیتر پرسیارەکە ئەوەیە، میدیەکان یاخود ئاریەکان لە کوێوە هاتوون؟ ئەگەر لە ئێران و میزۆپۆتامیا نەبووبن کەواتە هەر دەبێ لە خێزانەکانی زاگرۆسەوە تەشەنەیان کردبێ، لە دوایدا بوونەتە هۆز و نەتەوە. کەواتە لەگەڵ دەستپێکی شارستانییەت ئاریەکان یاخود میدیەکان هەبوون.
ناوچەی ئێران و زاگرۆس و میزۆپۆتامیا بەبەردەوام جێگای ژیانی مرۆڤەکان بووە. بۆ نموونە ‘سوسە پایتەختی ئیلام بووە لە ماوەی پێنج هەزار ساڵدا بە بەردەوامی ژیانی تێدا بووە. سوسە لە سەردەستی ئاشوریەکان لەلایەن ئاشورپانیپاڵ لە سەدی حەوتی پ.ز تێکدرا. (3) بەڵام پاش تێکدانیشی لەو ناوچانە هەر ژیانی تێدا هەبووە و نەبووەتە ناوچەیەکی خاپور و وێران.
$شوێنەوارە دۆزراوەکانی سەردەمی میدیا$
هەرچەندە زۆرێک لە جێماوەکان ماوە بەڵام زۆرێکیش لە بەڵگەنامەکان بزر بوون یان بە ئەنقەست لەناوبراون، بۆ نموونە شاری سیپار شاریکی بابلی بووە، ئاسەواریکی زۆری لێ دۆزراوەتەوە، ئەو ئاسەوارانە زیاتر لە سەد هەزار بەڵگەنامەی تابلۆیی مێژوویی بوو. لە مۆزەخانەی نیشتمانی ئێراق پارێزرا بوو. لە پاش ڕوخانی ڕژێمی سەددام هەمووی تاڵان کران. ئەو بەڵگەنامانە لەناو سندوقی دار پارێزرابوون، سندوقەکان شکێندرا و بەڵگەنامەکان تاڵان کران و ژمارەی کەتەلۆگی ئەو بەڵگانە هەمووی سوتێندران. (4) ئایا دەبێ چەند بەڵگە هەبووبێ ناوی میدیا و میزۆپۆتامیای تێدا باس کرابێ. وا دەردەکەوێ ئەو بەڵگانە تا ئێستا وەرنەگێڕدرابن. بێگومان لە ناو بەڵگەکانی بابلییەکان دا دەبێ دەیان بەڵگە هەبێ لەسەر کاسییەکان و میدیەکان چونکە ئەو دوو زلهێزە ڕۆڵێکی گرینگیان هەبووە لەسەر بابل.
مایکل ئاماژە بە چەند ئاسەوارێکی دۆزراوە لە ناوچەی هەمەدان دەکات، زۆر بە سنوورداری لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە، مێژووەی ئاسەوارەکان دەگەڕێتە بۆ سەردەمی پێش هاخامەنشینەکان. ئەوانەی دۆزراونەتەوە خشتی لاکێشەیە و جیاوازە لەگەڵ خشتی هاخامەنشینەکان کە خشتی چوارگۆشەیە. وە دوو شوێنەواری تر دۆزراوەتە دوور نییە لە هەمەدان ئەویش ‘تەپ-نوشی-جان’ و ەگۆدین- تەپ’ە. لەو شوێنانە چەندین گۆزەی لێ دۆزراوەتەوە، مێژووەکەی دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی ئاسنی سێیەمی کە دەکاتە سەردەمی حەوت بۆ شەشی پ.ز. ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە مایکل دەڵێ زۆرێک لە ئاسەواری تر هاودەمە لەگەڵ ئەو سەردەمانە، هەرچەندە لێکچوون هەیە لە جۆری سیرامیک کە لە کوردستان دۆزراونەتەوە وەک لە ‘بابا-جان’ و ‘سوورخ دەم’ لە لوڕستان، و ‘زیویە’ و ‘زیندانی سلێمان’ بەڵام لەدەرەوەی خاکی میدیەکان داندراوە. بەڵام ئەوانەی سەردەمی شەشەمی پ.