Piştî ku di sala 1923’yan de Komara Tirkiyeyê feraseta netew-dewletê qebûl dike û di çorçoveya vê ferasetê de hemû kêmarên misilman ên li welêt wekî tirk qebûl dike, pêwîstiya nivîsandina dîrokeke nû ya li gorî vê ferasetê bi awayekî xwezayî derdikeve holê. Li gor vê dîroka nû tê nivîsandin, di dîrokê de cihekî bi navê Kurdistan çênebûye û her wisa civakeke cuda a bi navê kurd jî tune ye. Ev nêrîna fermî ew qas tê pejirandin ku hinek dîroknasên Osmanî jî bi xemnexurî dikarin bibêjin ku di dîroka Osmanî de eyaletek bi navê Kurdistanê tu caran çênebûye.
Em dibêjin dîroknasên Osmanî jî ji ber ku kesekî ku dîroka Osmanî ji asta despêkê hinekî zêdetir zanibe, dizane ku di Dewleta Osmanî de bi navê Kurdistanê cografyayek hebûye û Osmaniyan ev nav wekî navekî cografî bi kar aniye. Hema hema di hemû pirtûkên bûyernivîsên Osmaniyan de; ji Naîma bigire heta Ewliya Çelebî û Katîb Çelebî mirov dikare bi rihetî rastî vê têgihê were. Ji xeynî vê yekê, heke li ser sedsala 19’an a Osmaniyan kêm zêde lêkolîn bê kirin, dê bê dîtin ku di sala 1847’an de di Takvîm-î Vekayî de nivîseke fermî hatiye çapkirin û di vê nivîsa fermî de Eyaleta Kurdistanê hatiye damezirandin.
Ligel van hemû yekan, “dîroknûs”ên ku tu têkiliya wan bi etîka zanistî re tune ye zêdetir ji bo polîtîkaya rojane vê angaştê dikarin bînin zimên. Wekî komekê armanca me ev e ku em bi vê xebatê di Salnameyên Dewleta Osmanî de Eyaleta Kurdistanê û agahiyên der barê Eyaletê de berhev bikin û bi awayekî kronolojîk pêşkêş bikin. Me xwest ku îro ev bûyera ku êdî derfetên înkarkirina wê nemane, hinekî din bikeve rojevê û bibe naveroka xebatên cidî û zanistî.
Di Dewleta Osmanî de bi navê Kurdistanê eyaletek heye û di sala 1847’an de hatiye damezirandin. Belê, dibe ku pirsa “Çima ne berî vê dîrokê lê di vê dîrokê de hatiye damezirandin?” were aqilan. Sedema vê yekê pir zelal e; wekî ku tê zanîn di dema Yavûz Sultan Selîm de, kurdan li hemberî Safewiyan li cem Osmaniyan cih girt. Ev yek aliyekî jî qebûlkirina kontrola Osmaniyan bû. Li hemberî vê yekê, Sultan Selîm, di warê otonombûna herêmê de soz daye û bi rastî jî heta sedsala 19’an li herêmê hikûmet û mîrîtiyên kurdan hebûna xwe berdewam kirine. Ji bo vê yekê jî, herêm, neketiye kategoriya eyaletên klasîk ên Osmaniyan. Osmaniyan wek pêwîstiya ûsûla ku tim bi kar anîne herêm li gorî taybetmendiya wê bi rê ve biriye.
Lêbelê ji serê destpêka sedsala 19’an ve, bi taybetî jî di dema Mehmûdê II’yem de guherînê dest pê kir. Osmaniyên ku di vê sedsalê de ketin pêvajoyeke cidî ya modernbûnê, dest bi modernkirina bastûra îdarî ya klasîk a Osmaniyan kirin, ango dest bi guhertina pergala eyaletan kirin û bi ji holêrakirina saziyên xweserî xwe dest bi xurtirina navendê kirin. Ji bo vê yekê bi taybetî, di sala 1826’an de Eyaleta Anatoliyê, wekî çar beş bi awayekî fermî hate dabeşkirin û ji bo “mutesellîmên mutedîl yên girêdayî paşayên mutasarrif” birêve bibin biryar hat dayîn.
Piştî wê rewşê ev bûyer qewimîn: “Di 26’ê sermaweza 1847’an de ji bo Wilayeta Diyarbekirê waliyek hate tayînkirin û li aliyê din di 13’ê berfanbara 1847’an de rojnameya Takvîm-î Vekayî (Lê belê ev dîrok di qilawûza wergerandina dîrokê de ku ji TTK’ê ve hatiye çapkirin wekî 14 Berfanbar hatiye nivîsîn) bûyereke cuda pêşkêş dike: Eyaleta Kurdistanê. Li gorî vê yekê Eyaleta Diyarbekirê û sancaxên Wan, #Mûş# û Hekarî û qezayên Cizîr, Botan û Mêrdîn, bi navê Kurdistanê eyaleteke nû pêk tînin. Di serî de ji bo navenda eyaletê Xelat hatibû fikirîn. Lê belê bi qasî ku ji salnameyan tê fêmkirin demekê Wan û Mûş, demeke zêdetir jî Diyarbekir (#Amed#) bûye navenda eyaletê. Eyaleta Kurdistanê li gorî salnameya 1266/1849 sancaqên Mûş, Wan, Hekarî, Cizîr, Diyarbekirê digire nava xwe. Piştî çend salên din Hekarî, Wan, Mêrdîn û Cizîr jî bi hev re bûne eyaleteke cûda, navê wê jî bûye Eyaleta Hekarî. Piştî demeke din navê eyaletê bûye Wan.” Lê belê ev pêvajo di navbera Osmanî û kurdan de bûye sedema tengezariyan û di nava salên 1826 û 1847’an de bi dehan serhildan çêbûne. Ji van a girîng û dawîn Serhildana Bedirxan beg e. Dewleta Osmaniyan ev serhildan serkut kir û her wekî li jor jî tê gotin, Eyaleta Kurdistanê ava kir. Heta di belavoka taybet a Takvîm-î Vekayî de, ev bûyer wekî ji nûve desteserkirina Kurdistanê tê nirxandin.
Wekî tê dîtin heke mirov bûyerên dîrokî li gorî pîvanên zanistî lêkolîn bike û xwe ji fikrê rojane û polîtîk dûr bixwe, hînbûna rastiyan ew qas ne dijwar e.
Di vê xebatê de, tevî teblîgata fermî ya avakirina Eyaleta Kurdistanê nîşan dide, dema ku Eyaleta Kurdistanê hebûye, di navbera salên 1847 û 1868’an de di salnameyên Dewleta Osmanî de Eyaleta Kurdistanê bi çi şeklî cih digire ew ê bê nîşandan. Pirsgirêka, di sala 1868’an de eyalet bi çi fikrî ji holê hate rakirin hîn jî nehatiye bersivandin û ev mijara xebateke cuda ya koma me ye.
A- Rojnameya Takvîm-î Vekayî ya ku
Damezirandina Eyaleta Kurdistanê îlan dike
5 Muharrem 1264 (14 Berfenbar 1847)

Teblîgata Fermî
Mukaddim ve muahhar Takvim-i Vakayi' nüshalarında keşîde-i silk sutûr-ı beyân kılındıxı vechile bir müddetden berü eyâdî-i mütegallibede kalmış olan hıtta-i Kürdistanın leh-ül-hamd ve'l minh mücerred himmet bi-hemtâ-yı hazret-i şehr-yârî ve satvet-i bâhire-i cenâb tâc-dâr-ı eser-i celîli olarak bu kerre yeni başdan feth ve teshîr-i mir'ât-ı teyessürde cilve-ger olmûş ve işbu muvaffakıyyet hazret-i şehn-şâh-i mahzâ âmme-i tebaa ve berâyâ-yı saltanat-ı Seniyye hakklarında ma'tûf ve rây-gân olan niyet-i âdle ve efkâr-ı hayriyye-i cenâb-ı cihân-bânî ibtiga-yı sâmîsince herhalde min kıbel-in Râhman zât-ı fahâmet-simât mülûk-anenin mazhar envâ'-i füyûzat ve te'yidât buyurulduklarına delîl ve bürhân olub doxrusu dîbâce-i tevârîh-i ezmân olmaklıxa şâyân görünmüş olduxundan hıtta-i merkumenin hüsn-i zâbıta ve râbıta-ı umûr-i mülkiyye ve istihsâl-i menâzım-ı dâimiyesiyle te'sîs-i âsâyîş ahâlî kaziyye-i matlubesine bakılması yani oraların bir idâre-i mahsûsa ve müstakılle tahtına konularak dirâyetli ve vukuflu bir zâta ihâlesiyle Diyarbekir eyâleti ve Van ve Mûş ve Hakkari sancakları ile Cizre ve Bohtan ve Mardin kazâları birleşdirilüb cümlesinin bir eyâlet add ve itibâr olunması ve iş bu eyâlete Kürdistan eyâleti tesmiye kılınması iktizâ-yi hâle muvâfık ve çesbân olacaxına mebnî eyâlet-i mezbureye ol sûretle münâsib bir Wali lede-t-teemmül Musul Walisi atûfetlü Es'ad Paşa hazretleri dirâyet ve fatânet-i kâmile ve iffet ve istikâmet-i zâtiyye ile muttasıf ve çok zamanlar ol taraflarda istihdâm buyrulmasıyla usûl ve ahvâl-i memlekete vâkıf kudemâ-yı vüzerâ-yı saltanat-ı seniyyeden olmakdan nâşî eyâlet-i cedide-i mezkûrenin müşârün-ileyh Es'ad Paşa hazretlerine ihâlesi ve ol halde Musul eyâletine bir dixerinin ta'yini tabiat-î maslahat-ı iktizâsından olarak Belgrad muhâfızı esbak atûfetlü Vecîhî Paşa hazretleri ashâb-ı rüşd ve reviyyet ve erbâb-ı sıdk ve istikâmetden ve hüsn-i idâre-i umûr-i mülkiyyeye vâkıf zevât-ı sütûde-simâtdan olması ve exerçi Musul eyâleti şimdiye kadar Tanzîmât-ı Hayriyyeden müstesnâ olarak idâre olunmakda ise de dâire-i tanzimatda bulunan memâlik hazret-i şâhâne ahalisinin sâye-i ma'delet vâye-i hazret-i mülûk-anede mazhar oldukları menâfi' ve âsâyiş ve istirâhat ve emniyyet-i kamileyi eyâlet-i merkume ahâlisi derk ve iz'ân ederek ve bunun üss-i esâsı ma'delet olduxunu bilerek bu eyâletin dahi dâire-i nasfet bâhire-i Tanzîmât-ı Hayriyyeye idhâlini arzu ve niyâz etmekde olduklarına ve ahâli-i merkumenin iş bu niyâzlarına müsâade-i seniyye-i cenâb-ı şehen-şehi bî-dirîg buyurulduxuna binâen müşârün-ileyh Vecîhî Paşa hazretleri usûl-i ma'delet-şümûl tanzimâtın ol vechile hüsn-i ....... ve tensîkına dahi muktedir bulunması cihetleriyle kendüsünün Musul Walisi nasb ve ta'yin kılınması tensib ve tasvib berle ol babda isâbet-efzâ-yı sünûh ve sudûr buyrulan emr ve fermân maâlî-i ünvân hazret-i hilâfet-penâhî mantûk celli üzere iktizâları icrâ kılınmışdır.

Wergera Belgeyê
Wekî di hejmarê Takvîm-î Vekayî ya berê de jî hatiye nivîsandin, ji demekê vir de welatê Kurdistanê ku di bin zordestiyê de mabû – şikir ji xwedê re- bi hêza bêhempa ya padîşah û bi hêla wî pelçikandî, vê carê xistina bindestan a ji nû ve bi serkeftî pêk hatiye. Ev serkeftin nîşan dide û ispat dike ku padîşahê mezin ê ku ji bo heqê tebaa û xelkê Împaratoriya Osmaniyan niyeta wî edalet e, fikra wî ya bixêr û armancên wî yên mezin her tim dê ji aliyê Xwedê ve werin piştevanîkirin. A rast wextê minasib hatiye dîtin ku rêveberiya welatê ku navê wî derbas bûye, karê hundir û bi berdewama pergala wî, bi avakirina asayîş û bi cihanîna dilxwaza gel yanî xistina wan nava meqamê rêveberiyeke taybet û serbixwe, bi dayîna kesekî jîr, zane û gihîştî Eyaleta Diyarbekir, sancaqê Wan, Mûş û Hekarî û qezayên Cizîr, Botan û Mêrdîn bi tevîhevkirina wan gişan wekî eyaletek bê hesibandin û ev eyalet wekî Eyaleta Kurdistanê bê binavkirin, ji bo pêwîstiya rewşê di cih de û minasib hatiye dîtin. Di vê rewşê de ji bo eyaleta ku navê wê derbas bûye bê fikirandin, waliyê Mûsilê hezretî Esad Paşayê dilovan ji ber wesfên wî yên mîna bîrbirî, jîrî, namûs û rastiyê û ji ber ku demeke dirêj li wan deran xizmet kiriye, rewş û pergala memleket dizane, ji ber ku wezîrê Osmaniyan ê kevn e, eyaleta nû ku navê wê derbas bûye, ji bo walîtiya wê derê hezretî Esad Paşa minasib hatiye dîtin.
