=KTML_Bold=فەلسەفەی ناسنامەی نیشتمانی لەپێناو بونیادنانی کوردستانێکی مۆدێرن=KTML_End=
#سامان سۆرانی#
دەوترێ دەوڵەتی مۆدێرن ئەو دەوڵەتەیە، تیایدا هەموو مرۆڤەکان لە ڕووی ماف و ئەرکەکانیان یەکسانن، دەوڵەتی مۆدێرن دەوڵەتی دامەزراوەکان و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانە، دەوڵەتێکی دیموکراسییە، دەسەڵات بە شێوەیەکی ئاشتیانەی ڕەها دەستاودەست دەکرێت، ویستی ئازادانەی جەماوەر لە ڕێگەی سندووقی دەنگدانەوە ڕەوایەتی و هێزێکی مەزنی پێ دەبەخشێ.
هەرێمی کوردستان وەکو بەشێکی کارای ژینگەی هەرێمی و نێودەوڵەتی، پەیوەندییەکانی لەگەڵ جیهانی دەرەوە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش دامەزراندووە، ئەکتەرێکی چالاکە و بەشدارە لە پاراستنی ئاسایش و ئاشتی و سەقامگیری جیهانی.
ڕاستە ئێمە لەسەردەمی بەجیهانی بوون دەژین و هەرێمی کوردستانیش بەشێکی دانەبڕاوە لەم جیهانە، بۆیە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی نەرێنی کاری تێ دەکرێ، ، ئەگەر لە جیهاندا جەنگ و ئاشوب و گرفت هەبێ، بەڵام ئەگەر جیهان و ژینگەی دەوروبەری هەرێم تەبایی بەخۆیەوە ببینێ، ئەوا بە دڵنیاییەوە هەرێمی کوردستان وەکو دوڕگەیەکی ئارام پارێزراو و سەقامگیر دەبێت.
هەرێمی کوردستان وەکو قەوارەیەکی مەدەنی هاوچەرخ پوختەی هزری مرۆیی و کۆمەڵایەتی و ئیداری و سیاسی نوێیە.
هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان ئەم هەرێمە بە نیشتمانی نەتەوەیی تایبەتی خۆیانی دادەنێن، هەرێم لە پێناو دەستەبەرکردنی بەرژەوەندی مرۆیی هاوبەش لە چوارچێوەی پێکهاتەی هەرێمی و جیهانیدا کاری هاوئاهەنگی و هاوسازی دەکات و بە پەیڕەوکردنی دبلۆماسیەتی ئارام هاوسەنگی دەپارێزێ.
یەکێک لە گرینگترین و مەترسیدارترین قۆناغ، کە بونیادنانی هەرێمی کوردستانی هاوچەرخ پێیدا تێپەڕبوو، یەکەم قۆناغەکانی وەرچەرخان بوو لە سیستەمی نادیموکراسیی بۆ سیستەمێکی نیمچە دیموکراسی مۆدێرن، لەم قۆناغەشدا بە وردی کار بۆ داڕشتنی نەخشەی ژێرخان و بینا دەکرێت.
هەرێمی کوردستان، کە لە چاو دەوڵەتانی دونیاوە کەم ئەزموونە، دووچاری پرۆسەی کاری گەورە بۆتەوە و بە هۆی کار و وەرچەرخانەوە ئالنگارییەکی زۆریشی هاتۆتە بەردەم.
هێشتا لە بواری نیشتمانسازی و ئایندەسازی پەرتەوازەیی بوونی هەیە، ئەمەش بەداخەوە وای لە کۆمەڵگەی کوردستان کردووە، ببێت بە چەند کۆمەڵە دوڕگەیەکی دابڕاو و فرەجەمسەر لە ڕووی فەرهەنگ و لە ڕووی کۆمەڵایەتی و سیاسیی، زۆر جار دەبینین ئامانج و خواست و ویستی سیاسی یەکتر دەبڕن.
ئاساییە لە سەرەتای نەشونمای هەرێمی کوردستان ئاستی خواستەکانی توێژەکانی کۆمەڵگە بەرزبن، بۆ ئەوەی هەر چین و پێکهاتەیەک وا هەست بکات، زۆرترین بەشی لە کێکی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و سیاسی بەردەکەوێ.