ز گومانی تێدا نییە دەکەوێتە خانەی میدیەکانەوە. ئەوەی باباجان زۆر سەرنج ڕاکێشە چین و توێژی سێیەم کە سووتاوە و چینی دووەم بەسەریدا درووستکراوەتەوە. توخم و چینەکانی هاوشێوەیە لەگەڵ ‘نوشی جان’ و ‘گۆدین’. ئەوەش دەرئەنجامی ئەوەمان دەداتێ لەو سەردەمانەدا ناوچەی میدیا بۆ ئەو شوێنانە پەلیکێشاوە. ئەو شوێنەی ‘نوشی جان’ شوێنەوارێکی ئایینی بوو لەسەر گردۆلکەیەک درووست کراوە و 70کم دوورە لە باشووری خۆرهەڵاتی هەمەدان. ئەو شوێنە لە چوار یان پێنج جۆری خشت درووست کراوە. یەکەمجار ئەو شوێنە درووستکراوە، ناوەڕاستەکەی پەرستگا بووە و لەسەر ترۆپکی گردەکە درووست کراوە، لە ناوەڕاستی پەرستگایەکەش شوێنی ئاگرکردنەوە بووە. دیوارەکانی بە نەقش و نیگار ڕازاندراوەتەوە ئەو جۆرە نەقش و نیگار و بیناسازیە لە ‘پیرسەپۆلی’ و ‘دەهانی گولامان’ و ‘کوشی خواجە’ و ‘شاری قومیس’ لە ئیران، وە لە ‘تەلجەمێش’ لە فەڵەستین دەبیندرێت. ‘گودین تەپە’ شوێنەوارێکی ئایینی میدیە هاوشێوەکەی لە دوو شوێنی تر دەبیندرێت وەک لە ئێراق بە ناوی ‘تیل گوبا’ ئەوەی تر لە تورکیا بەناوی ‘تیل هویوک’. (5)
$ڕامان:$
ئەگەر بەوردی سەرنج بدەینە ئەو نووسینانە چەندین ڕامانمان دەبێ بۆ نموونە:
زۆرجار پێمان دەگوترێت زانیاری زۆر نییە لەسەر میدیەکان یان میدیەکان ئاسەوارێکی زۆرزۆریان نییە. ئەوەی تێبینی دەکرێ، بە درێژای تەمەنی دوژمنی کورد، ئاسەواری میدیەکان تێکدەدرێت و ئەسوتێندرێت و تاڵان دەکرێ. یاخود کەلوپەلەکان هەمیشە لە مۆزەخانەکان بە ناوی ئێران یان ئێراق دائەندرێت، یان زۆربەی جار کەلوپەلەکان بۆ نەتەوەی پارس دەگەرێنەوە ئەویش بەهۆی جلوبەرگی نەقشەکانە یاخود کەلوپەلەکان مێژووەکەی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی هاخامەنشینەکان. بەڵام ئەوەشمان لەبیر دەچێ پارسەکان تەنانەت لە جلوبەرگیش لاسایی میدیەکانیان دەکردەوە. کەوابوو بۆچی زۆربەی هێما و ئاسەوارەکان بۆ میدی نەگەرێتەوە؟
لە یەکێک لە پەڕتووکە ئەکادیمیەکانی تر باسی هەندێک شوێنەواری کوردستان دەکات و دەڵێ: زێویە دەکەوێتە ناوچەی کوردستان و 40 کم لە سەقز دوورە. لەگردێکدا چواردەورەی بە دیواری بەردین دەوردراوە. زۆرێک لە کەلوپەلی زێرین دۆزراوەتەوە هەندێکیان لە موزەخانەی تارانە و هەندیکیش لە مۆزەخانەی لەندەنە، زۆرێکیش دزراوە. یەکێک لەو کەلوپەلانە پشتێندێکی زێرینە نەخشی باڵندە و ئاژەڵی لەسەر نەخشێنراوە. سەیر لەوەیە چونکە لێکچوونێکی هەیە لەگەڵ ئەو