Di vê rewşê de ji bo pêwîstiya şixulînên Eyaleta Mûsilê waliyekî din ê parêzkarê kevn ê Baxdayê hezretî Vecîhî Paşayê dilovan, rast, bifikir, karê eleqedarê gel ji bo meşandina wê dizane, ji kesê ku mirov pesnê wan bide ye û her çi qas heta niha Eyaleta Mûsilê li dewrî Tanzîmat-i Hayriye hatibe rêvebirin jî, gelê welat ê di çerçoveya Tanzîmat de, di bin parastina adîl a Padîşah de rihetî, xweşî, ewlekarî û fêdeyê dibînin, ligel gelê eyaleta ku navê wê derbas bûye (Mûsil) hatiye fêmkirin û bi zanîna vê edaleta rastîn û daxwaza vê eyaleta ji têkeve nav ku wekî çerçoveya rastî û xweşiyê tê zanîn Tanzîmat-î Hayriye, xwestekên gelê ku navê wan derbas bûye Padîşahê me yî bilind destûra xwe texsîr nake û hezretî Vecîhî Paşa ê ku navê wî derbas bûye ji bo pêwîstiya awayê edaletê yê Tanzîmatê, ji ber ku kare rast bike û bi rê ve bibe wekî waliyê Mûsilê şandina wî minasib û rast hatiye dîtin. Ji bo wê yekê pêwîstiya emr û fermana Padîşahê xwediyê fikrê mezin hatiye kirin.
B- Di Salnameyên Dewleta Osmanî de
Eyaleta Kurdistanê
Salname sal 1264 [1848]
Rûpel 183
Beş: Defterê sancax û qeza
Sancaxa Diyarbekirê di Eyaleta Kurdistanê de
Rûpel 208
Sancaxa Mêrdîn di Eyaleta Kurdistanê de
Rûpel 315
Sancaxa Wanê di Eyaleta Kurdistanê de
Salname sal 1265 [1849]
Rûpel 81
Beş: Karmendên li perawêzê (taşra) dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan
Karmendên zaptiye: Waliyê wê Mûşîr Es’ad Paşa
Karmendên darayî: Defterdarê wê ji Duyemîn
[Saniye] Mehmed Efendî
[Navên Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Nav: Wan, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrimîran Mehmed Reşîd Paşa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Serdergevan [kapûcibaşı] Ahmed Axa
Nav: Mêrdîn, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Mustafa Paşa
Rûpel 86
Ketxudayê derî [Kapukethüdaları]: Kurdistan, Eşref Beg (yekemîn [evvelî])
Salname sal 1266 [1850]
Rûpel 39
Beş: Ilmiye
Mewlewiyyet : Kurdistan mahrec
Mewâlî : Hindi Mela Hafîdî Es‘ad Efendî
[Di Salnameyê de cihên bi ser Eyaleta Kurdistanê ve hatine berdan]
Qeza: Wan
Qeza: Mûş, Naîbên wê: Sîfetullah [Yan jî Sayfetullah] Efendî
Qeza: Hekarî, Naîbên wê: Ji qadiyan Kirkaxaçlu Mehmed Emîn Efendî
Qeza: Mûsil, Naîbên wê: Îbrahîm Efendî
Qeza: Diyarbekir, Naîbên wê: Ji Mewalî Sa’deddîn Efendî
Qeza: Mêrdîn, Naîbên wê: Abdullah Efendî
Qeza: Xarpêt, Naîbên wê: Bedlîsî Abdullah Efendî
Qeza: Arabgîr, Naîbên wê: Muftu-zade Seyid Suleyman Sa’îd Efendî
Qeza: Meletî, Naîbên wê: Mustafa Sa‘dullah Efendî
Qeza: Besnî, Naîbên wê: Urfalu Mehmed Saîm Efendî
Rûpel 45
Beş: Karmendên li perawêzê dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan
Karmendên zaptiye: Waliyê wî Mûşîr Es‘ad Paşa
Karmendên darayî: Ji defterdarê dûyemîn Mehmed Efendî
[Navê Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Nav: Wan, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Reşîd Paşa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Serdergevan Ahmed Axa
Nav: Hekarî, Karmendên zaptiye: Waliyê wê wezîr Îzzed Paşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Serdergevan Selîm Axa
Nav: Dêrsîm, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê bi payeya axira padîşah [Istabl-i Amîre] Îbrahîm Beg
Nav: Diyarbekir, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ahmed Paşa
Rûpel 47
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan, Wan: Eşref Beg (Yekemîn)
Rûpel 83
Eyaleta Kurdistan [Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Lîwa Mûş
Mûş, Bidlîs, Xinis (Hunûs?) û Tekman, Malazgird, Nahiya Bulanik (Kop) û Lîz Nahiya Wartoya jor û jêr, Xelat, Nahiya Çonkur
Lîwa Wan
Wan, Parkîrî, Axakes, Erdîş, Adilcewaz, Gewaş û Nahiyên Mukis (Mukus), Şirvî, Xawasor, Nahiya Westan.
Lîwa Hekarî
Hekarî û cihê girêdayî wê, Îmadiye û cihê girêdayî wê, Mahmûdî navê wê din Xoşab û cihê girêdayî wê
Lîwa Cizîrê
Cezîre ê Omeriyye, Behtan, Hacibehram, Mêrdîn û cihê girêdayî wê.
Lîwa Diyarbekir
Amîd (Amed) navê wê din Diyarbekir û Nahiyên Kîkî û Turkman, Karakeçî, Mahal Metnan, Dêrik (Dêrik), Deştîkûr, Behramkî, Stêwrê (Savur), Mîdyat, Şîrvan, Xerzan û Hisn-î keyf, Ridvan (Rizvan), Sa‘ird ya Es‘ird, Beşûrî (Qubînê), Gurdîlan, Silîvan (Silvan) navê wê din Mefariqîn, Qulb, Badikan, Xiyan, Goynukler, Çebaxcûr, Menîşkûr, Kîh (? Genc) û Yahtek Ziktî Becar, Xoydan, Mehranî û Hezro navê wê din Tercîl, Liçe (divê Lîce be) û Atak û Telseme, Hênî navê wê din Palî Ma‘den û Çiska, Îkuz [Abkûrbi gerek], Zeşkan[?].
Salname sal 1267 [1851]
Rûpel 67
Beş: Ilmiye
Mewlewiyyet: Kurdistan mahrec
Mewalî: Hindî Mela Hafidi Es‘ad Efendî
[Di Salnameyê de cihên giredayî Eyaleta
Kurdistanê]
Qeza: Mûş, Naîbên wê: Sifetullah [Sayfetullah] Efendî
Qeza: Hekarî, Naîbên wê: Ji qadiyan Mehmed Emîn Efendî
Qeza: Mûsil, Naîbên wê: Îbrahîm Efendî
Qeza: Diyarbekir, Naîbên wê: Ji Mewaliyê Sa‘deddin Efendî
Qeza: Mêrdîn, Naîbên wê: Abdullah Efendî
Qeza: Xarpêt, Naîbên wê: Bedlîsî Abdullah Efendî
Qeza: Arabgîr, Naîbên wê: SeyîdSuleyman Sa‘id Efendî
Qeza: Meletî
Rûpel 74
Beş: Karmendên li derve dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan, Karmendên zaptiye: Waliyê wî Mûşîr Es‘ad Paşa, Kamendê darayî: Defterdarê ji mektûbî Necib Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Nav: Dêrsîm, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Îbrahîm Beg
Nav: Diyarbekir, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ahmed Paşa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye [Li vir tu agahî nîn e.]
Rûpel 77
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan, Vidin, Hekarî: Eşref Beg
Salname sal 1268 [1852]
Rûpel 65
Beş: Ilmiye
Mewlewiyyet: Kurdistan mahrec
Mewalî: Hafiz Welî Efendî
[Di Salnameyê de cihên giredayî Eyaleta
Kurdistanê]
Qeza: Mûş, Naîbên wê: Sîfetullah [Sayfetullah] Efendî
Qeza: Hekarî, Naîbên wê: Tevî Kurdistanê bûye.
Qeza: Mûsil, Naîbên wê: Ji qadiyan Raşîd Efendî
Qeza: Mêrdîn, Naîbên wê: Abdullah Efendî
Qeza: Xarpêt, Naîbên wê: Sadik Efendî
Qeza: Arabgir, Naîbên wê Seyid Suleyman Sa‘id Efendî
Qeza: Meletî, Naîbên wê: Es-Seyid Hidayetullah
Rûpel 72
Beş: Karmendên li derve dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan, Karmendên zaptiye: Waliyê wî Mûşîr Abdî Paşa, Karmendên darayî: Defterdari saniyeden Necîb Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Nav: Dêrsîm, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Serdergevan Îbrahîm Beg
Nav: Diyarbekir, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Hamîd Paşa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Necib Efendî
Rûpel 76
Beş: Ketxudayê derî
Selanîk, Nîş, Kurdistan, Aydin: Cemîl Efendî
(Mîralay)
Salname sal 1269 [1853]
Rûpel 66 – 67
Beş: Ilmiye
Mewlewiyyet: Kurdistan mahrec, Mewalî: Suleyman Ruştu Efendî
[Di salnameyê de cihên giredayî Eyaleta Kurdistanê]
Qeza: Mûş, Naîbên wê: Sîfîtullah (Sayfetullah) Efendî
Qeza: Mûsil, Naîbên wê: Mehmed Îsmed Efendî
Qeza: Diyarbekir, Naîbên wê: Ji Muderîsan Mehmed Es‘ad Efendî
Qeza: Harbut, Naîbên wê: Sadik Efendî
Qeza: Arabgir, Naîbên wê: Seyîd Suleyman Sa‘îd Efendî
Qeza: Meletî, Naîbên wê: Seyîd Hîdayetullah Efendî
Rûpel 74
Beş: Karmendên li derve dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan, Karmendên zaptiye: Waliyê wî Ûzir Ragib Paşa, Karmendên darayî: Defterdarê wê Ji Duyemînê Salih Beg
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Nav: Dêrsîm, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Ji payeya axira pedîşah Îbrahîm Beg
Nav: Si‘ird, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera Ken‘an Paşa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran İshak Paşa
Rûpel 79
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan: Azîz Efendî (Mîralay)
Salname sal 1270 [1854]
Rûpel 74
Beş: Ilmiye
Mewlewiyyet: Kurdistan mahrec, Mewalî: Ahmed Halid Efendî
[Di salnameyê de cihên giredayî Eyaleta Kurdistanê]
Qeza: Mûş, Naîbên wê: Sîfetullah (sayfetullah) Efendî
Qeza: Mûsil, Naîbên wê: Mehmed Îsmed Efendî
Qeza: Diyarbekir, Naîbên wê: Ji Mewalî Mustafa Beg
Qeza: Xarpêt, Naîbên wê: Ji Mewalî Es‘ad Beg
Qeza: Arabgîr, Naîbên wê: Seyid Suleyman Sa‘id Efendî
Qeza: Meletî, Naîbên wê: Mehmed Yemnî Efendî
Rûpel 81
Beş: Karmendên li derve dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan, Karmendên zaptiye: Waliyê wî Wezîr Hamdi Paşa, Karmendên darayî: Defterdarê duyemîn Salih Beg
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
Nav: Dêrsîm, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê ji axira seraya padîşah Omer Beg
Nav: Sa‘ird, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Serdergevan Welî Axa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera Ken‘anPaşa
Rûpel 86
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan û Rûmeli û Cezair Bahr-i Sefîd û Mûsil û Yozgad: Aziz Efendî (Mîralay)
Salname sal 1271 [1855]
Rûpel 64
Beş: Ilmiye
Mewlewiyyet: Kurdistan mahrec, Mewali Abdusselam Efendî
[Di salnameyê de cihên giredayî Eyaleta Kurdistanê]
Qeza: Mûsil, Naîbên wê: Huseyîn Husnî Efendî
Qeza: Diyarbekir, Naîbên wê: Ji Mewalî Mustafa Beg
Qeza: Xarpêt, Naîbên wê: Ji Mewalî Sa‘deddin Efendî
Qeza: Arabgîr, Naîbên wê: Omer Ruştu Efendî
Qeza: Meletî, Naîbên wê: Halil Hazmî[?] Efendî
Rûpel 70
Beş: Karmendên li derve dimînin
Navê Eyaletê: Kurdistan, Karmendên zaptiye: Waliyê wê Wezîr Hamdî Paşa, Karmendên darayî: Defterdarê Mîralay Nezhet Efendî
Sancax
Nav: Dêrsim, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Sa‘îd Paşa
Nav: Sa‘ird, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ken‘an Paşa
Nav: Mûş, Karmendên zaptiye: Qeymeqamê wê bi payeya axira seraya padîşah Şerîf Axa
Rûpel 89
Beş: Lîwayek ji çend qezayan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hejmara Qezayan 27
Lîwa Kurdistanê
Nifsê Diyarbekir û gundê Rojhilat û rojava, Xoydan, Mehranî, Yadegan, Citan, Dûştikûr, Çapaxçur, Kîskîn, Behramkî, Bêşîrî, Hênî, Turkman, Hezro, Dêrik [Derîk], Lîçe, Yekran û cihên girêdayî wê, Mahal, Bîhar, Gênc, Ziktî, Mûşengûn, Kotîk, Îkud [Abkûr ], Metînat, Farqîn, Qulp, Bahlîk.
Rûpel 98
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan û Karesi: Osman Beg (Duyemîn )
Salname sal 1272 [1856]
Rûpel 69
Beş: (Karmendên ku li derve dimînin)
Navê Eyaletê: Kurdistan, Karendên mûlkî: Waliyê wî Ûzir Îzzed Paşa, Karmendên darayî: Defterdarê wê Mîralay Nezhet Efendî
[Navê sancaxê giradayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir) Karmendên şerîatê: Tevî mewlewiyeta Kurdistanê hate kirin.