بەڵام ناسنامەی نيشمانی یەکگرتوو ئەو کەشتییە نیشتمانییە گەورەیەیە، کە دان بە هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگە دەنێت و کۆمەڵگە بەیەکەوە گرێ دەدات و فرەیی و جیاوازەکان لە ئامێز دەگرێت.
دواتر لەو پێکهاتە و جیاوازییانە کیانێکی گەورە و بەهێز درووست دەبێت، کە ڕەنگدانەوەی هەمووان بێت و هیچ پێکهاتەیەک هەست بە پەراوێزبوون و کێماسی نەکات، بەڵکو لە ناو چوارچێوەی نیشتمانێکی گشتگیر هەمووان هەست بکەن بەهێزتر دەبن و دەتوانن پەرە بە تواناکانیان بدەن.
ناسنامەی نیشتمانی خاڵی یەکگرتنەوەی کۆمەڵگەیە و دەبێتە مایەی درووستکردنی یەکەم هەنگاو، بۆ گەیشتن بە ئامانجە بەرزەکان.
ناسنامەی نیشتمانی دەستورێکی نە نووسراو و جاڕنەدراوە، بوونی هەیە و لە ناخی نەوەی نیشتمانێکی یەکگرتووی کوردستانی بەرجەستەیە، ئەو نەوەیەی باوەڕی پێ هەیە و پەیڕەوی دەکات و وەکو بەشێ لە بوون و ویژدان و هزر و دەروونی دەیپارێزێ، پێش ئەوەی ئەو ناسنامە نیشتمانیە ببێت بە پێکهاتەیەکی فەرهەنگیی و یاسایی پشت پێ بەستراو.
مێژووی نوێی کوردستان جەخت لە ڕاستی و پێویستی نەخشەسازی و بەهێزکردنی ناسنامەی نیشتمانی یەکگرتوو دەکات بۆ کۆمەڵگەی کوردستانی، کە ببێت بە بنەمایەک بۆ دامەزرزاندنی سەرجەم قۆناغ و پرۆسەکانی بونیادنانی هەرێمێکی هاوچەرخ.
ئەزموونی وڵاتان، بۆ نموونە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ژاپۆن، بریتانیا، فەرەنسا و تەنانەت مالیزیا و تورکیا، ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کە دەکرێ ناسنامەیەکی نەتەوەیی درووست بکرێ، لەپێناو لە ئامێزگرتنی فرەیی و تێکەڵکردن بە مەبەستی درووستکردنی کیانێکی یەکگرتوو و ڕێکخراو و ئاراستەکراو لەپێناو دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییە باڵاکان.
بلیمەتی ناسنامەی نیشتمانی یەکگرتوو بریتیە لە:
- توانای گۆڕینی فرەیی و هەمەچەشنی سروشتی کۆمەڵگە بۆ سامانێکی نيشتمانی، لە پێناو پەرەپێدان و ڕابوونی کۆمەڵگە و گۆڕینی یەک بڕین و ململانێی تایفەگەری بۆ یەکگرتوویی، ئەوەش لەژێر چەتر و لە ڕێگەی بەکارهێنانی قیبلەنومایەکی نێشتمانی یەکگرتوو.
- نەهێشتنی ئەو هەست و بیرە تایبەتەی، کە پەیوەستە بە ترسی پێکهاتەکان لە ئێستا و ئایندەیان، لە ڕووی دوورخستنەوە و بێ بەشکردنیان لە مافە کەسی و گشتییەکان.
ئەو دوورخستنەوە و گۆشەگیرییەش مرۆڤ و کۆمەڵەی مرۆڤایەتی پاڵدەنێ بەرەو گۆشەگیری و نغرۆبوون لەناو خود، تا وایان لێ دەکات هەوڵی خۆقایمکردن و خۆ بەهێزکردن بدەن و ئامادە بن بۆ ململانێکردن لەگەڵ بەرامبەرەکانیان.
بەو شێوەیە کۆمەڵگە دەبێت بە دووڕگەیەکی دابڕاو و بەرژەوەندییەکانی ئەو کۆمەڵگەیە لەگەڵ کۆمەڵگەکانی تر یەکتر ناگرێتەوە، ئەو کۆمەڵگەیە ئامادە دەبێت بۆ ململانێی نەرم و پاشان بۆ ململانێی ڕەق، ئەمەش بنەماکانی کۆمەڵگە وێران دەکات.