پشتێنەی لە ڕووسیا و ساسییەکاندا هەیە بۆیە نووسەر دەڵێ ئەمە لەوانەیە میدی نەبێ، بەڵکوو لەوێوە هاتووە و لەوانەیە سەرۆک خێڵێکی میدی لەو گۆڕەی ناشتبێ. سەیرە ئەو پشتێنە مۆرکی میدی پێوەیە کەچی بەزۆر هەر دەیکەن بە ڕووسی یان ساسییەکان. یاخود لوڕستان لە کوردستان دابڕاوە و بە هەرێمێک و نەتەوەیەکی تر داندراوە، وەک دەبینین 167 پارچەی برۆنزی لە مۆزەخانەی لەندەنە ئیمڕۆ بەناوی ئێران و لوڕستان داندراوە (6) پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی ئەو کەلوپەلە بە میدی دانەندرێت بەڵام نووسەر لە خۆیەوە بۆچوونێک دەخاتە ناو پەڕتووکەکەی و دەڵێ لەوانەیە کەسێکی میدی ئەو پشتێنەی لە ڕووسیاوە وەرگرتبێ. ئایا ئەمە لە هیچ دەقێکی مێژوودا هەیە؟ بۆچ ئەو پشتێنە و دەستونەخشی میدیەکان نەبێ و گەیشتبێتە ڕووسیا؟
هەمان نووسەر دەڵێ ئێمە نازانین میدیەکان لە چ سەردەمانێک هاتونەتە ناو ئێران بەڵام لەسەدەی نۆی پێش زایین لە بەڵگەنامەکانی ئاشور ناوی میدیمان بەرچاو دەکەوێ. لەسەردەمی تیلاسی سێیەم (744-727 پ.ز) و سەرگۆن (721-705 پ.ز) و ئیسراهادۆن (680-669 پ.ز). هەرهەمان نووسەر دەڵێ میدیەکان لە ناوچەی ساگیرتی جێنیش دەبن و دەبێتە ناوەندی بەڕێوبەرایەتی میدیەکان، پاش ئەوەی ئاشوریەکانیان ڕوخاند ئینجا بەرەو تورکیا هەڵکشان و ناوچەی ئەنادۆڵ دەکەوێتە دەستیان و لە دواییدا بەرەو بەکتریا هەڵدەکشێن کە لە باکووری ئەفغانستانە. (7)
لێرەدا پرسیار درووست دەبێ، ئەگەر میدیەکان لە ئێران نەبووبن ئەی بۆچی کەلوپەلی میدی لە ئێران دەدۆزرێتەوە دەڵێن ئەوە لەدەرەوەی ئێران هاتووە بۆ میدیەکان ناگەرێتەوە. جیاوازی نێوان جلوبەرگ و کەلوپەل بووەتە جیاکردنەوەی نەتەوەکان. لە کاتێکدا بۆ میدیەکان ئەگەر کەلوپەلیان هەبێ دەڵێن لە میللەتانی تریان هێناوە. بۆ نموونە چەندین نەخشی هەڵکۆڵدراو هەیە کە مرۆڤی باڵدار لە چواردەوری داری پیرۆزە، لەگەڵ کەلوپەلی تر وەک شمشێر کە دۆزراونەتەوە، نووسەر دەڵێ جێگای گومانە ئەو کەلوپەلانە بگەرێتەوە بۆ میدیەکان. (8) هەروەها گەنجینەیەکی زۆر دۆزراوەتەوە بەگەنجینەی ئوکسیس ناسراوە. لەو گەنجینەیەدا کەلەوپەلەکان بە کەلوپەلی میدی دەچێت بەڵام ئەو کەلوپەلە دەگەرێنەوە بۆ پارسەکان چونکە ئەو سەردەمە بە سەردەمی داریوس ناسراوە. (9)
ئەو چەواشەکاریە کە دەکرێ لە ڕێگای پەڕتووک و فیلم وای لە ڕۆڵەی میللەتی کورد کردووە متمانەی بە خۆی نەمینێ و بڵێ کوا شارستانییەتی کورد؟
