Kürtlerin 3 bin yıllık tarihi kesintisiz olarak tarih kitaplarında yer alıyor. Selahaddîn El-Kurdî Kürt Tarihini, kaynak taraması yaparak güzel bir araştırma sunuyor. El-Kurdî, “ilk başta Kürt kaynakları, ardından da bütün bu çalışmalardan yararlanılarak Kürt Tarihi’nin yazılması gerektiği ortadadır” diyor.
Kürtlerin ilk ataları hakkında yapılan araştırmaları Kürtlerin Atası ve Tarihi başlıklı makalemizde sizlere aktarmak istedik. Bu yazıda Kürtlerin tarihi, Kürtlerin yazılı kaynakları ve Kürtlerin dünya tarihindeki önemi hakkında tüm detaylara ulaşmanız mümkündür.
Tarihsel süreçte Kürtlerle iletişime geçmiş olan milletlerin, Kürtlere dair, fikirleri, yorumları, bilgileri; kendi tarih, coğrafya, seyahatname, ansiklopedi vb. eserlerine yansımıştır. Kürtlerin Atası ve Tarihi Sümer (M.Ö. 2000), Akad ve Asur tabletleri sayılmazsa, kağıda dayalı en eski belgelerden olan Heredot’un (M.Ö. 484-425) “Tarih” eserinden başlayarak farklı zaman, zemin ve dillerde hazırlanmış olan eserlerde Kürt ve Kürdistan’a dair bilgilere yer verilmiştir.
Kürt Tarihinin Kaynakları
Bu çalışmada, M.Ö. 5. asırdan başlayarak, tarihsel çizgi dikkate alınarak Eski Yunanca, Grekçe, Süryanice, Ermenice, Pehlewice, İbranice, Arapça, Farsça, Osmanlıca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Almanca, Rusça kaynaklarda ‘Kürt ve Kürdistan’a dair bilgilerin bulunduğuna işaret edilmiş, kimi eserlerden alıntılar yapılmış, kimi eserin ise sadece ismine yer verilerek araştırmacıların dikkatlerine sunulmuştur.
Dr. Asad Khailany’nin araştırmasına göre tarihsel süreçte Kürdler için Sümerler “Karda, Kurti, Guti”, Babiller “Garda, Karda”, Asuriler “Qurti, Guti”, Grekler “Kardukh, Gordukh”, Ermeniler “Kortukh, Gortaikh”, Persler “Gurd, Kurd”, Süryaniler “Karda, Kurdaye”, İbraniler ve Keldaniler “Kurdaye”, Aramaik ve Nasturiler “Kadu”, Erken Dönem Arap kaynakları “Kurd, Ekrad”, Avrupalılar M.S. 7. yüzyıldan itibaren “Kurd” kavramını kullanmışlardır. G.R. Driver, 1923 yılında yazmış olduğu “The Name Kurd and Its Philological Connexion (Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No:3, 1923, ss:393-403)” isimli makalesinde, yazıtlardan hareketle farklı dillerle ifade edilmiş olan “Kurti, Karda, Karduk, Gord, Kord, Cardakes, Cyrtii vb” biçimlerinin ‘krd/krt’ kökünden türediğini ve Kürtleri kastettiğini söylemiştir.
Kürtler için kullanılan tabirler
Hrozny’nin “History Et Progres De Dechiffrement Des Textes (Arcihv Orientalni, Vol:3, no:1, 1931, s:286)”araştırmasına göre ise Kürt yurdu için kullanılan en eski coğrafi isim ‘Karda’ olup M.Ö. III. bin yılın ikinci yarısındaki çivi yazılı Akad tabletlerinde yer almış ve Cizre, Kamişlo, Amuda ve Haseke mıntıkaları için kullanılmıştır. Fransız Arkeolog Thureu Dangin tarafından keşfedilen ve M.Ö. 2000 yılına dayanan, Lagaş hükümdarı Arad Nannar zamanında denk gelen iki çivi yazılı tablette ‘Kardaka’ ifadesi kullanılmıştır (Dangin; ‘Notice Sur La Trois, eme collection de tabletes’, Revue d’Assyriologie, Tom: V, no:3, 1902, ss:101) . G. R. Driver’e göre bu isim ağırlıklı olarak Van Gölü’nün güney mıntıkaları ile Botan Nehri’nin vadileri kastedilerek kullanılmıştır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Romalılar döneminde Yukarı Dicle Nehri vadilerini, Amid, Botan, Tur Abdîn, Karadağ ve Cizre yöreleri için ‘Corduênê’; İsa’dan önce 5. yüzyılda Diyarbakır ve çevresinde kalan Ammianus da, Ermenice ‘Kordukh’ isminin, Diyarbakır merkezli bir kullanıma sahip olduğunu söylemiştir. Kürtlerin Atası ve Tarihi Yaikût Hamevî, İslam’ın ilk dönemlerinde Cizre ve çevresi için ‘Bakarda’ ifadesinin kullanıldığını ama Abbasiler döneminde, hicrî 250 senesinde Tağlib kabilesinden Hasan b. Ömer’e nispetle Cezîretu İbni Ömer adının kullanılmaya başlandığını yazar.