باشە چۆن دەکرێ ئەو وزە و هێزە دەروونییە نەرێنییەی لە ناخە دوودڵ و ترساوەکان هەیە بگۆڕدرێ بۆ هێزێکی ئەرێنی پڕ لە خۆشەویستی و هاوکاری و تەواوکار بەمەبەستی بونیادنان و پەرەپێدانی نیشتمان؟
چۆن دەکرێ ئارەزووی دەروونی زۆرینە، کە زۆرجار مەبەستیە لەسەر حیسابی پێکهاتەکانی تری کۆمەڵگە خۆی باشتر و ڕێکخراوتر بکات، دووربخرێتەوە لە ئاسۆی تاکگەرایی و خۆویستی و ستەمکاری و بگۆڕدرێ بۆ بلیمەتی ناسنامەی نیشتمانی یەکگرتوو، بەمەبەستی دەستەبەرکردنی ئامانجە بەرزەکانی نیشتمان؟
پرۆسەی بونیادنان و بەهێزکردنی ناسنامەی نیشتمانی یەکگرتوو بۆ کۆکردنەوی پێکهاتەکانی کۆمەڵگە پشت بە سیستەمێکی یەکخراوی بە پرنسیپ دەبەستێ، لە پێش هەموویانەوە:
- ناسنامەی نیشتمانی کۆمەڵگە، بەشێکی ڕەقە و بریتیە لە زمان و نەریتی مێژوویی کۆمەڵگەی و بەشێکی نەرمە، بۆ نموونە بەها زاڵەکانی ئەو کۆمەڵگەیە، بێجگە لە بەشێکی تر، کە بریتیە لە دیدگا و ئامانجەکان.
- دان نانی تەواو بە هەموو پێکهاتە ئێتنییەکانی کۆمەڵگە و پێدانی مافی هاوڵاتیبوونی ڕاستەقینە و یەکسان لە ڕووی مافەکان و ئەرکەکان.
- پشت بەستن بە بوونی مێژوویی وەک یەکێ لە پێکهاتە مێژووییەکانی ئەم کۆمەڵگایە، نەک وەکو زۆرینە لە ڕووی ژمارەوە.
- پشت بەستن بە سیستەمی بەها مرۆییە جیهانییە باوەکان، وەکو ئازادی و لێبوردەیی و برایەتیی مرۆیی و دادپەروەری و یەکسانی و هاوسۆزی، کە ڕێزگرن و پاراستنی مافی مرۆڤ و پێکەوەژیانی ئاشتیانە بەهێز دەکات و بەهێزکردنی ئازادییە کەسیی و گشتییەکان و بەرزڕاگرتن و جێ بەجێکردنی یاسا، بەمەبەستی زامنکردنی ئاسایش و سەقامگیری کۆمەڵگەیی.
- سیستەمی بەها لاوەکیی وردی بەهاکانی هاوڵاتیبوون (ڕێزگرتن، دادپەروەری، یەکسانی، پابەندبوون و دیسپلین و بەدامەزراویی کردن)، وەکو بەهایەکی گشتی زاڵ بەسەر ڕەفتار و ئەدای کۆمەڵگەی ئازاد و هاوچەرخی کوردستانی.
- کۆمەڵە بەهایەکی تری وەکو چاودێری جەماوەری هەیە، لە پێشەوەی هەموویان ئەرێنیبوون و خۆبەخشی و دەستپێشخەریکردن و حیکمەت و هۆشیاری و بەئاگابوون و دانانی بەرژەوەندی گشتی لەسەرووی بەرژەوەندی کەسیی، ئەمەش توانای ویستی جەماوەر بەهێزدەکات، بە تایبەتی کاتێ کە دەخرێتە ناو چوارچێوەی دامەزراوە و بوارەکانی کاری کۆمەڵگەی مەدەنی، وەکو تەواوکار و هاوکاریکردنی ڕۆڵ و ئەرکەکانی حکومەتی هەرێم و چاودێریکردنی حکومەت و بەهێزکردنی ئەدای حکومەت بەمەبەستی خزمەتکردنی بەرژەوەندی جەماوەری کوردستان.