لە نموونەیەکی تردا، دکتۆر ‌ئەحمەد أمین پەڕتووکێکی نووسیوە لەسەر ئێران، زۆربەی ئاسەوارەکان کە دۆزراونەتەوە کەوتۆتە ناوچەی کوردستان، بەڵام نووسەر هەموو ئەو شوێنانە بەناوی ئێران ناودەبات. کاتێک ئاماژە بە سەردەمی بەردینی نوێ دەکات، باسی گوندەکانی ئێران و بەرزاییەکانی ئێران یان ئێراق دەکات، ئاماژە بە ناوچەی چەرمۆ و حسونە و حلوان دەکات. بەڵام ناوی کوردستان ناهێنێت بەڵکوو هەموو ناوچەکانی کوردستان بەناوی ئێران و ئێراق ناودەهێنێت. یان کاتێک باسی زاگرۆس دەکات کە ناوچەیەکی سەرەکیە بۆ سەرهەڵدانی کشتوکاڵ باسی شاندەر و چرمۆ دەکات ئەوانەش بەناوچەیەکی ئێراقی ناوی دەهێنێت بەهەمان شێوە بۆ لوڕستانیش بە ئێران ناوی دەبات. دەیان شوێنی تر وەک گردی سەراب دەکەوێتە باکووری خۆرهەڵاتی کرماشان، لەو گردەدا ئاسەواری گوندنشینەکانیان لێ دۆزیوەتەوە و کەلوپەلیان لە قوڕ درووست کراوە، لەگەڵ پاشماوەی فستەق دۆزراوەتەوە، ئەمەش وا دەردەکەوێت ئەو مرۆڤانە بە کشتوکاڵەوە خەریک بوون. لەو شوێنە پاشەڕۆکی مرۆڤ دۆزراوەتەوە، لەگەڵ ئێسقانی ئاژەڵ. ئەوەش دەیسەلمێنێ مرۆڤ توانیویەتی بزن ماڵی بکات، بەڵام دیسان ئەو ناوچە گرینگە مێژووییە هەر بەناوی ئێرانەوە لە قەڵەم دەدرێت. هەروەها گردی پیسدێلی دەکەوێتە ناوچەی ئازربایجان نزیک دەریاچەی ئورمێ لەگەڵ گردی ‘گێوی’ و گردی ‘یانیک’ دەکەوێتە ناوچەی ئورمێ، ئەو ناوچانەش دەکەونە کوردستانەوە. دەیان کەلوپەلی گۆزە و قاپ لە قوری سوورکراوە درووستکراوە. ئەو هەموو ئاسەوارانە هەمووی بەناوی ئێرانەوە ناوزەد دەکرێ. (10)
هەموو ئەو شوێنەوارانە کە مۆرکی میدیا و گەلی کوردی پێوەیە بە سەدان بیانو نەوەک بە بەڵگە ئەیسڕنەوە و مۆری ئێران و ئێراقی لێ دەدەن.
کوردستانی گەورە شوێنی ژیاری هەزاران ساڵ پێش زایینە، لە هەموو چەرخەکاندا هەزاران کەلوپەلی لێ دۆزراوەتەوە. بەڵام بە داخەوە ئەو هەموو ئاسەوارانەی ئیمڕۆ هیچی لە کوردستاندا نەماوە یان چۆتە ناوەندی وڵات وەک بەغدا و تاران و ئەنقەرە و سووریا یان دزراون و چونەتە ناو مۆزەخانەکانی جیهان وەک لەندەن و پاریس و ئەڵمانیا. ئەو شوێنەوارە دێرینانەش زۆر جار لەلایەن ئاسەوارناسەکان و مێژوونووسەکانەوە بەناوی ئێراق و ئێرانەوە ناوزەدیان دەکەن. لە نموونەیەکی گرینگدا، ئەبینین دوو شوێنەواری گرینگی کوردستان وەک دیرینکو کە شارێکە لە ژیر زەوی دۆزراوەتەوە لەگەڵ گۆبیک-تەپە کە پەرستگایەکی دەهەزار ساڵەی پێش ئێستایە، هەردوو شوێن بە ناوی ناوچەی تورکیا ڕۆیشتووە، لە کاتێکدا تورک و تورکیا مێژوویان ناگەرێتەوە بۆ حەوت سەد ساڵ پێش ئێستا. بوونی وڵاتێکی وەک کوردستان پێویست و گرینگە تاوەکوو شوێنەوارەکان بە ناوی کوردستان لە قەڵەم بدرێت.
