بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ: چل و یەکەمە
5-هەلچی ناوچەو هۆرامانی: چن جۊرېنۍ:
(هەلچەو دلۍ لۊی، هەلچەو کەما، هەلچەو تاڵینوسی، هەلچەو دلۍ گیۋاۋی، هەلچەو بنەو ۋەزا، هەلچەو بنەو نەرەی، بوومەترەکە)، گردشان پەی ۋاردەی مشیان.
دوەم: توخمو کۆپرانییەس:
فرېشان ڕەنگەشان سیاۋەنە، قەترە قەترە ئاۋێ سیاوەشا چەنە چۊڕیۊ، فرېشان سەرو پاشەڕۊ ئاژەڵی، یام خوراکی گەنایۆ مژیوان، تەنیا ئا جۊرەشان مەۋریان کە ڕەنگەشان چەرمېنە، مەشۊم خاس گریان ئینجا بۋریان.
یەرەم: توخمو ئارمیلاریای:
ئی توخمە زیاتەر بە چواردەورو بنەو درەختی و سەرو لق و پۊپە ۋشکەکاشاوە مزیان، ڕەنگەشان هەنگۋینیەنەو تامشان وەشەن، ۋەرو ئانەیەەە پەنەشان ماچان (هەلچە هەنگۋینیۍ) پەی ۋاردەی گونجیێنۍ.
چوارەم: توخمو ئەمانیتای:
فرەو جورەکاشا زەهراویېنۍ، پېسە (هەلچە تووتانۍ)، هەرکەسێ بوەرۊشان نەۋەڎ دەر سەڎ مرۊن.
خەڵکو هۆرامانی پېسە باوێ وېشانەی، جە وەهارەنە، جە کاتو ۋارانی و هۆرەبرووسکانە یەکسەر ملان پەی کەشا، پەی هەلچا، شارەزایێ فرەشان هەن جە جیاکەرڎەیۆ هەلچە خاس و خرابەکانە.
(لۊ)، یۊن جە ڕوەکە گیۋاۋیە ۋەرزیەکا، یاگۍ سەختەو کەش و کۊنە مڕسۊن، گەڵاکېش باریکۍ و سۆزېنۍ، پەخشانۍ مەبان، شېوەشان پېسەنە (شەعر بەنات)ی، ئا یاگۍ کە لۊشا چەنە سۆزبۊن، پەنەشان ماچان (لاس)، وەڵۍ ئانەی زەردبۊن، هۆرامییەکۍ بڕاش، پا کارەیە ماچان: (لۊ کەندەی)، دمای کەندەی بە (مڵۊ) کریۊن تاکو ۋشک بۊۋە، دمای ۋشک بییەیۆیچ، کېشە و گېرەش کەران، ئینجا فاڕاشۆ پەی دلۍ کاڎانی، پېسە خوراکێ بە سوودی فەسڵو زمسانینە مڎاش بە بەرزە ۋڵاخی، کە بەرهەمەکەشا فرەتەر، هەم بۊ ۋەشتەر مەبۊن.
*درەختە دەسڕەسەکۍ:
1-سوورەچنار: دارێ بەرزەن، (5-50) مەترەن، بەتەمەنەن، گەڵاڕېزەن، بە نەمامە منریۊن، بەرێ سەوزی خڕی شېوە هەڵماتیش هەن (گزگل)، پەی جوانی و سەیۍ مەنریۊ، سوودی تەندرووستیش هەن، (تۊکڵو دارەکەی مەکواو وردش مەکەران، چەنی سرکەی تېکەڵش مەکەران پەی زەحیری)، ڕەگەکەیچش پەی مارانگازی سوود بەخشەن.
2-سپی چنار: بەرزیش (10-20) مەترەن، گەڵاڕېزەن، ساڵانە لقە وارینەکاش مەبڕان پەی باڵاکەرڎەیش بە ڕېکی، بازارەنە ڕەواجش فرەن، پەی دارەڕاو یانەی، پەی پیشەسازی، دارێوەن بە قەڵەم فرەبۊن.