بونیادنان و بەهێزبوونی ناسنامەی نیشتمانی بەم نیشاندەرانەی خوارەوە دەردەکەوێ:
- ئەندامانی کۆمەڵگە سەرجەم ڕێوڕەسمە ئاینی و بۆنە تایبەتەکانی خۆیان بە ئازادییەکی تەواو ئەنجام دەدەن، هەرێمی کوردستان دانی تەواو بەو ڕێورەسم و بۆنانە دەنێت، کە بتوانن دامەزراوە ئاینی و کەلتوریییەکانی خۆیان بەو پەڕی ئازادی و بێ ڕێگری لەلایەن حکومەتی هەرێم دابمەزرێنن. بە تەواوی توانایان هەبێت مناڵەکانیان ئارەزوومەندانە فێری بەها ئاینییە تایبەتەکانی خۆیان بکەن، هەروەها ئازادی تەوایان هەبێت، پلە و پۆستی باڵایان هەبێت لە هەموو بوارەکانی ژیانی مەدەنی و سەربازی و دادی بە پێی پرنسیپی لێهاتوویی لە ڕووی پیشەوە، وەکو ئەوەی لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی باوە. هەروەها مافی تەواویان هەبێت لە بەشداریکردن لە ژیانی گشتی و ڕادەرىرین بە شێوەیەکی ئازادانە و مافی دامەزراندنی دامەزراوەی کۆمەڵگەی مەدەنییان هەبێت لە هەموو بوارە جیاجیاکان.
کاتێ ئێتنە جیاجیاکان دەگەنە ئەو قەناعەتەی، کە مافەکانیان بەتەواوی دەستەبەرکردووە، ئەو کاتە هەست بە پێگە و بەهای نێستمان دەکەن و و لە ناخیاندا ئەو ڕق و کینەیە دەسڕێتەوە، کە پاڵنەردەبێت بۆ درووستکردنی دەوڵەت لەسەر بنەمای تایفەگەری تایبەت بە خۆیان، کە مافی ئێستا و داهاتوویان بپارێزێت. بلیمەتی ناسنامەی نیشتمانی یەکگرتوو دەتوانێ قەناعەتێ درووست بکات، کەوا پێویستە نیشتمان لەسەرووی تایفەگەرایی بێت و هاوکێشەی هاوئاهەنگی بەهێزبوونی تایفە لە بەهێزبوونی هەرێمی کوردستان دەبێت، چونکە ئێتنەکان بوونیان نابێت، ئەگەر نیشتمانێکی یەکگرتوو و بەهێزمان نەبێت.
کاتێ کار دەگاتە ڕادەیەکی باش لە تێگەیشتن و مومارەسەکردنی چەمکەکانی ناسنامەی نیشتمانی کوردستانی بەشێوەی کرداری، ئەو کاتە دەبینین چۆن بلیمەتی ناسنامەی نیشتمانی لەدامەزراوەی ڕاستەقینەی کۆمەڵگەیەکی مۆدێرنی دێموکراتیدا بەرجەستە دەبێت، هەروەها ئەو کاتە دەبینین چۆن کۆمەڵگەیەکی ئەرێنی درووست دەبێ، کە بە هێز و کاریگەرییەوە بەشداری لە ژیانی گشتیدا دەکات و دەستاودەستکردنی دەسەڵات بە شێوەیەکی ئاشتیانە قبوڵ دەکات و کاری نیشتمانی بە پیرۆز دەزانێت. ئەو کاتە ئێتنە جیاجیاکان وەکو پێکهاتە ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕن و بە شێوەیەکی نەرم لە خزمەتی بەرژەوەندییە باڵاکانی نیشتمان دەبن.
لە کۆتاییدا: ناسنامەی نیشتمانی یەکگرتوو دیوارێکی پۆڵایین و ڕێگرە لەبەردەم هەوڵە دەرەکییەکان و ناهێڵێت کارتی کەمینەکان بەکاربهێنرێت بۆ لێدانی یەکگرتوویی و بەهێزی کۆمەڵگەی کوردستان. [1]
=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=