Nav: Sa‘ird, Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ken‘an Paşa
Nav: Mêrdîn, Qeymeqamê wê Mîrê umera Cemal Paşa
Rûpel 99
Beş: Lîwayek ji çend qezayan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hejmara Qezaya 49
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 11
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cizîre ê
Omeriyye, Nisêbîn [Nusaybîn], Lîwayê Aliyat [?] û Aznavur, Bohtan, Haci Behram, Mîdyat, Stewrê, Sirguc, ‘Amerkan,
Lîwa Sa‘ird 12
Sa‘ird navê wê din Ess‘ird, Rizvan[Ridvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Karakeçi, Gurdilan, Nahiya Dêrgulê, Nahiya Arûç [?] Nahiya Sason, Nahiya Akkîsî, Nahiya Hazan, Nahiya Reştegan
Lîwa Diyarbekir 25
Diyarbekir navê wê yê din Amîd[Amed] û Nahiyên Rojhilat û rojava û Gîkî û Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûn, Bahramkî, Bêşîrî, Silîvan [Silvan] navê wê din Mefariqîn, Qulp, Badigan, Xiyan, Goyunkler, Çapaxcûr, Menîşkûr, Kîh [Genç], Yahtek, Ziktî, Nahiya Herta, Bêcar[Becar ?], Nahiya Tawus, Xoydan, Nehranî, Hezro navê wê yê din Tercîl, Lîce û Atak û Telseme, Hênî navê wê din Palî Ma‘den û Çîksa, Abkûr.
Salname sal 1273 [1857]
Rûpel 68
Beş: [Karmendên li derve dimînin]
Navê Eyaletê: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Wezîr Îzzet Paşa
Karmendên darayî: Defterdarê wê ji Mîralaya Nezhed Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir) Tevî mewlewiyeta Kurdistanê hate kirin.
Nav: Si‘rd, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ken‘anPaşa, Naibê wê: Muhammed Nafi‘ Efendî
Nav: Mêrdîn, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera Cemal Paşa
Rûpel 72
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan: Rauf Bey (Mîralay)
Rûpel 80
Beş: Midûrê li devre yê weqfê pêşîn tên dayin
Navê Sancax: Kurdistan
Navê karmendan: Ji duyemînan Hasan Hakki Efendî
Rûpel 105
Beş: Lîwayek ji çend qazeyan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hejmarê Qezayan 49
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 11
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre ê Omeriyye, Nisêbîn [Nusaybîn], Nahiyê wê Aliyat û Aznavûr, Bohtan, Hacibehram, Mîdyat, Stewrê, Sirguc, Amerkan.
Lîwa Sa‘ird 12
Sa‘ird navê wê din Is‘ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Karakeçi, Gurdêlan, Nahiya Dêrgul, Nahiya Arûç[?], Nahiya Sason, Nahiya Akkîsî, Nahiya Hazan, Nahiya Reşnegan.
Lîwa Diyarbekir 25
Diyarbekir navê wê din Amîd û Nahiyê wê Rojhilat û Rojava Gîkî û Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Behramkî, Bêşîrî, Silîvan [Silvan] navê wê din Mefarqîn, Qulb, Badigan, Xiyan, Goynukler, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Nahiya Herta, Bahar, Nahiya Tawus, Xoydan, Mehranî, Hezro navê wê din Tercîl, Lîce û Atak û Telseme, Hênî navê wê din Palî Ma‘den û Ciska, Abkûr
Salname sal 1274 [1858]
Rûpel 76
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Wezîr Besîm Paşa
Karmendên darayî: Defterdarê ji Mîralayan Salih Beg
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyerbekir), Karmendên şerîatê: Naîb ji
Muderîsa Ata Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrmîran Ken‘an Paşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîb [Li vira tu agahî nehatiye dan]
Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera Cemal Paşa
Rûpel 80
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan, Cezair-i Bahr-i Sefîd, Mûsil, İzmîd: Saib Beg (Yekemîn ji sinifê duyemîn)
Rûpel 88
Beş: Midîrê li devre ê weqfê pêşîn tên dayin
Navê Sancaxê: Kurdistan, navê karmendan: Ji duyemînan Hasan Hakki Efendî
Rûpel 113 - 114
Beş: Lîwayek ji çend qazeyan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hejmara qezayan 49
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 11
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre ê Omeriyye, Nisêbîn, Nevahî Aliyat û Aznavûr, Bohtan, Hacibehram, Mîdyat, Stewrê, Sirguc, Amerkan.
Lîwa Sa‘ird 12
Sa‘ird navê wê dinê Is‘ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Karakeçî, Gurdêlan, Nahiya Dêrgul, Nahiya Arîç [?], Nahiya Sason, Nahiya Akkîsî, Nahiya Hazan, Nahiya Reşnegan.
Lîwa Diyarbekir 25
Diyarbekir navê wê yê din Amîd û Nahiyê wê Rojhilat û rojava û Gîkî û Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Behramkî, Bêşîrî, Silîvan [Silvan] navê wê din Mefariqîn, Qulb, Badigan, Xiyan, Goynukler, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Nahiya Herta, Becar, Nahiya Tawus, Xoydan, Mehranî, Hezro navê wê yê din Tercîl, Lîce û Atak û Telseme, Hênî navê wê din Palî Ma‘den û Ciska, Abkûr.
Salname sal 1275 [1859]
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr Haci Kamili Paşa
Karmendên darayî: Defterdarê wê ji duyemînan Hamîd Beg
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir)
Karmendên şerîatê: Naîbê wê ji Muderîsan Ata Efendî,
Karmendên mulkiye: Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: [Li vir tu agahî nehatiye dayîn]
Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera MehmedPaşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê naîb nehatiye nivîsandin] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Mustafa Efendî
Beş: Ketxudayê derî
Silistre, Kurdistan: Ali Beg (Mîralay)
Salname sal 1276 [1860]
Beş: Antaqya û Şam-i Şerîf Patrîka Rûm Perityûs
Metropolit: Diyarbekir, Nav: Makrîyûs, Sinifê wan: Antaqya, Cihê ku lê rêveberiya wan heye: Amîd û Kurdistan
Beş: Wulat-i izam kapukethudalari
Selanîk, Kurdistan, Mûsil, Rûmeli: Yusuf Cemîl Efendî (Yekemîn ji sinifê duyemîn)
Beş: Karmendên li derve dimînin
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr MahmudPaşa
Karmendên darayî: Defterdarê wê Ji duyemînan Hamîd Beg
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir)
Karmendên şerîatê: Naîbê wê ji Muderîsan Zeki Efendî,
Nav: Sa‘ird, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera MehmedPaşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Mustafa Efendî
Beş: Lîwayek ji çend qazeyan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hejmara Qezayan 49
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 11
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre ê Omeriyye, Nisêbîn [Nusaybîn], Nevahî Aliyat û Aznavûr, Bohtan, Hacibehram, Mîdyat, Stewrê, Sirguc, Amerkan.
Lîwa Sa‘ird [12]
Sa‘ird navê wê din Is’ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Karageçi, Gurdêlan, Nahiya Dêrgul, Nahiya Arûç, Nahiya Sason, Nahiya Akkîsî, Nahiya Hazan, Nahiya Reşnekan.
Lîwa Diyarbekir 25
Diyarbekir navê wê yê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî û Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik, Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî, Silîvan [Silvan] navê wê yê din Mefarqîn, Qulp, Badikan, Xiyan, Goynukler, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Nahiya Herta, Bahar, Nahiya Tawus, Xoyan, Mehranî, Hezro navê wê yê din Tercîl, Lîce û Atak û Telseme, Hênî navê wê yê din Palî Ma‘den û Çiska, Abgûr.
Salname sal 1277 [1861]
Rûpel 79
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Wezîr Alî RizaPaşa
Karmendên darayî: Jimaryarî xalis ji duyemînan Suleyman Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir), Karmendên şerîatê: Naîbê wê ji Muderîsan Zekî Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Îsmaîl Efendî
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrê umera Mehmed Nazim Paşa
Rûpel 84
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan: Kamil Efendî (Mîralay)
Rûpel 93
Beş: Antaqya û Şam-i Şerîf Patrîkê Rûm Perityus
Metropolit: Diyarbekir, Nav: Makrîyûs, Sinifê wan: Antaqya, Ciyê rêveberiya wan hene: Amîd û Kurdistan
Rûpel 148 – 149
Beş: Lîwayek ji çend qezayan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hejmara Qezayan 49
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 11
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre ê Omeriyye, Nisêbîn [Nusaybîn], Nevahî Aliyat û Aznavûr, Bohtan, Hacibehram, Mîdyat, Stewrê, Sirguc, Amerkan.
Lîwa Sa‘ird 12
Sa‘ird nevê wê din Is’ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Karakeçi, Gurdêlan, Nahiya Dêrgul, Nahiya Arûç, Nahiya Sason, Nahiya Akkîsî, Nahiya Hazan, Nahiya Reşnegan.
Lîwa Diyarbekir 25
Diyarbekir navê wê yê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî û Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî, Silîvan [Silvan] navê wê din Mefarqîn, Qulp, Badikan, Xiyan, Goynukler, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Nahiya Herta, Becar, Nahiya Tawus, Xoyan, Mehranî, Hezro navê wê din Tercîl, Lîce û Atak û Telseme, Hênî navê wê din Palî Ma‘den û Çiska, Abgûr.
Salname sal 1278 [1862]
Rûpel 79
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Wezîr Ali Riza Paşa
Karmendên darayî: Jimaryarî xalisî [?] ji duyemînan Suleyman Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir), Karmendên şerîatê: Naîbê wê ji Mewalî Ahmed Ragib Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ken‘an Paşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Îsmaîl Efendî
Rûpel 84
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan: Kamil Efendî
Rûpel 93
Beş: Antaqya û Şam-i Şerîf Patrîkê Rûm Perityûs Efendî
Metropolît: Diyarbekir, Nav: Makrîyûs, Sinifê wan: Antaqya Cihên ku rêveberiya wan lê heye: Amîd û Kurdistan
Rûpel 96
Beş: Patrîkê Ermenî Serkîs Ipskopos Efendî
Unvan: Polu û Kurdistan, Nav: Makrudî, Rutbe: Rahîb, Cihên ku rêveberiya wan lê heye: Lîwa li Xarpêtê qeza Palû û Keşîşxaneya Guvar[?]
Rûpel 149- 151
Beş: Lîwayek ji çend qezayan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hemara Qeza58
Eyaleta Kurdistan
Lîwa Mêrdîn 14
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre-i Omeriyye û Nevahî Nisêbîn (Nusaybin) û Nevahî Aliyat û Barka û Aznavûr û Aşireta Tay [?] Hacibehram û Nevahî Stewrê, Sirguc, Amerkan, Halîl-begli, Isa-begli, Çelaxa, Hamse, Bohtan, Mîdyat.
Lîwa Sa‘ird [1]5
Sa‘ird navê wê yê din Is’ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Gurdêlan, Dêrgul, Arûç, Sason, Hazan, Zîlan, Berwarî, Esbayren [İsbayren], Karakeçi, Nahiya Akkîsî, Nahiye-i Reşnegan.
Lîwa Diyarbekir 29
Diyarbekir navê wê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî, Turkman, Mahal Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî û Nevahî Silîvan [Silvan] navê wê yê din Mefarqîn, Qulp, Badikan, Xiyan, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Becar, Xoyan, Mehranî, Hezro navê wê din Tercîl, Abkûr, Nafiye-i Bektaş, Lîce û Atak û Telseme, Pali Ma‘den û Çişka, Gunukler, Nahiya Tawus, Nahiya Herta.
Salname sal 1279 [1863]
Safta 81
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr Halîl Kamîl Paşa
Karmendên darayî: Jimaryarî halîs [?] Şakir Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyabekir), Karmendên şerîatê: Naîbê wê Mewaliden Ahmed Ragib Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Abdî Efendî
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin.] Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji paya axira padîşah Alî Axa
Rûpel 85
Beş: Ketxudayê derî
Selanîk, Kurdistan, Şam-i Şerîf: Saib Beg (yekemîn ji sinifê duyemîn)
Rûpel 95
Beş: Antaqya û Şam-i Şerîf Patrîkê RûmPerîtyûs Efendî
Metropolit: Diyarbekir, Nav: Makrîyûs, Sinifê wan: Antaqya cihên ku rêveberiya wan lê heye: Amîd û Kurdistan
Rûpel 98
Beş: Patrîkê Ermenî [cihê nav vala ye] Efendî
Unvan: Palû û Kurdistan, Nav: Makridic, Rutbe: Rahib, Lîwa Xarpêtda Palû qezasi û Keşîşxaneya Gavar
Rûpel 156
Beş: Lîwayek ji çend qezayan ava bûye li jêr hatiye nivîsandin
Hajmara Qeza 58
Eyaleta Kurdistan
Lîwa Mêrdîn 14
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre-i Omeriyye û Nevahî Nisêbîn [Nusaybin] û Nevahî Aliyat û Bakra û Aznavûr û Aşireta Tah Hacibehram û Nevahî Stewrê, Sirguc, Amerkan, Halîl-begli, İsa-begli, Çelaxa, Hamse, Bohtan, Mîdyat.
Lîwa Sa‘ird 15
Sa‘ird nevê wê din Is’ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Gurdêlan, Dêrgul, Arûç, Sason, Hazan, Zîlan, Berwarî, Esbayerin, Karakeçi, Nahiya Akkîsî, Nahiye-i Reşnegan.
Lîwa Diyarbekir 79 [29 bi gerek]
Diyarbekir navê wê yê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî, Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî û Nevahî Silîvan [Silvan] navê wê din Mefarqîn, Qulp, Badikan, Xiyan, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç], Yahtek, Ziktî, Becar, Xoyan, Mehranî, Hezro navê wê din Tercîl, Abkûr, Nahiya Bektaş, Lice û Atak û Telsema, Palî Ma‘den û Çiska, Goyunkler, Nahiya Tawus, Nahiya Herta.