لێرەدا ئاماژە بە قەڵای هەولێر و حەڵەب دەکەم، ئەو دوو شوێنە مۆری کوردی لێ نادرێت یان دەخرێتە پاڵ ئاشوریەکان یان هەر بە ناوی ئەو وڵاتانەوە باس دەکرێ.
بۆ نموونە، لە یەکێک لە گۆڤارەکانی کورد کە لە ساڵانی 1970 بڵاودەکرایەوە بە ناوی هەولێر، باس لە گردی ‘قالیچ’ لە ناوچەی سنووری هەولێر دەکات کە لە ساڵی 1969 دانشگای شیکاغۆ هاتبوون و لەو گردە هەڵکۆڵینیان کردبوو، گەردانەیەکی زێر و چەندین پەیکەرێکیان دۆزیبۆوە کە مەزەندە کراوە بۆ 4000 ساڵ پێش مەسیح. ئەو کەلوپەلانە مۆرکی ئاریەکانی پێوە بووە کە لە ماوەی 4000 ساڵ پ.ز شەپۆلی ئاریەکان هاتوونەتە ئەو ناوچانە. (11) کەواتە لە هەولێر و قەڵای هەولێر بەر لە ئاشوریەکان ئاریەکان تێیدا نیشتەجێ بوون. هەروەها هاوشێوەی قەڵای هەولێر قەلای ‘حەلەب’ە لە سووریای ئیمڕۆدا، ئەو قەڵایەش هەر مۆرکی عەرەب و سووریای لێ دەدەن. بەڵام زۆر ڕونە بەر لە هاتنی ئاشوریەکان بۆ سووریا، هیتییەکان و میتانیەکان نیشتەجێی ئەو شوێنە بوون، لەو شوێنەدا ئاسەوارێکی زۆری هیتییەکان و میتانیەکانی تێدا دۆزراوەتەوە، (12) کەواتە پێش هاتنی ئاشوریەکان ئەو قەڵایە هەبووە، کەواتە بێگومان ئەو قەڵایە لە درووستکردنی هیتییەکان بووە یان پێش هیتییەکان. کەچی لە گۆڤارەکان هەر بەناوی سووریا و قەڵای عەرەب باس دەکرێ.
کەواتە مۆرکی کوردیان لە ناوچەکانی کوردستان سەندۆتەوە یان شێواندویانە. ولیام جاکسن کە سەردانی دێگەڵەی ناوچەی ورمێ دەکات، دەڵێ گردی ‘ئاش’ هەموو وێنە و پەیکەرەکانی تەیدا شێوێنراون. (13) بۆیە دەبینین ئەو ناوچانە زۆربەی شێواندراوە یان مۆرکی کوردیان لێ ستێندراوەتەوە.
جگە لەوەی ئاسەوارێکی زۆر لە کوردستان دۆزراوەتەوە بەڵام هێشتاش هەزارن شوێنی دێرین ماوە، تا ئێستا نەمان دۆزیوەتەوە.
نەک کەلوپەلەکان مۆرکی کوردی لێ دەستێندرێتەوە بەلکوو هێماکانیش لەناو دەبەن. زۆر جار هێمای جیاواز لە ناوچەی میزۆپۆتامیا و ناوچەی زاگرۆس دەبیندرێت وەک ئەستێرە، خۆر، مار، شێر.
لە ناوچەی ئیلام ئاسەوارێکی زۆر دۆزراوەتەوە نووسەر ‘Agnes Spycket’ ئاماژەی پێ دەدات، نەقشی ماری تێدا هەڵکۆڵراوە. زۆرێک لەو ئاسەوارانە لە مۆزەخانەی فەرەنسای لۆڤەر پارێزراون.
