یەکەم کۆماری کوردییە کە خۆی ڕاگەیاندبێت. کەوتبووە ڕۆژهەڵاتی تورکیای ئێستاو پارێزگای ئاگری ناوەندەکەی بووە. کۆماری ئارارات کە لەلایەن کۆمەڵەی خۆییبوونەوە سەرکردایەتی دەکرا، لە ساڵی 1927 سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند، ئەمەش لەکاتی شەپۆلی شۆڕشە یەک لەدوای یەکەکانی کوردەکانی باشووری ڕۆژەڵاتی تورکیا.
شۆڕشی ئاگری لەلایەن ئیحسان نوری پاشاوە سەرکردایەتی دەکرا. لە تشرینی یەکەمی 1927، لادێیەکی نزیکی چیای ئارارات وەک پایتەختی کوردستان دەستنیشانکرا. خۆییبوون بانگەوازی بۆ زلهێزەکانو عوسبەتولئومەم کردو پەیامی بۆ کوردەکانی عێراق و سوریاش نارد، تیایدا داوای هاوکاری کردبوو. پوختەیەکی مێژوویی سەرەڕای سەرنەکەوتنی شێخ سەعید و ئازادی، بیرمەندو سەرکردە نەتەوەییەکانی کورد بەردەوامبوون لە بەرنامەداڕشتن بۆ کوردستانێکی سەربەخۆ. زۆرێک لەم نەتەوەخوازانە لە تشرینی یەکەمی 1927 کۆبوونەوەو نەک هەر سەربەخۆیی کوردستانیان ڕاگەیاندووە، بگرە خۆییبوونیان وەک " ئۆرگانی باڵای نەتەوەیی کە هەموو دەسەڵاتێکی تایبەتی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی هەبێت" ڕاگەیاند. سەرکردایەتی ئەم ڕێکخراوە تازەیە باوەڕی وابوو کە کلیلی سەرکەوتنی خەبات بۆ کوردستانێکی سەربەخۆ لە وەفاداری خێڵەکیی دا نیە، بەڵکو لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێزی سەربازیی گونجاوی ئەوتۆوە دێتە دی کە بەرنامەبۆدانراوو ڕێکخراوبێت. سەرەڕای بێزارییان بەرامبەر ڕژێمی کەمالیستەکان، نە بریتانیاو نە فرەنسا پشتگیرییەکی بەرچاوی خۆییبوونیان نەکرد. بەپێی "سەفرەستیان"، هێزە ئەوروپییەکان لە کاتێکدا پشتگیریی سەربەخۆیی کوردەکانیان کردووە، کە لەلایەن ڕاپۆرت و میدیای تورکییەوە مەیلیان درابێتێ. بە یارمەتییەکی کەمەوە لە ئەوروپاوە، دواجار خۆییبوون کۆمەک کرا لەلایەن فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی، شای ئێرانو هاوڕێ کوردەکانیان، وەک شێخ ئەحمەدی بارزانی، سەرۆکی خێڵی بارزانیەکانی باشووری کوردستان. کوردەکانی سوریاش یارمەتی خۆییبوونیان دا، ئەمەش لە ڕێگەی بڕیینی هێڵەکانی شەمەندەفەر، تاڵانکردنی لادێی تورکەکانو دەستدرێژیی چەکدارانە. لە ساڵی 1928 دا، ئیحسان نوری پاشا گروپێکی بچوکی سەربازی کۆکردەوە کە بە چەکی هاوچەرخ چەکدارکرابوونو خولو تاکتیکی سەربازی پیادەیان بینیبوو. ئەم هێزە شۆڕشی خۆییبوونی دەستپێکرد بە ڕۆیشتنیان بەرەو چیای ئارارات. نوری و پیاوەکانی نەک تەنیا سەرکەوتنو گەیشتنە ئارارات، بەڵکو توانیان شارەکانی بەتلیس، وانو زۆربەی ناوچەکانی نزیکی دەریاچەی وان پاکبکەنەوەو ناوچەیەکی بەرچاو بۆ بەرگری کوردیی دابمەزرێنن. لەپاڵ چەک، ڕێکخستنو توانایانەوە، هێزی کوردەکان زیادی دەکرد بەهۆی شۆڕشەکەیانەوە. هەرچەندە سوپای تورک هەوڵی دا شۆڕشەکە هەر لە سەرەتاوە، ساڵی 1927، دابمرکێنێتەوە، هەوڵەکەیان سەرکەوتوو نەبوو لەبەر ئەوەی ئێران هاوکاری نەئەکردن، ئەمە لەکاتێکدایە کە چیای ئارارات لە سەر سنووری نێوان ئێرانو تورکیایە. بە هاتنی ساڵی 1930، تورکەکان توانیان سەرکەون. لە مانگی مایس دا دەستیان پێکرد. سوپای تورک بە شێوەیەکی شەڕەنگێزانە دەوری چیای