Salname sal 1280 [1864]
Rûpel 74
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşir Halil Kamil Paşa
Karmendên darayî: Jimaryarî Şakir Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir)
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê ji Mewaliyan Mehmed Azîz Efendî, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Abdullah Efendî
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandintir.], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ziya Paşa
Rûpel 79
Beş: Ketxudayê derî
Kurdistan, Yemen: Îbrahîm Axa (Ji axura seraya Padîşah)
Rûpel 108
Beş: Reîsê pênc miletan
Navnas: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes
Nav: Arakil[?]
Rutbe: Rahîb
Cihên ku rêveberiya wan lê heye: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes û cihên girêdayî wê
Rûpel 109
Navnas: Di Kurdistanê de Madên Keşîşxaneya Arakelos
Nav: Marderos[?]
Rutbe: Rahîb
Ciyê rêveberiya wan hene: Di Kurdistanê de Madên Keşîşxaneya Arakelos û ê girêdayî wê
Rûpel 180
Hejmara qezayan 58
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 14
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre ê Omeriyye û Nevahî Nisêbîn [Nusaybin] û Nevahî Aliyat û Bakri û Aznavûr û eşîreta Tay Hacibehram û Nevahî Stewrê, Sirguc, Amerkan, Halîl-begli, Isa-begli[?], Çelaxa, Hamse, Bohtan, Mîdyat.
Lîwa Sa‘ird 5 [15 bi gerek ]
Sa‘ird nevê wê yê din Is’ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Gurdêlan, Dêrgul, Arûc, Sason, Hazan, Zîlan, Berwarî, Esbayerin, Karakeçi, Nahiya Akkîsî, Nahiya Reştegan.
Lîwa Diyarbekir – 79 [29 bi gerek]
Diyarbekir navê wê yê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî, Turkman, Mahal Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî û Nevahî Silîvan [Silvan] navê wê din Mefarqîn, Qulp, Badikan, Xiyan, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Becar, Xoyan, Mihran, Hezro navê wê yê din Tercîl, Abkûr, Nahiya Yektaş [Bektaş ?], Lice û Atak û Telseme, Palî Ma‘den û Çiska, Goyunkler, Nahiya Tawus, Nahiya Herta.
Salname sal 1281 [1865], Def‘a 19
Rûpel 72
Eyal et
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr Mustafa Paşa
Karmendên darayî: Jimaryarî Şakir Efendî
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir) Karmendên şerîatê: Naîbê wê Mahrec Mewaliyê wê Azîz Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ziya Paşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê ji duyemînan Abdullah Efendî
Rûpel 76
Beş: Ketxudayê derî
Mulhakatiyla Eyaletên Xarpêt û Kurdistanê Mustafa Beg (duyemîn)
Rûpel 110
Reîsê pênc mileta
Navnas: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes
Nav: Arakel
Rutbe: Rahîb
Ciyê rêveberiya wan hene: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes û yê girêdayî wê
Navnas: Di Kurdistanê de Madên Keşîşxaneya Arakelos
Nav: Marderos[?]
Rutbe: Rahîb
Cihê ku rêveberiya wan lê heye: Di Kurdistanê de Madên Keşîşxaneya Arakelos u ê girêdayî wê
Rûpel 184
Hejmara Qezayan58
Eyaleta Kurdistanê
Lîwa Mêrdîn 14
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar), Zaxo, Cezîre yê Omeriyye û Nevahî Nisêbîn [Nusaybin] û Nahiyê wê Aliyat û Bakri û Aznavûr û Eşîra Tah Hacibehram û Nahiyê wê Stewrê, Sirguc, Amerkan, Halîl-begli, Îsa-begli, Çelaxa, Hamse, Bohtan, Mîdyat.
Lîwa Sa‘ird – 5 [gerek 15 bi]
Sa‘ird navê wê din Is’ird, Ridvan (Rizvan), Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Gurdêlan, Dêrgul, Arûç, Sason, Hazan, Zîlan, Berwarî, Esbayerin, Karakeçi, Nahiya Akkîsî, Nahiye-i Reştegan.
Lîwa Diyarbekir – 79 [divê 29 be]
Diyarbekir navê wê yê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî, Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derîk], Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî û Nevahî Silîvan [Silvan] navê wê yê din Mefarqîn, Qulp, Badikan, Xiyan, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç]?, Yahtek, Ziktî, Becar, Xoyan, Mehranî, Hezro navê wê yê din Tercîl, Abkûr, Nahiya Bektaş, Lice û Atak û Telseme, Palî Ma‘den û Çiska, Goyunkler, Nahiya Tawus, Nahiya Herta.
Salname sal 1282 [1866], Def‘a 20
Rûpel 71
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr Mustafa Paşa
Karmendên darayî: Mîralay Sa‘id Beg
[Sancaxê girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir) Karmendên şerîatê: Naîbê wê Mahrec ji Mewaliyan Sa‘id Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Ji dergaha padîşah [Dergah-i Alî] Kamil Beg
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ziya Paşa
Rûpel 75
Beş: Ketxudayê derî
Bi mulhakatiya Eyaletên Xarpêt û Kurdistan Mustafa Beg (sêyemîn)
Rûpel 99
Beş: Reîsê pênc miletan
Karmendê karê rûhênî ê demê.
Navnas: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes
Nav: Arakel
Rutbe: Rahîb
Ciyê rêveberiya wan hene: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes û ê girêdayî wê
Navnas: Di Kurdistanê de Madên Keşîşxaneya Arakelos
Nav: Marderos[?]
Rutbe: Rahîb
Ciyê rêveberiya wan hene: Di Kurdistanê de Madên Keşîşxaneya Arakelos u ê girêdayî wê
Rûpel 172
Hejmara Qeza58
Eyaleta Kurdistan
Lîwa Mêrdîn 14
Mêrdîn û Qoser (Koçhîsar) (Qoser), Zaxo, Cezîre-i Omeriyye û Nevahî Nisêbîn [Nusaybin] û Nevahî Aliyat û Bakri û Aznavûr û Eşîreta Tah, Hacibehram û Nevahî Stewrê (Stewrê), Sûrguc, Omerkan, Halîl-begli, Îsa-begli, Çelaxa, Hamse, Buhtan, Mîdyad.
Lîwa Sa‘ird 15
Sa‘ird navê wê din Is’ird, Ridvan [Rizvan], Xerzan û Hisn-i Keyf, Şîrvan, Gurdilan, Dêrgul, Arûç, Sason, Hazan, Zîlan, Berwarî, Esbayerin, Karakeçî, Nahiya Akkîsî, Nahiye-i Reştegan
Lîwa Diyarbekirê 29
Diyarbekir navê wê din Amîd û Nahiyê Rojhilat û rojava, Gîkî, Turkman, Mahal, Mêtînan, Dêrik [Derik], Deştîkûr, Berhamkî, Bêşîrî û Nevahî Silîvan [Silîvan] navê wê yê din Meyafarqîn, Qulb, Badikan, Xiyan, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Ziktî, Becar, Xoyan, Mehranî, Hezro navê wê din Tercîl, Abkûr, Nahiya Bektaş, Lîce û Atak û Telseme, Palî Ma‘den û Çiska, Goyunkler, Nahiya Tawûs, Nahiya Herta.
Salname sal 1283[1867], Def‘a 21
Rûpel 76
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr Mustafa Paşa
Karmendên darayî: Jimaryarî ji Halisi [?] Saniye Sadik Efendî
[Sancaxên girêdayî Eyaleta Kurdistanê]
(Diyarbekir) Karmendên şerîatê: Naîbê wê Mahrec Me Waliyê wênden Sa‘id Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê dergaha padîşah Kamil Efendî
Nav: Mêrdîn, Karmendên şerîatê: Naîbê wê [Navê Naîb nehatiye nivîsandin], Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Arslan Paşa
Nav: Wilayeta Erzirom
Sancax: Mûş, Karmendên şerîatê: Tevli Kurdistanê
Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê: Mîrmîran Mahmûd Paşa
Rûpel 80
Beş: Ketxudayê derî
Mulhakatiyla Eyaletên Xarpêt û Kurdistan Mustafa Beg (sêyemîn)
Rûpel 110
Beş: Reîsê pênc miletan
Navnas: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes
Nav: Arakel
Rutbe: Rahîb
Ciyê rêveberiya wan hene: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes û cihê bi ser wê derê ve Navnas: Di Kurdistanê de Sa‘ird
Nav: Bedrus
Rutbe: Rahîb
Cihên ku rêveberiya wan heye: Di Kurdistanê de sancaqa Sa‘ird û cihên bi ser wê ve
Rûpel 172
Hejmara Qeza58
Eyaleta Kurdistan
Lîwa Diyarbekir 26
Nahiyê Diyarbekir, Hezro, Mehranî, Silîvan (Farqîn), Hênê, Lîce, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh (? Genç), û Nahiya Tawus, Ziktî, Becîlek [?], Xoyan, Kalb? [Qulp], û Nahiya Herta, Becar, Cenan, Badikan, Behramkî, Kîkî, Turkman, Dêrik [Derik], Metnan, Mahal, Abkûr, û Nahiya Hamsî, Beşr [Bêşîrî?], Deştkû[r], Seyûrk.
Lîwa Mêrdîn 10
Nahiyê Mêrdîn, Nisêbîn [Nusaybin], Sûrguç, Amerkan, Savur (Stewrê), Hamîse, Cizîr, Hacibehram, Çelaxa, İsa-begli, Halîl-beglû navê wê yê din Medyan qezalari
Lîwa Sa‘ird 12
Sa‘ird, Şîrvan, Xerzan, Gurdîlan, Rizvan [Ridvan], Hazan, Esbayerin, Savûn, Dêrgul, Zîlan, Eruh, Berwarî
Salname sal 1284[1868], Def‘a 22
Rûpel 93
Eyalet
Nav: Kurdistan
Karmendên mulkiye: Waliyê wê Mûşîr Mustafa Paşa
Karmendên darayî: Jimaryarî Halisi [?] Mîralay Ahmed Ruşdu Efendî
[Sancaxên bi ser Eyaleta Kurdistanê ve]
(Diyarbekir) Karmendên şerîatê: Naîbê wê Mahrec ji Mewalî Ahmed Sidqî Efendî
Nav: Sa‘ird, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Ahmed Paşa
Nav: Mêrdîn, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê Mîrêmîran Arslan Paşa
Nav: Wîlayeta Erzirom
Sancax: Wan, Karmendên şerîatê: Qadiyê Kurdistan bi paya mahrec Aşîr Efendî, Karmendên mulkiye: Qeymeqamê wê: Mîrêmîran Abdullah Paşa
Rûpel 97
Beş: Ketxudayê derî
Tavî cihê bi ser eyaletên Xarpêt û Kurdistan Mustafa Beg (sêyemîn)
Rûpel 130
Beş: Reîsê pênc mileta
Navnas: Di Kurdistanê de Surp Keşîşxaneya Ohannes
Nav: Arakel
Rutbe: Rahîb
Cihê rêveberiya wan hene: Kurdistanê de Surp keşîşxaneya Ohannes
Navnas: Kurdistanê de Sa‘ird
Nav: Bedrûs
Rutbe: Rahîb
Ciyê rêveberiya wan hene: Di Kurdistanê de sancaqa Sa‘ird û ê girêdayî wê
Rûpel 180-182
Hejmara Qeza 48
Eyaleta Kurdistan
Lîwa Diyarbekir 26
Tevî Nûhiyê Diyarbekir, Hezro, Mehranî, Silîvan [Farqîn], Hênî, Lîce, Çepaxçûr, Menîşkûr, Kîh [Genç ?], û Nahiya Tawus, Ziktî, Becîlek [?], Xoyan, Kalb[?] [Qulp], û Nahiya Herîta, Becar, Cenan, Badikan, Behramkî, Kîkî, Turkman, Dêrik (Derik), Metnan, Mahal, Abkûr, û Nahiya Hamsî, Beşr [Bêşîrî ?], Deştkû[r], Seyûrk.
Lîwa Mêrdîn 10
Tevî Nahiyê Mêrdîn, Nisêbîn [Nusaybin], Sûrgucî Omerikan, Savur, Hamîse, Cizîr, Hacibehram, Çelaxa, Îsa-begli, Halîl-beglû nevê wê yê din Medyan qezalari
Lîwa Sa‘ird 12
Si‘ird, Şîrvan, Xerzan, Gurdîlan, Rizvan [Ridvan], Hazan, Esbayerin, Savûn, Dêrgul, Zîlan, Eruh, Berwarî
Notlar:
1-Takvîm-î Vekayi’: Di navbera salên 1831-1922 de hatiye çapkirin. Rojnameya Osmaniyan a yekemîn a fermî ye.
2-Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Cografyasına Giriş-I: Anadolu’nun İdari Taksimatı [Destpêka Dîrok û Cografyaya Anatolya –I: Dabeşkirina îdarî ya Anatoliyê], Enqere, 1988, rûpel 119-125.
3-Ji bo agahiyên berfireh ên der barê vê mijarê de binêrin li: Ahmet Ramiz (Lütfi), Emir Bedirhan[Mîr Bedirxan], Bgst yayınları, İstanbul 2007.
4-Tanzimat-ı Hayriye: Di sala 3’yê Sermawez 1839’de ku hatiye îlankirin û di Dewleta Osmanî de bûye sedema guhartinên cidî. Bi wê fermanê cara yekemîn hinek rayeyên Padîşah hatine sînorkirin û ji xeynî wê di “pergala milletê Osmaniyan”de guhartinên mezin çêbûne û ev guhartina mezin naskirina mafê wekhev ê misilman û ne- misilmanan hatiye rojevê. Lê belê bi taybetî wekî eyaletên ereb û Mûsilê ev mafên dane nemusulmanan nepejirandine û li van herêman Fermana Tanzîmatê nehatiye pêkanîn.
