شەڕەکان دلۍ دەفتەرە دۆڵەتیەکاو عوسمانیەنە
بەشەو یەکەمی
هەرپاسە جە پۆستی وەڵینەنە واتما، دمای وڕای دۆڵەتو سەفەوی، مەحاڵەو هۆرامانیچ پېسە باقی مەحاڵەکاو وەرهۆرزو کوردەسانی کۆت چېرو دەسەڵاتو عوسمانیەکا. دەفتەرە دۆڵەتیەکې عوسمانی چا ماوەنە کە ئی مەحاڵێ دەسو عوسمانیۆ بیێنێ ، زانیاریێ فرە وردێشا جەبارەشاوە تۊمار کەرڎېنێ کە وەڵتەر نموونەشا هیچ سەرچەمێوەنە نامان. پەی نموونەی جە وێنەو واریەنە ڕاپۆرتوو دەفتەرەکاو عوسمانی چەبارەو دەگاو شەڕەکانی جە هۆرامانوو لهۆنېیەنە ئامان. ڕاپۆرتەکە ساڵەو (1725ز.)، یانېو یەرێ ساڵې دمای وڕای دۆڵەتو سەفەوی کە مەنتەقە دەسو عوسمانیۆ بیەن، نویسیان. چنەش نامۊ گرڎو پیایاو دەگاکێ کە داراو ژەن و زارۆڵەی (بنەیانە) بییێنێ، ئامان. سەرجەم نامۊ (29) پیایا تۊمار کریەینە کە بە واتاو ئانەیەنە کە چا سەردەمە شەرەکان (29) یانې بیەن و ئەر هەر یانېوی لانی کەم بە پەنج نەفەرێ بنیەیمېرە، شەڕەکان دەوروو (150) نەفەرێ نفوسەش بییێنە. نامې و لەقەبو بڕېو چا پیایایچە کە تۊمارەکەنە ئامەینە یاگېو سەرنج و پەیجۊریەنە و متاڤۆ بڕېو سوچێ جە تارېخی فەرهەنگی و کۊمەڵایەتی مەحاڵەکې ڕۊشن کەرۊوە. پەی نموونەی یۊ جە پیایەکاو شەڕەکانی نامېش (سۆفی مەجنوون) بېیەن و ئینە بۊنەو ئانەیۊ کە مزانمې چا سەردەمەنە هەڵای تەریقەتو مەولانا خالیدی نەقشبەندی (کە بە شۆنکەوتەکاش سۆفی واچیان) وەڵا نەبییەنۆ، یاگۍ سەرنجیا. هەرپاسە یەک پیا جە شەڕەکان لەقەبش مەڵڵا و دوې پیای لەقەبشا فەقێ بیەن و یۊیچ نامېش (دوست محەممەد) بیەن کە هەر حاڵ ئی نامې ئیسە کوچېو شاز مرمانۆ!
نامۊ پیایاو دەگاو شەڕەکانی جە ساڵەو (1725 ز.):
1. ملا حسن ولد احمد
2. الیاس برادر او
3. فقیه یوسف ولد مصطفی
4. فقیه صالح ولد ؟
5. محمد ولد دوست علی
6. محمد ولد او
7. حیدر ولد شاه مقصود
8. یونس برادر او
9. صوفی مجنون ولد عبدالله
10. احمد برادر او
11. عبدالله ولد محمد
12. ڕمضان برادر او
13. عمر ولد قباد
14. قباد برادر او
15. موسی ولد یعقوب
16. احمد برادر او
17. خالد ولد احمد
18. حیدر برادر او
19. ویس ولد یعقوب
20. محمد برادر او
21. صفر برادر او
22. خلیل ولد علی
23. یونس برادر او
24. ؟
25.؟
26.؟
27.؟
28.؟
29.؟
جه ئاخریچۊ بە تورکی عوسمانی نویسیان کە ئی دەگا یانېو شەڕەکان ئینا دلې تاش و تەوەنیەنە( سنگستان) و زەراعەتش نیا.
یاگۍ واتەیەنە کە جە دەفتەرەکاو عوسمانیەنە جە بارەو فرەو دەگایا تەرو هۆرامانی، بە تاییبەت دەگا گۆرەتەرەکې پېسەو نۊتشە و هۆرامانی تەختی زانیاریێ فرەتەرێ دریەینێ، پەی نموونەی واچیان چڼ دوکانېش چنەنێ، چ سەنعەتېوش هەن، نامۊ ساحێب دوکان و ساحێب سەنعەت و فرەو زانیاریاتەریش چنەنێ. نامۊ دەگا دەگا و تەنانەت هەوارەکاو هۆرامانی ئامەینە و نامۊ پیایەکاشا تۊمار کریەینە. تەنانەت ئی کارە پەی شارێ پېسەو سنەیچ کریان و نامۊ گرڎو پیایاو شارەکەی تۊمار کریەینە. ئی سەرچەمە و زانیاریەکېش پەی تاریخو هۆرامان و باقی مەحاڵەکاو وەرهۆرزو کوردەسانی فەرمانو کیمیایش هەن. پەی ساقەو کەرڎەیش و کەوتەیش وەرو دەسی بە شېۋاری زانستی و تەحلیلی، چەمەڕاو پەیجۊرەکەو (د. ئالان ئۆغڵو)ی کەرمې.
سپاس پەی دکتۆر مۆرات ئالان ئۆغڵوی کە ئی بەڵگەشە نیامێ ئێختیار و خەتە سیاقەکەش پەی وانامۊە.
موددەڕێس سەعیدی.[1]