بۆ نموونە عەرشێک لە مار درووست بووە وەک لەو وێنەی خوارەوە نیشان دەدرێت.
ئەستێرەی چوار سەر یان هەشت سەر لە گەلانی زاگرۆسی بەکارهاتووە، هەتا سەردەمی سەڵاح الدینی ئەیوبی ئەو هێمایانە بەکارهاتووە. هێشتاش لەسەر دیواری پەرستگای ماردین و دیواری سەرسنووری ئەو شارە ئەو هێمایە ئاسەواری ماوە.
ێمای فرەوهەر یەکێکە لە هێما دێرینەکانی میزۆپۆتامیا. ئەم هێمایە تەنانەت لەسەر تابوتی فیرعەونەکانی میسر وێنە کراوە. بارۆن دەڵێ ئەم ‌هێمایە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ 3000 ساڵ پ.ز. بەڵام وا دەردەکەوێ پاش 2600 پ.ز لە میسر سەری هەڵداوە. لە بۆچوونی بارۆندا ئەو هێمایە میسر لە میزۆپۆتامیا وەرنەگیراوە بەلکو لە سرووشتدا وەرگێڕاوە. (15) لەهەمان سەرچاوەدا لە لاپەڕە 178 دەڵێ ئەو هێمایە پەیوەندی بە گلگامێشەوە هەیە.
ئەوەی جێگای سەرنجە هێمای فرەوهەر لە نەخشەکانی ئاشوری بەدی دەکرێ. سەیری ئەو وێنەی خوارەوە بکە. (16)
بەڵام ئەگەر بەوردی سەیری هەردووک هێما بکەین ئاشوری و زاگرۆسییەکان ئەوا جیاوزەیەکی بەرچاو بەدی دەکەی جیاوازیەکەش لە قاچ و باڵەکان بەدی دەکرێت.
بەڵام دیسان ئەوەی سەرنجە بۆ من، نووسەرەکان بۆچونی خۆیان دەدەن لەسەر هێماکانی ئێمە و ئیتر ئەو بۆچونەش زۆرجار بەبێ بەڵگە دەبێتە دەقێکی مێژووی و ئەکادیمی، هەر بۆیە ئەو چەواشەکاریە بووەتە هۆکاری لەناوبردنی شکۆی کورد و خۆی بەرانبەر دوژمنانی بەکمبزانێ. ئیتر کاتی ئەوە هاتووە ئەبێ مێژوونووسانی کورد بە چاوێکی تر و بە هزرێکی ڕۆشنتر مێژووی خۆی بنووسێتەوە. کاتی ئەوە هاتووە ئەکادیمیای ئەوروپا بخرێتە ژێر لێکۆلێنەوەی ورد و شکۆیەک بۆ ڕابوردوی کورد بگەڕێتەوە.
$سەرچاوەکان:$
(1) ئەحمەد ‌أمین سلیم، 88-92، 104-106.
(2) هەمان سەرچاوە، 107.
(3) Kriwackzek، 5.
(4) Ibid.، 254.
(5) Curtis، Later Meopotamia and Iran 62-66.
(6) Curtis، Ancient Persia، 27-8.
(7) Ibid.، 34، 38.
(8) Ibid.، 35.
(9) Ibid.، 64.
(10) ئەحمەد ‌ئەمین سلیم، 111-112، 119-120، 269، 272-274.
(11) مەجید عومەر، هەولێر، قەڵاتی هەوڵێر و پڕۆژەی ڕێکخستن (هەوڵێر: چاپخانەی کوردستان، 1971) 6.
(12) صبحي صفوان، قلعة حلب (حلب: الملحق الرئسی في المدیریة العامة للاسار و المتاحف، 1967) ، 14.
(13) William Jackson، Persia Past and Present، A Book of Travel and Research (London: Machillan & Co. Ltd.، 1906) ، 93.
(14) Curtis، 28-9.
(15) Baron Max Von Oppenheim، Tell Halaf: A New Culture in Oldest Mesopotamia (London: G. P. Putnam’s Sons، 1933) ، 102-5.
(16) Julian Reade، Assyrian Sculpture (London: The British Museum Press، 2013) ، 37، 62.
[1]