5-Saniye: Di radeya serhengiyê de payeyeke mulkî ye. Wateya wê gotina duyemîn e, me jî wisa bi kar anî.
6-Serdergevan: Rêberê leşkerê li ber deriyê serayê disekinin.
7-Kapukethüdaları: Karmendên karê di navbera serayê û walî, begê sancax û patrîka dişopîne.
8-Mollalik: payeya Ilmiyê ya piştî muderrîsiyê tê.
9-Ji payeyê Ilmiyê di riya mewlewiyeta Stenbolê de payeya yekem.
10-Alîmê bişaşik ê gîhaştiye payeya Mewlewiyyetê.
11-Nâib, wekîlê qadî, dadgerê ku li gorî hikmên şerîetê biryar dide.
----------------------------------------------------------------------------------
ÇEVİRİ
Kürdistan Eyaletinin Kurulması ve Osmanlı Devlet Sâlnâmelerinde Kürdistan Eyaleti
Osmanlı Kaynaklarında Kürtler Çalışma Grubu
1923 Yılından sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin ulus devletçi bir anlayışı benimsemesi ve bu anlayış çerçevesinde, ülkedeki tüm Müslüman azınlıkları Türk olarak kabul etmesi, doğal olarak bu görüş ışığında yeni bir tarih yazılmasına neden olmuştur. Bu tarihte, tarih boyunca Kürdistan diye bir yer olmamıştır ve tarihte Kürtler diye ayrı bir topluluk yoktur. Bu resmi görüş o kadar kabul görmüştür ki, bazı Osmanlı tarihçileri bile çıkıp, Osmanlı tarihinde Kürdistan diye bir yerden hiç bahsedilmediğini, Osmanlı’da Kürdistan diye bir eyaletin hiç olmadığını fütursuzca söyleyebilmişlerdir. Osmanlı tarihçileri bile diyoruz çünkü Osmanlı tarihini başlangıç düzeyinin biraz ötesinde bilen herkes Osmanlı Devleti’nde Kürdistan diye bir coğrafyanın var olduğunu, bunun Osmanlılarca coğrafi bir isim olarak kullanıldığını bilir. Hemen hemen her Osmanlı Vakanüvisinin kitabında; Naima da, Evliya Çelebi’de, Katip Çelebi’de bu tabire rahatlıkla rastlanabilir. Ayrıca 19. yüzyıl Osmanlısı, az çok incelendiğinde 1847 yılında Takvim-i Vekâyi’de yayımlanan resmi bir yazıyla Kürdistan Eyaleti’nin kurulduğu görülür. Bütün bunlara rağmen, bilimsel etikle uzaktan yakından alakası olmayan bir takım “tarihçiler” daha çok güncel politik kaygılarla bu savı hala dile getirebilmektedirler. Biz grup olarak bu çalışmayla Osmanlı Devlet Salnamelerinde Kürdistan Eyaletini ve Eyalete dair verilen bilgileri toparlamayı ve kronolojik bir tarzda sunmayı amaçladık. İstedik ki bugün artık inkar edilecek bir hali kalmamış olan bu olgu, daha bir gün yüzüne çıksın ve ciddi bilimsel çalışmaların konusu olsun.
Osmanlı Devleti’nde Kürdistan diye bir eyalet vardır ve 1847 yılında kurulmuştur. Peki, neden daha önce yoktu da bu tarihte kuruldu sorusu akla gelebilir. Bunun nedeni çok açık; bilindiği gibi Yavuz Sultan Selim döneminde Kürtler, Safeviler’e karşı Osmanlı’nın yanında yer alarak, bir bakıma artık Osmanlı denetimini kabul etmişlerdi. Buna karşılık Selim, bölgenin özerkliği konusunda söz vermiş ve gerçekten de 19. yüzyıla kadar bölgede Kürt hükümetleri ve emirlikleri varlıklarını sürdürmüşlerdi. Dolayısıyla da bölge Osmanlının klasik eyalet sınıflamasına girmemiş, Osmanlı’da sıkça kullanılan bir yöntem gereği kendine özgü bir yapılanmaya tabi tutulmuştur.
Ancak 19. Yüzyılın başlarından itibaren, özellikle II. Mahmut döneminde durum değişmeye başlamıştı. Bu yüzyılda ciddi bir modernleşme sürecine giren Osmanlılar, klasik Osmanlı idari yapısını da modernize etmeye, yani eyalet sistemini değiştirip, kendine özgü yapıları ortadan kaldırarak merkezi yapıyı güçlendirmeye başlamışlardı. Bunun için öncelikle, 1826 yılında Anadolu Eyaleti resmen dörde bölünerek “ mutasarrıfları olan paşaların mutedil mütesellimlerle” idarelerine karar verildi. Ardından şu gelişmeler yaşandı: “ 26 Kasım 1847 tarihinde Diyarbekir vilayetine bir vali tayin edilmişken, 13 Aralık 1847 tarihli Takvim-i Vekayi (Ancak biz bu tarihi TTK’nın yayınlamış olduğu tarih çevirme kılavuzunda 14 Aralık olarak bulduk) ayrı bir gelişmeyi açıklıyor: Kürdistan Eyaleti. Buna göre Diyarbekir eyaleti ile Van, Muş ve Hakkâri sancakları ve ayrıca Cizre, Botan ve Mardin kazaları, Kürdistan adlı yeni bir eyaleti teşkil etmişlerdir. İlk başlarda eyaletin merkezi olarak Ahlat düşünülmüştür. Ancak salnamelerden anlaşıldığı kadarıyla bir ara Van, Muş ve daha uzun bir süre Diyarbekır (Amed) bu eyaletin merkezi olmuştur. Kürdistan Eyaleti 1266/1849 salnamesine göre Muş, Van, Hakkari, Cizre, Diyarbekir sancaklarını içine alıyordu; fakat Hakkari birkaç yıl sonra Van, Mardin ve Cizre ile birlikte ayrı bir eyalet, Hakkari eyaletini teşkil etti Bir süre sonra bu eyaletin adı Van olmuştur.” Tabi bu süreç Osmanlı ve Kürtler arasında gerilime neden olmuş 1826–1847 arasında onlarca isyan çıkmıştı. Bunlardan en önemlisi ve sonuncusu Bedirhan Bey isyanı olmuştu. Bu isyanı bastıran Osmanlı devleti, yukarıda da belirtildiği gibi Kürdistan Eyaletini kurmuştu. Hatta Takvim-i Vekâyi’deki resmi bildiride, bu olay Kürdistan’ın yeniden zaptı olarak değerlendirilmişti.
Görüldüğü gibi tarihsel olayları kendi süreçlerinde incelediğimizde ve güncel politik kaygılardan uzaklaştığımızda gerçeklerle karşılaşmak o kadar da zor değil. Bu çalışmada, Kürdistan Eyaleti’nin kurulduğunu gösteren resmi tebligatın yanında, Kürdistan Eyaleti’nin bulunduğu 1847- 1868 yılları arasındaki Osmanlı Devlet Salnamelerinde Kürdistan Eyaleti’nin nasıl yer aldığı gösterilmeye çalışılacaktır. Eyaletin 1868 yılında hangi kaygılarla ortadan kaldırıldığı sorunu ise hala cevaplanamamıştır ve şu anda grubumuzca yürütülen ayrı bir çalışmanın konusudur.
A- Kürdistan Eyaleti’nin Kurulduğunu İlan Eden Takvim-i Vekâyi Gazetesi
5 MUHARREM 1264 (14 Aralık 1847)

RESMİ TEBLÎGAT
Mukaddim ve muahhar Takvim-i Vakayi' nüshalarında keşîde-i silk sutûr-ı beyân kılındığı vechile bir müddetden berü eyâdî-i mütegallibede kalmış olan hıtta-i Kürdistanın leh-ül-hamd ve'l minh mücerred himmet bi-hemtâ-yı hazret-i şehr-yârî ve satvet-i bâhire-i cenâb tâc-dâr-ı eser-i celîli olarak bu kerre yeni başdan feth ve teshîr-i mir'ât-ı teyessürde cilve-ger olmuş ve işbu muvaffakıyyet hazret-i şehn-şâh-i mahzâ âmme-i tebaa ve berâyâ-yı saltanat-ı Seniyye hakklarında ma'tûf ve rây-gân olan niyet-i âdle ve efkâr-ı hayriyye-i cenâb-ı cihân-bânî ibtiga-yı sâmîsince herhalde min kıbel-in Râhman zât-ı fahâmet-simât mülûk-anenin mazhar envâ'-i füyûzat ve te'yidât buyurulduklarına delîl ve bürhân olub doğrusu dîbâce-i tevârîh-i ezmân olmaklığa şâyân görünmüş olduğundan hıtta-i merkumenin hüsn-i zâbıta ve râbıta-ı umûr-i mülkiyye ve istihsâl-i menâzım-ı dâimîyesiyle te'sîs-i âsâyîş ahâlî kaziyye-i matlubesine bakılması yani oraların bir idâre-i mahsûsa ve müstakılle tahtına konularak dirâyetli ve vukuflu bir zâta ihâlesiyle Diyarbekir eyâleti ve Van ve Muş ve Hakkari sancakları ile Cizre ve Bohtan ve Mardin kazâları birleşdirilüb cümlesinin bir eyâlet add ve itibâr olunması ve iş bu eyâlete Kürdistan eyâleti tesmiye kılınması iktizâ-yi hâle muvâfık ve çesbân olacağına mebnî eyâlet-i mezbureye ol sûretle münâsib bir vali lede-t-teemmül Musul valisi atûfetlü Es'ad Paşa hazretleri dirâyet ve fatânet-i kâmile ve iffet ve istikâmet-i zâtiyye ile muttasıf ve çok zamanlar ol taraflarda istihdâm buyrulmasıyla usûl ve ahvâl-i memlekete vâkıf kudemâ-yı vüzerâ-yı saltanat-ı seniyyeden olmakdan nâşî eyâlet-i cedide-i mezkûrenin müşârün-ileyh Es'ad Paşa hazretlerine ihâlesi ve ol halde Musul eyâletine bir diğerinin ta'yini tabiat-î maslahat-ı iktizâsından olarak Belgrad muhâfızı esbak atûfetlü Vecîhî Paşa hazretleri ashâb-ı rüşd ve reviyyet ve erbâb-ı sıdk ve istikâmetden ve hüsn-i idâre-i umûr-i mülkiyyeye vâkıf zevât-ı sütûde-simâtdan olması ve eğerçi Musul eyâleti şimdiye kadar Tanzîmât-ı Hayriyyeden müstesnâ olarak idâre olunmakda ise de dâire-i tanzimatda bulunan memâlik hazret-i şâhâne ahalisinin sâye-i ma'delet vâye-i hazret-i mülûk-anede mazhar oldukları menâfi' ve âsâyiş ve istirâhat ve emniyyet-i kamileyi eyâlet-i merkume ahâlisi derk ve iz'ân ederek ve bunun üss-i esâsı ma'delet olduğunu bilerek bu eyâletin dahi dâire-i nasfet bâhire-i Tanzîmât-ı Hayriyyeye idhâlini arzu ve niyâz etmekde olduklarına ve ahâli-i merkumenin iş bu niyâzlarına müsâade-i seniyye-i cenâb-ı şehen-şehi bî-dirîg buyurulduğuna binâen müşârün-ileyh Vecîhî Paşa hazretleri usûl-i ma'delet-şümûl tanzimâtın ol vechile hüsn-i ....... ve tensîkına dahi muktedir bulunması cihetleriyle kendüsünün Musul valisi nasb ve ta'yin kılınması tensib ve tasvib berle ol babda isâbet-efzâ-yı sünûh ve sudûr buyrulan emr ve fermân maâlî-i ünvân hazret-i hilâfet-penâhî mantûk celli üzere iktizâları icrâ kılınmışdır.

BELGENİN SADELEŞTİRİLMİŞ HALİ
Takvim-i Vakayi’nin bundan önceki sayılarında da yazılmış olduğu gibi bir süreden beri zorba ellerinde kalmış olan Kürdistan ülkesinin –Allaha şükürler olsun ki –Padişahın benzersiz gayreti ve ezici gücünün eseri olarak bu kez yeni baştan ele geçirilmesi başarıyla tamamlanmıştır. Bu başarı yüce Padişahın, Osmanlı İmparatorluğu tebaa ve berâyâsının haklarıyla ilgili adalet niyetinin, hayırlı fikirlerinin ve yüce amaçlarının her zaman Allah tarafından feyz ve yardıma mazhar[4]olacağının delili ve ispatıdır. Doğrusu zamanının geldiği münasip görüldüğünden adı geçen ülkenin idaresi, içişleri ve düzeninin devamlılığıyla, güveninin tesisi ve halkın isteklerinin yerine getirilmesi yani oraların hususi ve bağımsız bir idare makamına konularak, zeki, bilgili ve olgun bir zata ihalesiyle Diyarbakır eyaleti, Van, Muş ve Hakkâri sancakları ile Cizre, Bohtan ve Mardin kazaları birleştirilip hepsinin bir eyalet sayılması ve itibar olunması ve bu eyalete Kürdistan eyaleti isminin verilmesi gösterdiği lüzumdan dolayı yerinde ve münasip görülmüştür. Bu suretle adı geçen eyalete bir vali düşünülünce Musul valisi şevketli Esad Paşa Hazretleri, dirayet, zekâ, namus ve doğruluk vasıflarından dolayı ve uzun süre o taraflarda hizmet etmesi nedeniyle memleketin düzenine ve durumuna vakıf, Osmanlı eski vezirlerinden olduğundan adı geçen yeni eyaletin müşârün-ileyh Esat Paşa hazretlerine ihalesi uygun görülmüştür. Bu durumda Musul Eyaletine bir diğer valinin tayini işleyişin gereği olduğundan Belgrat eski muhafızı şevketli Vecihi Paşa hazretleri, doğru, düşünceli, halkla ilgili işleri idare etmeye vakıf, övgüye değer zatlardan olması ve her ne kadar Musul eyaleti şimdiye kadar Tanzimat-ı Hayriye’den ayrı olarak idare olunmakta ise de, Tanzimat dairesinde bulunan ülke halklarının, Padişahın adil koruması altında gördükleri rahat, huzur, fayda ve emniyet, adı geçen eyaletin (Musul) halkı tarafından anlaşılmış ve bunun gerçek adalet olduğunu bilerek bu eyaletin de doğruluk ve güzellik dairesi olan Tanzimat-ı Hayriye’ye dâhil etmeyi arzu ve niyaz ettiklerinden adı geçen ahalinin bu isteklerine yüce padişahımız müsaadelerini esirgemeyerek adı geçen Vecihi Paşa hazretlerinin Tanzimat’ın adaletli usulleri gereğince idareye ve düzenlemeye muktedir bulunması sebebiyle kendisinin Musul valisi olarak atanması münasip ve doğru bulunmuş, bu husus doğrultusunda yüce fikirlerin sahibi padişahımızın emir ve fermanı üzerine lazım gelenler yapılmıştır.