ئاراراتیان داو تا کۆتایی مانگی حوزەیران زیاد لە 10 هەزار سەربازیان بردە ئەوێ. ژمارەی هێزەکانی هەردوولا لە زیادبووندا بوو، چونکە خێڵە کوردەکانیش لە پەیوەندیکردندا بوونو نزیکەی 60 هەزار سەربازی تری تورک لەلایەن حکومەتی تورکەوە بانگکران. سەرەڕای ڕووبەڕووبوونەوەی زیادبوونی زیانەکان، بەرگرییەکەی خۆییبوون وردەوردە کەمبوونەوەی پاڵپشتی هەرێمیی بەخۆوە بینی، بەهۆی فشاری حکومەتی تورکیا، ئیدارەی فرەنسی لە سوریاو بریتانی لە عێراق، زۆربەی یارمەتییەکانی باشوور سنووردارکران. پێش پێداگرییەکەی تورکەکان، هێزێکی پاڵپشتیی بارزانەکان لە باشووری کوردستانەوە بە 500 ئەسپ سوارەوە لە ناوچەی موسڵەوە لەلایەن "شێخی بارزان"ەوە گەیشتن. سەرۆک خێڵی تریش، بۆ نمونە هاچۆو سمکۆ، لە سوریاوە، لە ساڵی 1930 بۆ یارمەتیدانی خۆییبوون گەیشتنە ناوچەکە. هەرچۆنێک بێت گەورەترین زیان لە شۆڕشەکەی خۆییبوون لە ئارارات لە ئێرانەوە پێی گەیشت. هەرچەندە لە سەرەتادا پاڵپشتی بەرگریی کوردی بوو، حکومەتی ئێران نەیتوانی ڕێگری لە سوپای تورک بکات کە بە مەبەستی تەوقکردنی چیای ئارارات چوونە خاکەکەیەوە. سەربازە ئێرانییەکانی سەر سنووریش سنووری ئێران - تورکیایان داخست بەسەر هەر گەشتیارێکدا، بەو خێڵە کوردانەشەوە کە هەوڵیان ئەدا یارمەتی شۆڕشەکە بدەن. ئێران دواجار بەتەواوی ملکەچی داوای تورکەکان بوو سەبارەت بە پرۆسەکە بەوەی مامەڵەی کرد بەو زەوییانەی چواردەوری چیای ئارارات بەرامبەر بەو زەوییە تورکییانەی نزیک قوتورو بەرزیرگان. ئەو شۆڕشە ڕێکخراوەی چیای ئارارات لە پاییزی 1930 دا شکێنرا، هەرچەندە تورکەکان تا بەهاری دواتر چاوەڕێیان کرد بۆ هێرشکردنە سەر ناوچەکە بۆ سەرکوتکردنی هەر نەیارێکی خێڵەکی. هەروەک ئەنجامی ڕاپەڕینە کوردییەکەی پێشووتر، حکومەتی تورک بێبەزەیی بوو بەرامبەر شۆڕشگێڕەکان. سەرەڕای شکست، خۆییبوونو شۆڕشی ئارارات لە سێ خاڵدا بۆ مێژووی پێشمەرگە گرنگن. یەکەمیان، ئەوە یەکەمجار بووە هێزێکی چەکدار دابمەزرێنرێت تایبەت بە ئامانجی نەتەوەخوازیی کوردی. کاریگەریی سەرۆک خێڵەکان وەک سەرکردەیەکی سوپایی وردەوردە کەمئەبووەوە بەرامبەر بە بیرۆکەی نەتەوەخوازیی کە بووە هۆکارێکی گرنگتر بۆ چالاکییە سەربازییەکانی کورد. دووەم، شۆڕشی خۆییبوون دەرخەری گەشەی پەیوەندیەکان بوو لەنێوان خێڵی بارزانی و نەتەوەخوازیی کوردی. هەرچەندە مەلا مستەفای بارزانی لە شۆڕشەکەی شێخ مەحمود دا بەشدار بووەو چاوی بە شێخ سەعیدیش کەوتووە، ئەو یارمەتییە سەربازییەی لەلایەن خێڵی بارزانییەوە گەیەنرایە خۆییبوون (کە شێخ ئەحمەد ڕێبەری بوو، و مەلا مستەفا سەرکردایەتی ئەکرد) یەکەمین هاوکاری لەوچەشنە بووە لە مێژووی کوردا. ئەم ئاستەی هاوکاری بەردەوام بووە تا دواتر وەک پێشمەرگە دەرکەوت، بەتایبەتی لە سەردەمی بارزانییەوە، ئەتوانرێ بۆ پاراستنی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردەکان بانگ بکرێن. خاڵی کۆتاییش ئەوەیە کە شۆڕشی خۆییبوون شێوازێکی نوێی هاوکاری نێودەوڵەتیی دژی کوردەکان هێنایەکایەوە. دواتر گۆڕینەوەی زەوی لەنێوانی دوو وڵاتی دراوسێدا دەبینرێتەوە کە سەرەڕای جیاوازییان، بۆ سەرکوتکردنی توانای سەربازیی کوردەکان ڕێکدەکەون.