مشتومڕێو سەرو دەنگو (ڎ)
بەشەی یەکەمە
نویسای: #ناجح گوڵپی#
یاگېو سازنای دەنگو (ڎ، د٘)
دەنگېوی گیرهەنەن (کوٙنسنانت)، گڕەن Voiced. یاگېو درکنایش مەگنوٙن پەشتەو دداناو سەریوە (وەرۆ) جە ئەنجامو نزیک کەوتەیەو نوکو زوانی پەی پەشتەو ددانان مەسازیوٙنە. دەنگو (د) هەمان خاسیەتېش هەنې وەلێم نوکو زوانی یام تېخەو زوانی مەلکوٙ پەشتەو ددانانو سەریرە Alveolar ridge. پاسە بی یاگېو سازنای place of articulation و خاسیەتەکې گرد پېسەنې یوٙی تەنیا کەمەکێو تېخەو زوانی دورمەگنوٙوە جە پەشتەو ددانان کاتو دەنگو (ڎ)ېنە.
ئەگەر وردې بیمېوە زوانو گوران-دایلەکتو هەورامانینە ئی دەنگە/ فۆنەن. دەنگەکە بنەڕاو واتېوە نیەن، وەلێم فرەو (د) دالەکا هەکە دلېڕاسەنە و دماو واتېوە مەیانې بە دەنگو (ڎ) مەدرکیانې. پەوکای مشتو مڕەکە پەی ئانەنەین ئایا ئی دەنگە (ڎ) فۆنیمێ جیان یام هەر هەمان فوٙنیمو (د)ن، یانی ئەلۆفۆنو (د) هەکە وەڵېو و دلېڕاسە و دماو واتېوە مەیوٙنە. پەی شیتاڵکەردەی ئینەی بڕێ پەیلوایې مەوزو وەرەچەمان هەکە هنې وېمنې و هنې هامڕایا تەرینی.
یوٙ: واتما دەنگو (ڎ) وەڵېو واتېوە نمەیوٙ، ئینە خاسیەتو دەنگو بېگیرین-ڤاوڵین زوانو ئېمەنە، کەچی ئی دەنگە کوٙنسنانتەن-گیرهەنەن. ئینە یوٙ ئەچا ڕاسیانە کە (ڎ) فوٙنیم نیەن و ئەلۆفۆنو (د) یام شېوەدەنگو (د)ن، چون دەنگېوی گیرهەنەن.
دوې: (اب) ماچوٙ دەنگو (ڎ) هەر هەمان دەنگو (د)، وەروئانەی پەیوازنیەن بنویسیوٙنە. نمونەش ئاردەنوە ئەپېسنەن. چەمەو (دیای-دای) پەوکای من زیاتەر نمونې چەمەکا منوېس کە بە (د) دەسپەنە مەکەرانې و بزانمې دلېڕاسەنە چېششا سەر مەیوٙ، وردې بیمېوە تا بزانمې ئی فاڕو جمە چەنینەن؟
دیای: چەمەن
(دیا) قەدو چەمەین، کەردەوەی وېیەردەن.
(دی) ڕېخەو چەمەین، کەردوەی نەوېیەردە و فەرمانیو ئەرەنیاش چەنە مەسازیوٙنە.
کەردوەی وېیەردەنە ئەپېسنەن:
ئاڎ دیا. ئاڎ دیان. ئاڎ دیابې. ئاڎ دیې. ئاڎ دیای دیې.
کەردەوەی نەوېیەردەنە ئەپېسنەن:
مڎیەو-مەڎیەو، مەڎیوٙ. مڎیەی.
کەردەوەی فەرمانینە: بڎیە، بڎیەیدې.
هەرپاسە پەی چەمەو (دای).
دا: قەدوچەمەکەین و کەردوەی وېیەردەن.
ئاڎ داش، دانش، دابېش... بەهەرحاڵ (د) نمەفاڕیوٙ.