B- Osmanlı Devlet Salnamelerinde Kürdistan Eyaleti
Sâlnâme sene 1264 [1848]
Sayfa 183
Bölüm: Elviye ve kazâ defteri
Diyârbekir Sâncağı Kürdistan Eyaleti’nde
Sayfa 208
Mârdîn Sâncağı Kürdistan Eyaleti’nde
Sayfa 315
Van Sâncağı Kürdistan Eyaleti’nde
Sâlnâme sene 1265 [1849]
Sayfa 81
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan
Zaptiye me’mûrları: Valisi Müşîr Es‘ad Pâşâ
Maliye me’mûrları: Defterdârı sânîyeden Mehmed Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler esâmîsi]
Esâmîsi: Van, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîran Mehmed Reşîd Pâşâ
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı kapûcıbaşı Ahmed Ağa
Esâmîsi Mârdîn, Zaptiye me’mûrları Kaim-makamı Mîr-i mîran Mustafa Pâşâ
Sayfa 86
Kapukethüdâları: Kürdistan, Eşref Beg (Evveli)
Sâlnâme sene 1266 [1850]
Sayfa 39
Bölüm: İlmiye
Mevleviyyet: Kürdistan mahrec
Mevâlî: Hindi Melâ Hafîdî Es‘ad Efendi
[Salnamedeki çizelgede Kürdistan Eyaleti’ne bağlı olarak gösterilen yerler]
Kaza: Van
Kaza: Muş, Nüvvâb: Sîfetüllah[Ya da Sayfetüllah] Efendi
Kaza: Hakkâri, Nüvvâb: Kuzâtdan Kırkağaçlu Mehmed Emin Efendi
Kaza: Musul, Nüvvâb: İbrahim Efendi
Kaza: Diyârbekir, Nüvvâb: Mevâlîden Sa‘deddin Efendi
Kaza: Mârdîn, Nüvvâb: Abdullah Efendi
Kaza: Harbut, Nüvvâb: Bidlîsî Abdullah Efendi
Kaza: Arabgîr, Nüvvâb: Müftü-zâde Seyyid Süleyman Sa‘îd Efendi
Kaza: Malatya, Nüvvâb: Mustafa Sa‘dullah Efendi
Kaza: Besnî, Nüvvâb: Urfalu Mehmed Saim Efendi
Sayfa 45
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan
Zaptiye me’mûrları: Valisi Müşîr Es‘ad Pâşâ
Maliye me’mûrları: Defterdâr-ı sâniyeden Mehmed Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviye isimleri]
Esâmîsi: Van, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîran Reşîd Pâşâ
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı kapucıbaşı Ahmed Ağa
Esâmîsi: Hakkâri, Zaptiye me’mûrları: Valisi Vezir İzzed Pâşâ
Esâmîsi: Mârdîn, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı kapucıbaşı Selîm Ağa
Esâmîsi: Dersim, Zaptiye me’mûrlar: Kaim-makamı Istabil-i Amire payelü İbrahim Beg
Esâmîsi: Diyârbekir, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîran Ahmed Pâşâ
Sayfa 47
Bölüm: Kapukethüdâları
Kürdistan, Van: Eşref Beg (Evveli)
Sayfa 83
Kürdistan Eyaleti [Kürdistan Eyaleti’ne bağlı livâlar]
Livâ-i Muş
Muş, Bidlîs, Hınıs (Hunûs?) Maa Tekmân, Malâzgird, Nahiye-i Bulânık Kop maa Lîz Nahiye-ı Varto-yı Ülyâ, ve Süfla, Ahlâd, Nahiye-ı Çonkur
Livâ-ı Van
Van, Pârkîrî, Ağakes, Erciş, Âdilcevâz, Gevâş maa Nevâhî Mekes (Müküs), Şirvî, Havâsor, Nahiye-ı Vustân.
Livâ-ı Hakkâri
Hakkâri maa tevâbı‘, İmâdiye maa tevabı‘, Mahmudi nâm-ı diger Hoşâb maa tevâbı‘.
Livâ-i Cizire
Cezîre-i Ömeriyye, Behtân, Hacıbehrâm, Mârdîn maa tevâbı‘.
Livâ-i Diyârbekir
Âmid nâm-ı diger Diyârbekir maa Nevâhî-i Kîkî ve Türkmân, Karakeçi, Mahal Metnân, Dîrek (Derik), Deştikûr, Behrâmkî, Savur, Midyâd, Şirvan, Garzan maa Hısn-ı keyf, Rızvan (Rızvân), Sa‘ird ya Es‘ird, Beşûrî, Kurdilan, Selvân (Silvân) nâm-ı diger Mefârıkîn, Kulb, Pâdigân, Hıyân, Göynükler, Çebâkcûr, Menişkûr, Kîh (? Genç) maa Yahtek Zıktî Becâr, Hoydân, Mehrânî imaa Hazro nâm-ı diger Tercîl, Liçe (Lice olmalı) maa Atâk ve Telseme, Hani nâm-ı diger Pâlî Ma‘den maa Çiska, İküz [Abkûr olmalı], Zeşkan[?].
Sâlnâme sene 1267 [1851]
Sayfa 67
Bölüm: İlmiye
Mevleviyyet: Kürdistan mahrec
Mevâlî: Hindî Mela Hafidi Es‘ad Efendi
[Salnamedeki çizelgede Kürdistan Eyaleti’ne bağlı olarak gösterilen yerler]
Kaza: Muş, Nüvvâb: Sifetullah[Sayfetüllah] Efendi
Kaza: Hakkâri, Nüvvâb: Kuzâtda[n] Mehmed Emin Efendi
Kaza: Musul, Nüvvâb: İbrahim Efendi
Kaza: Diyârbekir, nüvvâb: Mevâlîden Sa‘deddin Efendi
Kaza: Mârdîn, Nüvvâb: Abdullah Efendi
Kaza: Harbut, Nüvvâb: Bidlîsî Abdullah Efendi
Kaza: Arabgir, Nüvvâb: Seyyid Süleyman Sa‘id Efendi
Kaza: Malatya
Sayfa 74
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan, zaptiye me’mûrları: Valisi Müşîr Es‘ad Pâşâ, Maliye me’mûrları: Defterdarı mektûbîden Necib Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
Esâmîsi: Dersim, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı İbrahim Beg
Esâmîsi: Diyârbekir, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîran Ahmed Pâşâ
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları [Burada hiçbir bilgi verilmemiştir]
Sayfa 77
Bölüm: Kapukethüdâları
Kürdistan, Vidin, Hakkâri: Eşref Beg (sânîye-i evveli)
Sâlnâme sene 1268 [1852]
Sayfa 65
Bölüm: İlmiye
Mevleviyyet: Kürdistan mahrec
Mevâlî: Hafız Veli Efendi
[Salnamedeki çizelgede Kürdistan Eyaleti’ne bağlı olarak gösterilen yerler]
Kaza: Muş, Nüvvâb: Sîfetullah[Sayfetüllah] Efendi
Kaza: Hakkâri, Nüvvâb: Kürdistan’a mülhak olmuştur.
Kaza: Musul, Nüvvâb: Kuzâtdan Râşid Efendi
Kaza: Mârdîn, nüvvâb: Abdullah Efendi
Kaza: Harbut, Nüvvâb: Sadık Efendi
Kaza: Arabgir, Nüvvâb Seyyid Süleyman Sa‘id Efendi
Kaza: Malatya, Nüvvâb: Es-seyyid Hidâyetüllah
Sayfa 72
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan, Zaptiye me’mûrları: Valisi Müşîr Abdi Pâşâ, Maliye me’mûrları: Defterdârı sânîyeden Necib Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
Esâmîsi: Dersim, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Kapucıbaşı İbrahim Beg
Esâmîsi: Diyârbekir, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîran HÂmid Pâşâ
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Necib Efendi
Sayfa 76
Bölüm: Kapukethüdâları
Selanik, Niş, Kürdistan, Aydın: Cemil Efendi (Mütemâyiz)
Sâlnâme sene 1269 [1853]
Sayfa 66 – 67
Bölüm: İlmiye
Mevleviyyet: Kürdistan mahrec, Mevâlî: Süleyman Rüştü Efendi
[Salnamedeki çizelgede Kürdistan Eyaleti’ne bağlı olarak gösterilen yerler]
Kaza: Muş, Nüvvâb: Sîfîtüllah(Sayfetüllah) Efendi
Kaza: Musul, Nüvvâb: Mehmed İsmed Efendi
Kaza: Diyârbekir, Nüvvâb: Müderrisînden Mehmed Es‘ad Efendi
Kaza: Harbut, Nüvvâb: Sadık Efendi
Kaza: Arabgir, Nüvvâb: Seyyid Süleyman Sa‘îd Efendi
Kaza: Malatya, Nüvvâb: Seyyid Hidâyetüllah Efendi
Sayfa 74
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan, Zaptiye me’mûrları: Valisi Vezir Ragıb Pâşâ, Maliye me’mûrları: Defterdârı sânîyeden Salih Beg
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
Esâmîsi: Dersim, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Istabil-i Âmireden İbrahim Beg
Esâmîsi: Si‘ird, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîrü’l-ümerâ Ken‘an Pâşâ
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîran İshak Pâşâ
Sayfa 79
Bölüm: Kapukedhüdâları
Kürdistan: Aziz Efendi (Rütbe-i Sânîye-i Mütemâyizi)
Sâlnâme sene 1270 [1854]
Sayfa 74
Bölüm: İlmiye
Mevleviyyet: Kürdistan mahrec, Mevâlî: Ahmed Halid Efendi
[Salnamedeki çizelgede Kürdistan Eyaleti’ne bağlı olarak gösterilen yerler]
Kaza: Muş, Nüvvâb: Sîfetüllah(sayfetüllah) Efendi
Kaza: Musul, Nüvvâb: Mehmed İsmed Efendi
Kaza: Diyârbekir, Nüvvâb: Mevâlîden Mustafa Beg
Kaza: Harbut, Nüvvâb: Mevâlîden Es‘ad Beg
Kaza: Arabgir, Nüvvâb: Seyyid Süleyman Sa‘id Efendi
Kaza: Malatya, Nüvvâb: Mehmed Yemnî Efendi
Sayfa 81
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan, Zaptiye me’mûrları: Valisi Vezir Hamdi Pâşâ, Maliye me’mûrları: Defterdarı sânîyeden Salih Beg
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
Esâmîsi: Dersim, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Istabil-i Âmireden Ömer Beg
Esâmîsi: Sa‘ird, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Kapucıbaşı Veli Ağa
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîrü’l-ümerâ Ken‘an Pâşâ
Sayfa 86
Bölüm: Kapukedhüdâları
Kürdistan ve Rumeli ve Cezâir Bahr-ı Sefîd ve Musul ve Yozgad: Aziz Efendi (Sânîye-i Mütemâyizi)
Sâlnâme sene 1271 [1855]
Sayfa 64
Bölüm:İlmiye
Mevleviyyet: Kürdistan mahrec, Mevâli Abdüsselâm Efendi
[Salnamedeki çizelgede Kürdistan Eyaleti’ne bağlı olarak gösterilen yerler]
Kaza: Musul, Nüvvâb: Hüseyin Hüsnî Efendi
Kaza: Diyârbekir, Nüvvâb: Mevâlîden Mustafa Beg
Kaza: Harbut, Nüvvâb: Mevâliden Sa‘deddin Efendi
Kaza: Arabgir, Nüvvâb: Ömer Rüştü Efendi
Kaza: Malatya, Nüvvâb: Halil Hazmî[?] Efendi
Sayfa 70
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât esâmîsi: Kürdistan, Zaptiye me’mûrları: Vâlisi Vezir Hamdi Pâşâ, Maliye me’mûrları: Defterdârı Mütemâyiz Nezhet Efendi
Elviye
Esâmîsi: Dersim, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Sa‘îd Pâşâ
Esâmîsi: Sa‘ird, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Mâr-i mîrân Ken‘an Pâşâ
Esâmîsi: Muş, Zaptiye me’mûrları: Kaim-makamı Istabl-ı Âmire Pâyelü Şerif Ağa
Sayfa 89
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî irâd olunur
Kazâ-hâ 27
Livâ-ı Kürdistan
Nıfs-i Diyârbekir maa kura-hâ Şark ve Garb, Hoydân, Mehrânî, Yâdegan, Citân, Dûştikûr, Çapakçur, Kîskîn, Behrâmkî, Beşîrî, Hânî, Türkmân, Hazro, Dîrek [Derîk], Liçe, Yekrân ve tevâbi‘î, Mahal, Bîhâr, Genc, Ziktî, Müşengûn, Kotîk, İküd [Abkûr ], Metînât, Sîlvân, Kulb, Bahlîk.