3-وەزی: دارێ مەزنەن، بەرزیش (4-40) مەترەن، بەتەمەنەن، وەرگەو سەردا و سۊڵەی مەگېرۊن، گەڵاڕېزەن، بەردارەن، بە نەمامۍ فرەبۊن، سەرەتاو فەسڵو پایېزینە بەرش مەیاوۊن پەنە، تۊکڵو دارەکەی سوودی تەندرووستیش هەن، قەڎو دارەکەی جە پیشەسازینە بەکارمێ، بەرەکەش (کاکڵە)، پەی واردەی، پەی دلۍ شیرینی، چەنی (تفا) مەکواشان، واردێوە چەربی شیرین بەرهەم مێ، کە مروڤ ئیسفاڎەش چەنەکەرۊن.
4-تفی:
دارێ بەرز و مەزنەن، بەرزیش (5-30) مەترەن، بەتەمەنەن، گەڵاڕېزەن، بەردارەن، بە نەمامە فرەبۊن، سەرەتاو هامنینە بەرەکەش مەیاوۊن، بە تەڕی مەۋریۊن، یام مەڕېزناشاو وەرو ۋەریۆ وشکېشان کەراوەو هۊرشان مەگېران پەی زمسانی، چەنی دۊی مەۋریان.
بە گرینایشان، دۊشاو وەشکەران (دۊشاوۊ تفا)، گەڵاو تفۍ واردەو ئاژەڵین، هەم پەی وێکەرڎەی کرمۍ ئاوریشمیۍ.
تفی چن جورېش هەنۍ، {شاتوو (تفە ڕوەنۍ)، تفە بۍ پېشۍ، تفە سورۍ، تفە تارانییە (دڼە گۆرۍ)}.
5-مېۋی (هەنگووری):
دارێ وۍ هۊرواسەنە، بنەو درەختێوە تەرینە مەنریۊو ملۊش پۊرە، یام وېش هۊرواسۊن بە بەرزی دارەکەیرە، بە تەمەنەنە، گەڵاڕېزەنە، بە قەڵەم فرە بۊن، بەراوە و دەیمیەیچش هەنە، چن جۊرېش هەنە (چیچەڵۍ، زووڕەسی، یاقوتی، دەرەبۊڵە، لەقلەقە، کشمیشیە، سەرەقوولۍ، کوردە کوژە، ...هتر)، بە ڕەنگەیچ، سیاوە و سوورە و چەرمېش هەنە.
هەنگوری، زیاتەر بە تەڕی مەوریۊن، وشکەیچ کریۊوە (هەچکوچی)، دوشاوش چەنە وەش کریۊن، جە دوشاوەکەیچ (باسوق) وەشکەران، سەرەتاو پایېزینە مەیاوۊن، بڕێچش سەرەتاو هامنینە مەیاوۊن.
6-هەنار:
درەختێ میانیەن، بەرزیش (2-6) مەترېن، گەڵاڕېزەن، بە قەڵەم فرەبۊن، سەرەتاو پاییزینە مەیاوۊن، یەرۍ نۊعېش هەن (تش، شیرین، مەلیسی)، جە هەنارە تشەکا ڕۊگنار مەگېران، دەگایەکاو (شەڕەکانی نزیکو نەوسوڎۍ، دەگاو گراڵی پاڵو پاوەی بە هەناری بەنامبانگېنۍ.
7-هەنجیر:
میانیەن، بەرزیش (3-10) مەترېن، گەڵاڕېزەن، بە قەڵەم منریۊن، دلېڕاسەو هامنینە مەیاوۊ پەنە، چن جۊرېش هەنۍ (شا هەنجیر، زەردە هەنجیر، کۊچەکاو، ...هتر).
هەنجیر بە تەڕی و وشکی مەۋریۊن.
لەپۊرتی: چن ڕیزێ هەنجیری مەنریاوە سەرو یۊترینی، دلۍ ئاردانە وەشېشان مەکەران پېسە خەپلا، دمایی وشکېشان کەراوە پەی زمسانی.
هەنجیر دەرمانەن، پەی نەوەشی پووکی، دمای وشککەرڎەیۆش هاڕاش، چەنی شۊتی تېکەڵش کەران، بە غەرغەرە پەنەکەرڎەیش، سووڎ بە پووکی مەیاونۊ. دیسان پەی زامی بەکارمێ و زوو ساڕېژش کەرۊن.
چنەها درەختۍ دەسڕەسۍ تەرېما هەنۍ، پېسە (بەیۍ، مرۊ، هەشتاڵۋی، شېڵانۍ، هەڵوچۍ، ساوی، ....هتر). بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]