وەلێم پەی کەردوەی نەوېیەردەی و فەرمانی مواڕیوٙ:
مڎەو، مڎەی، مڎوٙ. بڕێچ مەواچا: مڵەوت، مڵەی، مڵوٙ.
کەردەوەی فەرمانینە: بڎە، بڎەیدې.
کەردەوەی التزامینە: ئەگەر بڎا، بدوٙ، بدەی...
سەرنجە بڎەیدې کە (د) لاو کەردەوەی وېیەردەیوە نەفاڕیێنە، نەبیەن بە (ڎ). چون ئینا بنەڕاو کەردەوەکەیوە، نەکەوتەن دلېڕاسە.
وەلێم لاو کەردەوەی نەوېیەردەی و فەرمانی و التزامیوە وە دەنگو (د) فاڕیان، چون دالەکە مەگنوٙ دلڕاسەوە پەوکای تایبەمەندی زوانو ئېمەنە مەفاڕوٙنەش. من مڎیەو-ئاڎ مڎیوٙ-توٙ مڎیەی.
یەرې: مشتو مڕی زیاتەر ئانەن کە وەچەی تازەنە نمەتاوان ئی دەنگیە بدرکنانې، جیاتی ئانەی ماچا (میەو، میەی، میوٙ-میەو، میوٙ، میەی) یانی دەنگو (د) فاڕیان پەی (ی). جەهەردوی کەردەوەکاو (دای، دیای). ئی فاڕو جمە زوانو کوردیچنە دیارەن بەتایبەت سلېمانینە (دراوە-یراوە) (هەڵیبدە-هەڵییە).
نمونې زیاتەرې سەرو کەردەوەی-چەمەی کە دالشا وەڵېوە بوٙ (دڕیە، دزیەی، درونای، دوای، دارای، دروٙخیای، دروسنای، درکنای، دەڵنای، دەمنای، دوٙڕنای، دېونای، درەوشای).
مەدزو، مەدزوٙ، مەدزی، دزیش، دزیم، دزیت.
مەدڕو، مەدڕی، مەدڕوٙ. دڕیم، دڕیت، دڕیش.
مەدرونو، مەدرونی، مەدروٙنوٙ، دروناش، درونیش، درونیم.
مەدوو، مەدووٙ، مەدوی. دوانی، دوای، دووٙ.
مەدروسنو، مەدروسنی، مەدروسنوٙ. دروسنام، دروسنات، دروسناش.
مەدروٙخنو، مەدروخنی، مەدروٙخنوٙ. مەدروخیوٙ، بدروٙخیوٙ، دروٙخیا، دروخیان، درخیابې.
سەرنجە مدەیمې ئەچی چەمانە (د) گردو یاگەکانە و گردو دەمکاتەکانە هەر (د) نە، هیچ فاڕایش نامان ملەرە. تەنیا کاتو چەمەو (دیەی، دای) پاسەش سەرمەیوٙ (مڎیەو. مڎەو-مدیەو، مدەو). ئەر بواچمې بوٙنەو ئانەیوەن کە دماو (د) دەنگی ڤاوڵ ئامان کە (ی، و)، ئەی چی کاتو (دوای-مەدوو) دالەکە نمەفاڕیوٙ، خوٙ ئېدیچ ڤاوڵش شوٙنیرە ئامان. ئەوێ تەرې گرد دماو (د) دەنگی کۆنسنانت ئامان (درونای، دروخیای، دروسنای).
وەلێم کاتو چەمەی، کە دال دلېڕاسەنە بوٙنە پسەو (واردەی وچیان وارڎەی، کەرڎەی، بەرڎەی، مەرڎەی، مەرڎە، وېیەرد-ویەرڎە، کەندەی، کەنڎەی، کەنڎ، مەندەی، ئەرامەنڎە) شونیرە وچیان (مدرای، ئەژماردەی، ...).[1]