Sayfa 98
Bölüm: Kapukedhüdâları
Kürdistan ve Karesi: Osman Beg (Sânîye)
Sâlnâme sene 1272 [1856]
Sayfa 69
Bölüm: (Taşrada bulunan me’mûreyn)
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan, Mülkiye me’mûrları: Valisi Vezir İzzed Pâşâ, Maliye me’mûrları: Defterdârı Mütemayizden Nezhet Efendi
[Kürdistan Eyaleti’nin elviyeleri esâmîsi]
(Diyârbekir) Me’mûreyn-i şer‘-i şerif: Kürdistan mevleviyyetine mülhak,
Esâmîsi: Sa‘ird, Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ken‘an Pâşâ
Esâmisi: Mârdîn, Kaim-makamı Mâr-i ümerâ Cemal Pâşâ
Sayfa 99
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî irâd olunur
Aded-i Kazâ-hâ 49
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-i Mârdîn 11
Mârdîn maa Koçhisar, Zaho, Cizire-i Ömeriyye, Nisîbîn [Nusaybîn], Nevâhî-i Aliyât [?] ve Aznâvur, Bohtân, Hacı behrâm, Midyât, Sâvur, Sürgücü, ‘Amerkân,
Livâ-i Sa‘ird 12
Sa‘ird nâm-ı diger Ess‘ird, Rızvân[Rıdvân], Garzan maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Karakeçi, Gürdilan, Nahiye-i Dîrgûl, Nâhiye-i Arûç [?] Nâhiye-i Sâson, Nâhiye-i Akkîsî, Nâhiye-i Hazân, Nâhiye-i Reştegân
Livâ-i Diyârbekir 25
Diyârbekir nâm-i diger Âmid[Amed] maa Nevâhî-i Şark ve Garb ve Gîkî maa Türkmân, Mahal, Metinan, Dîrek [Derîk], Deştikûn, Bahrâmkî, Beşîrî, Selvân [Silvân] nâm-i diger Mefârıkîn, Kulb, Pâdigân, Hıyân, Göyünkler, Cabâkcûr, Menîşkûr, Kîh [ Genç], Yahtek, Zıktî, Nâhiye-i Hertâ, Bicâr[Becar ?], Nâhiye-i Tâvus, Hoydân, Nehrânî, Hazro nâm-i diger Tercîl, Lice maa Atâk ve Telseme, Hânî nâm-ı diger Pâlî Ma‘den maa Çıksa, Abkûr.
Sâlnâme sene 1273 [1857]
Sayfa 68
Bölüm: [Taşrada bulunan me’mûreyn]
Eyâlât Esâmîsi: Kürdistan
Mülkiye me’murları: Valisi Vezir İzzet Pâşâ
Maliye me’mûrları: Defterdârı Mütemâyizden Nezhed Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir) Kürdistan mevleviyyetine mülhak
Esâmîsi: Si‘rd, Mülkiye me’murları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ken‘an Pâşâ, Naibi: Muhammed Nafi‘ Efendi
Esâmîsi: Mârdîn, Mülkiye Me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i ümerâ Cemal Pâşâ
Sayfa 72
Bölüm: Kapukethüdâları
Kürdistan: Rauf Bey (Rütbe-i sânîye mütemâyizi)
Sayfa 80
Bölüm: Taşrada bulunan evkaf muaccelâtı müdirleri
Esâmî-i elviye: Kürdistan
Esâmî-i me’mûreyn: Sâliseden Hasan Hakkı Efendi
Sayfa 105
Bölüm: Her livânın kaç kazadan hâvî olduğu ber-vech-i atî irâd olunur
Aded-i Kaza-ha 49
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 11
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye, Nısîbîn [Nüsaybîn], Nevâhî Aliyât ve Aznâvûr, Bohtân, Hâcıbehrâm, Midyât, Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân.
Livâ-i Sa‘ird 12
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Karakeçi, Gûrdîlân, Nâhiye-i Dîrgûl, Nâhiye-i Arûç[?], Nâhiye-i Sâson, Nâhiye-i Akkîsî, Nâhiye-i Hazân, Nâhiye-i Reşnegân.
Livâ-i Dîyârbekir 25
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Şarb ve Gîkî maa Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî, Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdigân, Hıyân, Göynükler, Cebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıktî, Nâhiye-i Hertâ, Bahâr, Nâhiye-i Tâvus, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Lîce maa Atâk ve Telseme, Hânî nâm-ı diger Pâlî Ma‘den maa Ciska, Abkûr
Sâlnâme sene 1274 [1858]
Sayfa 76
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Vezir Besim Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Defterdârı Mütemâyizden Salih Beg
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyerbekir), Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Müderrisînden Atâ Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ken‘an Pâşâ
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Burada başka bir bilgi verilmemiştir]
Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîrü’l-ümerâ Cemâl Pâşâ
Sayfa 80
Bölüm: Kapukethüdâları
Kürdistan, Cezâir-i Bahr-i Sefîd, Mûsul, İzmîd: Sâib Beg (evveli sınıf-ı sânisi)
Sayfa 88
Bölüm: Taşrada bulunan evkaf muaccelât müdîrleri
Esâmî-i elviye: Kürdistan, Esâmî-i me’mûreyn: Sâliseden Hasan Hakkı Efendi
Sayfa 113 - 114
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî îrâd olunur
Kazâ-hâ adet 49
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 11
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye, Nısîbîn, Nevâhî Aliyât ve Aznâvûr, Bohtân, Hâcıbehrâm, Midyât, Sâvur, Sûrkeçî, Amerkân.
Livâ-i Sa‘ird 12
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Karakeçi, Gûrdîlân, Nâhiye-i Dîrgûl, Nâhiye-i Arîç [?], Nâhiye-i Sâson, Nâhiye-i Akkîsî, Nâhiye-i Hazân, Nâhiye-i Reşnegân.
Livâ-i Dîyârbekir 25
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb ve Gîkî maa Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî, Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdigân, Hiyân, Göynükler, Cebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıkti, Nâhiye-i Hertâ, Becâr, Nâhiye-i Tâvus, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Lîce maa Atâk ve Telseme, Hânî nâm-ı diger Pâlî Ma‘den maa Ciska, Abkûr.
Sâlnâme sene 1275 [1859]
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Hacı Kâmili Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Defterdâr-ı sâniyeden Hamîd Beg
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir)
Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Müderrisînden Atâ Efendi, Mülkiye me’mûrları: Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: [Burada başka bir bilgi verilmemiştir]
Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i Ümerâ Mehmed Pâşâ
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Sâniyeden Mustafa Efendi
Bölüm: Kapukethüdâları
Silistre, Kürdistan: Ali Beg (Mütemâyiz)
Sâlnâme sene 1276 [1860]
Bölüm: Antakya ve Şâm-i Şerîf Rum Patriki Perityus
Metropolit: Diyârbekir, Esâmîsi: Makriyus, Sınıfları: Antakya, Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Âmid ve Kürdistan
Bölüm: Vülât-i izâm kapukethüdaları
Selanik, Kürdistan, Musul, Rumeli: Yusuf Cemil Efendi (Evveli sınıf-ı sânisi)
Bölüm: Taşrada bulunan me’mûreyn
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Mahmud Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Defterdârı Sânîyeden Hamîd Beg
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir)
Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Müderrisînden Zeki Efendi,
Esâmîsî: Sa‘ird, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîrü’l-ümerâ Mehmed Pâşâ
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı sânîyeden Mustafa Efendi
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî îrâd olunur
Kazâ-hâ aded 49
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 11
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye, Nısîbîn [Nusaybîn], Nevâhî Aliyât ve Aznâvûr, Bohtân, Hâcıbehrâm, Midyât, Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân.
Livâ-i Sa‘ird
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Karageçi, Gûrdîlân, Nâhiye-i Dîrgûl, Nâhiye-i Arûç, Nâhiye-i Sâson, Nâhiye-i Akkîsî, Nâhiye-i Hazân, Nâhiye-i Reşnekân.
Livâ-i Dîyârbekir 25
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî maa Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek, Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî, Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdikân, Hiyân, Göynükler, Cebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıktî, Nâhiye-i Hertâ, Bahâr, Nâhiye-i Tâvus, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Lîce maa Âtâk ve Telseme, Hânî nâm-ı diger Pâlî Ma‘den maa Çıska, Abgûr.
Sâlnâme sene 1277 [1861]
Sayfa 79
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Vezir Ali Rızâ Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhâsebe-i halîsî sâliseden Süleyman Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir), Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Müderrisînden Zeki Efendi Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Sâliseden İsmâil Efendi
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i ümerâ Mehmed Nâzım pâşâ
Sayfa 84
Bölüm: Kapukethüdâları
Kürdistan: Kâmil Efendi (Mütemâyiz)
Sayfa 93
Bölüm: Antakya ve Şam-ı Şerîf Rum Patriki Perityus
Metropolit: Diyârbekir, Esâmîsi: Makrıyus, Sınıfları: Antâkya, Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Âmid ve Kürdistan
Sayfa 148 – 149
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî irâd olunur
Kazâ-ha aded 49
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 11
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye, Nısîbîn [Nusaybîn], Nevâhî Aliyât ve Aznâvûr, Bohtân, Hâcıbehrâm, Midyât, Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân.
Livâ-i Sa‘ird 12
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Karakeçi, Gûrdîlân, Nâhiye-i Dîrgûl, Nâhiye-i Arûç, Nâhiye-i Sâson, Nâhiye-i Akkîsî, Nâhiye-i Hazân, Nâhiye-i Reşnegân.
Livâ-i Dîyârbekir 25
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî maa Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî, Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Padigân, Hıyân, Göynükler, Cebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıktî, Nâhiye-i Hertâ, Becâr, Nâhiye-i Tâvus, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Lîce maa Âtâk ve Telseme, Hânî nâm-ı diger Pâlî Ma‘den maa Çıska, Abgûr.
Sâlnâme sene 1278 [1862]
Sayfa 79
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Vezir Ali Rızâ Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhasebe halisi [?] Sâliseden Süleyman Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir), Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mevâlîden Ahmed Ragıb Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mâr-i mîrân Ken‘ân Pâşâ
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Sâliseden İsmâil Efendi
Sayfa 84
Bölüm: Kapukethüdâlârı
Kürdistan: Kâmil Efendi
Sayfa 93
Bölüm: Antakya ve Şâm-ı Şerîf Rum Patriki Perityus Efendi
Metropolir: Diyârbekir, Esâmîsi: Makriyus, Sınıfları: Antakya Dâhil-i dâire-i idâresi olan Mahaller: Âmid ve Kürdistan
Sayfa 96
Bölüm: Ermeni patriki Serkis İpskopos Efendi
Unvân: Polu ve Kürdistan, Esâmîsi: Makrudi, Rütbe: Rahib, Dâhil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Livâ-ı Harputda Palu kazâsı ve Guvâr[?] mânastırı
Sayfa 149- 151
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî irâd olunur
Kazâ-hâ adedi 58
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 14
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye maa Nevâhî Nısîbîn (Nusaybin) maa Nevâhî Aliyât ve Barka ve Aznâvûr ve Aşiret- Tay [?] Hâcıbehrâm maa Nevâhî Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân, Halîl-begli, İsâ-begli, Çelağa, Hamse, Bohtan, Midyâd.
Livâ-i Sa‘ird 5
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Gûrdîlân, Dîrgûl, Arûç, Sâson, Hazân, Zilân, Bervâri, Esbâyren [İsbâyren], Karakeçi, Nâhiye-i Akkîsî, Nahiye-i Reşnegân.
Livâ-i Dîyârbekir 29
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî, Türkmân, Mahal Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî maa Nevâhî Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdikân, Hiyân, Cebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıktî, Becâr, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Abkûr, Nâfiye-i Bektâş, Lice maa Atâk ve Telseme, Pâli Ma‘den maa Çişka, Günükler, Nâhiye-i Tâvus, Nâhiye-i Hertâ.
Sâlnâme sene 1279 [1863]
Safta 81
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Hâlil Kâmil Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhâsebe halîsî [?] Şakir Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyâbekir), Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mevâliden Ahmed Ragıb Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Sânîyeden Abdi Efendi
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin ismi yazılmamıştır.] Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Istabl-ı Amire pâyelü Ali Ağa
Sayfa 85
Bölüm: Kapukethüdâları
Selânik, Kürdistan, Şâm-ı Şerîf: Sâib Beg (Evveli sınıf-ı sânîyesi)
Sayfa 95
Bölüm: Antakya ve Şam-ı Şerîf Rum Patriki Perityus Efendi
Metropolit: Diyârbekir, Esâmîsi: Makriyus, Sınıfları: Antâkya Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Âmid ve Kürdistan
Sayfa 98
Bölüm: Ermeni Batriki Efendi
Unvân: Pâlu ve Kürdistan, Esâmî: Makridic, Rütbe: Râhib, Livâ-ı Harputda Pâlu kazâsı ve Gavâr manastırı
Sayfa 156
Bölüm: Her livânın kaç kazâdan hâvî olduğu ber-vech-i atî irâd olunur
Kazâ-ha aded 58
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 14
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye maa Nevâhî Nısîbîn [Nusaybin] maa Nevâhî Aliyât ve Bakra ve Aznâvûr ve Aşiret-i Tah Hâcıbehrâm maa Nevâhî Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân, Halîl-begli, İsâ-begli, Çelağa, Hamse, Bohtan, Midyâd.
Livâ-i Sa‘ird 15
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Gûrdîlân, Dîrgûl, Arûç, Sâson, Hazân, Zilân, Bervâri, Esbâyerin, Karakeçi, Nâhiye-i Akkîsî, Nahiye-i Reşnegân.
Livâ-i Dîyârbekir 79[29 olmalı]
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî, Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî maa Nevâhî Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdikân, Hiyân, Cebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç], Yahtek, Zıktî, Becâr, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Abkûr, Nâhîye-i Bektâş, Lice maa Atâk ve Telsema, Pâlî Ma‘den maa Çiska, Göyünkler, Nâhiye-i Tâvus, Nâhiye-i Hertâ.
Sâlnâme sene 1280 [1864]
Sayfa 74
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi müşir Halil Kâmil Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhasebecisi Şakir Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir)
Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mevâlîden Mehmed Aziz Efendi, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı sâniyeden Abdullah Efendi
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmıştır.], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ziya Pâşâ
Sayfa 79
Bölüm: Kapukethüdâları
Kürdistan, Yemen: İbrahim Ağa (Istabl-ı Âmireden)
Sayfa 108
Bölüm: Rûesâ-yi Milel hamse
Unvan : Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı
Esami: Arakil[?]
Rütbe: Rahib
Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı ve tevâbi‘i
Sayfa 109
Unvan: Kürdistan’da Mâdîn Arakelos manastırı
Esâmî: Marderos[?]
Rütbe: Rahib
Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Mâdîn Arakelos manastırı tevabi‘i
Sayfa 180
Kazâ-ha aded 58
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 14
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye maa Nevâhî Nısîbîn [Nusaybin] maa Nevâhî Aliyât ve Bakri ve Aznâvûr ve Aşiret-i Tay Hâcıbehrâm maa Nevâhî Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân, Halîl-begli, İsa-begli[?], Çelağa, Hamse, Bohtan, Midyâd.
Livâ-i Sa‘ird 5 [15 olmalı ]
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Gûrdîlân, Dîrgûl, Arûc, Sâson, Hazân, Zilân, Bervâri, Esbâyerin, Karakeçi, Nâhiye-i Akkîsî, Nahiye-i Reştegân.
Livâ-i Dîyârbekir – 79 [29 olmalı]
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî, Türkmân, Mahal Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî maa Nevâhî Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Padigân, Hiyân, Çebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıktî, Becâr, Hoydân, Mihrân, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Abkûr, Nâhîye-i Yektâş [Bektâş ?], Lice maa Atâk ve Telseme, Pâlî Ma‘den maa Çiska, Göyünkler, Nâhiye-i Tâvus, Nâhiye-i Hertâ.
Sâlnâme sene 1281 [1865], Def‘a 19
Sayfa 72
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Mustafa Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhasebecisi Şakir Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir) Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mahrec Mevâlîsinden Aziz Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmış], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ziya Pâşâ
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmış], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Sâniyeden Abdullah Efendi
Sayfa 76
Bölüm: Kapukethüdâları
Mülhakatiyla Harpût ve Kürdistan Eyaletleri Mustafa Beg (sâlise)
Sayfa 110
Rûesâ-yi Milel hamse
Unvan: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı
Esami: Arakel
Rütbe: Rahib
Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı ve tevabi‘i
Unvan: Kürdistan’da Mâdîn Arakelos manastırı
Esami: Marderos[?]
Rütbe: Rahib
Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Mâdîn Arakelos manastırı tevabi‘i
Sayfa 184
Kazâ-ha aded 58
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 14
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye maa Nevâhî Nısîbîn [Nusaybin] maa Nevâhî Aliyât ve Bakri ve Aznâvûr ve Aşiret-i Tah Hâcıbehrâm maa Nevâhî Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân, Halîl-begli, İsa-begli, Çelağa, Hamse, Bohtan, Midyâd.
Livâ-i Sa‘ird – 5[ 15 olmalı]
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân (Rızvân), Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Gûrdîlân, Dîrgûl, Arûç, Sâson, Hazân, Zilân, Bervâri, Esbâyerin, Karakeçi, Nâhiye-i Akkîsî, Nahiye-i Reştegân
Livâ-i Dîyârbekir – 79 [29 olmalı]
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî, Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî maa Nevâhî Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdikân, Hiyân, Çebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç] ?, Yahtek, Zıktî, Becâr, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Abkûr, Nâhîye-i Bektâş, Lice maa Atak ve Telseme, Pâlî Ma‘den maa Çiska, Göyünkler, Nâhiye-i Tâvus, Nâhiye-i Hertâ.
Sâlnâme sene 1282 [1866], Def‘a 20
Sayfa 71
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Mustafa Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Mütemâyiz Sa‘id Beg
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir) Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mahrec Mevâlîsinden Sa‘id Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmış], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Dergâh-ı Âlî Kâmil Beg
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmış], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ziya Pâşâ
Sayfa 75
Bölüm: Kapukethüdâları
Mülhakatiyla Harpût ve Kürdistan Eyaletleri Mustafa Beg (sâlise)
Sayfa 99
Bölüm: Rûesâ-yi Milel hamse
Taşralarda bulunan umûr-ı rûhâniye me’murları
Unvan: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı
Esami: Arakel
Rütbe: Rahib
Dâhil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı ve tevabi‘i
Unvan: Kürdistan’da Mâdîn Arakelos manastırı
Esami: Marderos[?]
Rütbe: Rahib
Dâhil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Mâdîn Arakelos manastırı tevabi‘i
Sayfa 172
Kazâ-hâ aded 58
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-ı Mârdîn 14
Mârdîn maa Koçhisâr, Zâho, Cezîre-i Ömeriyye maa Nevâhî Nısîbîn [Nusaybin] maa Nevâhî Aliyât ve Bakri ve Aznâvûr ve Aşiret-i Tah, Hâcıbehrâm maa Nevâhî Sâvûr, Sûrkeçî, Amerkân, Halîl-begli, İsa-begli, Çelağa, Hamse, Bohtan, Midyâd.
Livâ-i Sa‘ird 15
Sa‘ird nâm-ı diger İs‘ird, Rıdvân [Rızvân], Garzân maa Hısn-ı Keyf, Şirvân, Gûrdîlân, Dîrgûl, Arûç, Sâson, Hazân, Zilân, Bervâri, Esbâyerin, Karakeçi, Nâhiye-i Akkîsî, Nahiye-i Reştegân
Livâ-i Dîyârbekir 29
Dîyârbekir nâm-ı diger Âmid maa Nevâhî-i Şark ve Garb, Gîkî, Türkmân, Mahal, Metinân, Dîrek [Derîk], Deştikûr, Behrâmki, Beşîrî maa Nevâhî Selvân [Silvân] nâm-ı diger Mefârıkin, Kulb, Pâdikân, Hıyân, Çebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], Yahtek, Zıktî, Becâr, Hoydân, Mehrânî, Hazro nâm-ı diger Tercîl, Abkûr, Nâhîye-i Bektâş, Lice maa Atâk ve Telseme, Pâlî Ma‘den maa Çiska, Göyünkler, Nâhiye-i Tâvus, Nâhiye-i Hertâ.
Sâlnâme sene 1283[1867], Def‘a 21
Sayfa 76
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Mustafa Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhâsebe Halisi [?] Sâniyeden Sâdık Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir) Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mahrec Mevâlîsinden Sa‘id Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmış], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Dergâh-ı Âlî Kâmil Efendi
Esâmîsî: Mârdîn, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi [Nâibin isim yeri boş bırakılmış], Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Arslân Pâşâ
Esâmîsi: Vilâyet-i Erzurum
Elviye: Muş, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Kürdistan’a mülhak, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı: Mîr-i mîrân Mahmud Pâşâ
Sayfa 80
Bölüm: Kapukethüdâları
Mülhakatiyla Harpût ve Kürdistan Eyaletleri Mustafa Beg (sâlise)
Sayfa 110
Bölüm: Rûesâ-yi Milel hamse
Unvan: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı
Esami: Arakel
Rütbe: Rahib
Dâhil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı ve tevabi‘i
Unvan: Kürdistan’da Sa‘ird
Esami: Bedrus
Rütbe: Rahib
Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Sa‘ird Sancâğı tevabi‘i
Sayfa 172
Kazâ-hâ aded 58
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-i Dîyârbekir 26
Maa Nevâhî-i Dîyârbekir, Hazro, Mehrânî, Selvân (Silvân), Hânî, Lice, Çebâkçûr, Menişkûr, Kîh (? Genç), maa Nâhiye-i Tâvus, Zıktî, Becîlek [?], Hoydân, Kalb? [Kulb], maa Nâhiye-i Hertâ, Becâr, Cenân, Bâdikân, Behrâmkî, Kîkî, Türkmân, Dîrek [Derik], Metnân, Mahal, Abkûr, maa Nâhiye-i Hamsî, Beşr [Beşîrî?], Deştkû[r], Seyûrk.
Livâ-ı Mârdîn 10
Maa Nevâhî-i Mârdîn, Nısîbîn [Nusaybin], Sûrkeçî, Amerkân, Sâvur, Hamîse, Cizre, Hâcıbehrâm, Çelağa, İsa-begli, Halîl-beglû nâm-ı diger Medyân kazâları
Livâ-i Sa‘ird 12
Sa‘ird, Şirvân, Garzân, Gûrdîlân, Rızvân [Rıdvân], Hazân, Esbâyerin, Sâvûn, Dîrgül, Zîlân, Eruh, Bervâri
Sâlnâme sene 1284[1868], Def‘a 22
Sayfa 93
Eyâlât
Esâmîsî: Kürdistan
Mülkiye me’mûrları: Vâlîsi Müşîr Mustafa Pâşâ
Mâliye me’mûrları: Muhâsebe Halisi [?] Mütemâyiz Ahmed Rüşdü Efendi
[Kürdistan Eyaleti’ne bağlı elviyeler]
(Diyârbekir) Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Nâibi Mahrec Mevâlîsinden Ahmed Sıdki Efendi
Esâmîsî: Sa‘ird, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Ahmed Pâşâ
Esâmîsî: Mârdîn, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı Mîr-i mîrân Arslân Pâşâ
Esâmîsi: Vilâyet-i Erzurum
Elviye: Van, Me’mûreyn-i şer‘-i şerîf: Kürdistan Kadısı mahrec pâyelû Âşir Efendi, Mülkiye me’mûrları: Kaim-makamı: Mîr-i mîrân Abdullah Pâşâ
Sayfa 97
Bölüm: Kapukethüdâları
Mülhakatiyla Harpût ve Kürdistan Eyaletleri Mustafa Beg (sâlise)
Sayfa 130
Bölüm: Rûesâ-yi Milel hamse
Unvan: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı
Esami: Arakel
Rütbe: Rahib
Dâhil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Surp Ohannes manastırı
Unvan: Kürdistan’da Sa‘ird
Esami: Bedrus
Rütbe: Rahib
Dahil-i dâire-i idâresi olan mahaller: Kürdistan’da Sa‘ird Sancâğı tevabi‘i
Sayfa 181-182
Kazâ-hâ aded 48
Eyâlet-i Kürdistan
Livâ-i Dîyârbekir 26
Maa Nevâhî-i Dîyârbekir, Hazro, Mehrânî, Selvân [Silvân], Hânî, Lice, Çebâkçûr, Menişkûr, Kîh [Genç ?], maa Nâhiye-i Tâvus, Zıktî, Becîlek [?], Hoydân, Kalb[?] [Kulb], maa Nâhiye-i Herîtâ, Becâr, Cenân, Bâdikân, Behrâmkî, Kîkî, Türkmân, Dîrek (Derik), Metnân, Mahal, Abkûr, maa Nâhiye-i Hamsî, Beşr [Beşîrî ?], Deştkû[r], Seyûrk.
Livâ-ı Mârdîn 10
Maa Nevâhî-i Mârdîn, Nısîbîn [Nusaybin], Sûrkeçî, Amerkân, Sâvur, Hamîse, Cizre, Hâcıbehrâm, Çelağa, İsa-begli, Halîl-beglû nâm-ı diger Medyân kazâları
Livâ-i Sa‘ird 12
Si‘ird, Şirvân, Garzân, Gûrdîlân, Rızvân [Rıdvân], Hazân, Esbâyerin, Sâvûn, Dîrgül, Zîlân, Eruh, Bervâri
Aşağıda Bulunan Orijinal Sâlnâme Örnekleri, 1279 Yılı Salnamesinin, 156 ve 157. Sayfalarına Aittir.
Büyütmek için tıklayınız Büyütmek için tıklayınız
Notlar:
Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş-I: Anadolu’nun İdari Taksimatı, Ankara, 1988, sayfa 119-125
Bu konuda daha geniş bilgi için bakınız, Ahmet Ramiz (Lütfi), Emir Bedirhan, Bgst yayınları, İstanbul 2007
Berâyâ: Halk, İnsanlar. Ancak burada Tebaa ve beraya birlikte kullanıldığı için bu, tüm Osmanlı halkı anlamında kullanılmıştır.
Allahın cömertçe yardım edeceği anlamında.
Tanzimat’tan sonra, en yüksek rütbeli devlet görevlileri için kullanılan hitap.
Tanzimat-ı Hayriye: 3 Kasım 1839 Yılında ilan edilen ve Osmanlı devletinde çok ciddi değişikliklerin olasına neden olan ferman. Bu fermanla ilk kez padişahın bazı yetkileri kısıtlanırken “Osmanlı Millet Sistemi”nde de büyük değişiklikler olmuş ve Müslümanlarla, gayrimüslimlere eşit haklar tanınması gündeme gelmiştir. Ancak özellikle Arap eyaletleri ve Musul gibi bölgelerde gayrimüslimlere verilen bu hak tepkiyle karşılanmış ve bu bölgelerde Tanzimat fermenı uygulanamamıştır.[1]