Eski Yunan ve Roma Kaynaklarında Kürt Tarihi :
İslâm öncesi Kürt tarihinin aydınlanmasında başvurulabilecek temel kaynaklar Roma ve Yunan kaynaklarıdır. Bu kaynakların yazarları, yaşananlara şahitlik ettiğinden, kaynakların güvenirliliği yüksektir.
Heredot (M.Ö. 484-425), “Tarih” kitabında, Ahameniş kralı I. Dara’nın (M.Ö. 521-486) ordusunda bulunan gayri nizami Kardakis/Kardoki kuvvetlerinden söz etmektedir. Ayrıca Ahamenişlere boyun eğmiş olan ve kuzeyinde Büyük Zap, güneyinde Küçük Zap, batısında Dicle Nehri bulunan Erba İlu/Erbil merkezli Hadiyab/Adiabana yönetiminden de bahsetmektedir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Ksenefon (M.Ö. 430-399), M.Ö. 400’de yazmış olduğu “Onbinlerin Dönüşü” isimli eserinde, Aras’ın güneyinde, Van’ın batısında kalan Kardukh (Καρδούx) ülkesinden ve halkı hakkında bilgi vermektedir. Ksenophon, Kardukh’ların dağda oturan savaşçı ve Pers krallarına bağlı yaşamayan özgür bir millet olduğu düşüncesindedir. Onun aktarımına göre Pers kralı daha önce 120.000 kişilik bir orduyu Kardukh’ların üzerine göndermiş ama bunlardan hiçbiri sağ olarak geri dönememiştir.
Eserde, Ksenephon’un da içinde bulunduğu 10.000 bin kişilik Yunan ordusunun Kardukh halkıyla yaptıkları savaşa da değinilmektedir. Yunan dil uzmanlarından Ali Karduxos’a göre, Ksenefon, Kürtler için kullanmış olduğu ‘Kard-ukh’ biçimini Ermenilerden duyup kullanmıştır. Ksenefon’un Kürtler için kullandığı ‘Kard:Kürt’ kelimesinde Yunanlılar ‘û’ sesini söyleyemedikleri için ‘a’ harfiyle yazmış olup ‘-lar’ çoğul eki için de Ermenice çoğul eki olan ‘ukh’ kullanmışlardır.
Kürt Tarihinin Kaynakları Yunanlı tarihçi Polybius (M.Ö.203-M.Ö.120), “The Histories/Tarihler” adlı eserinde, Selefkosların isyancı Medya satrapı Melon’un ordusunda ‘Cyrtii/Kirti, Kurti’ler olarak adlandırılan sapancılardan söz eder. Seleucia ve Babil’i alarak Kızıl Deniz’e dek tüm topraklara hakim olan Melon, ardından Susa üzerine yürüse de burada başarılı olamaz. Sonunda Medya’nın güneyindeki Suriye kralı Büyük Antiochus III tarafından M.Ö. 217’de yenilgiye uğratılır. Melon’un bu isyanında özellikle sapancı kuvvetlerini oluşturan ‘Cyrtii/Kirtiler’e güvendiği kaydedilmektedir. Polybius, Antiochus’un ordusunda ‘Cardasec (Cardac’lar, Kardac’lar)’ın bulunduğunu söylemektedir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Yunanlı tarihçi Diodorus Siculus (M.Ö. 90-M.Ö. 30) M.Ö. 66 yılında yazdığı 40 ciltlik dünya tarihi “Bibliotheca Historia (Tarih Kütüphanesi)”nde Pers Kralı Darius’un hükmettiği ülkeler arasında Kürt krallıkları ‘Gordyene’ ve ‘Sophene’yi de saymıştır.
Romanlı tarihçi Tito Livio/Titus Livius’un (M.Ö. 59-M.S. 17) günümüze sadece 35 cildi ulaşabilen 142 ciltlik “Ab Urbe Condita, History of Roma/Roma Tarihi”nde Selefkos İmparatoru Büyük Antiochus’un M.Ö. 190 yılında Romalılar ve Bergamalılara karşı Yunanistan’ı ele geçirmek uğruna yaptığı Kürtlerin Atası ve Tarihi Magnesia muharebesinde yenildiğini ve Antiochus’un 70.000 kişilik ordusunda ‘Cyrtii/Kürt’ okçularının olduğunu yazmaktadır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Strabon (M.Ö. 65-M.S.25), 17 ciltlik “Geographika/Coğrafya”sında Babil ve Asurlarla birlikte, bugün Muş-Diyarbakır arasında bulunan Sarisa, Satalka ve Pinaka şehirlerinin bulunduğu ‘Gordion’dan ve bahsetmiştir. Strabon, ayrıca Gordionların Ermeniye, Tarsus ve Sosini/Sason? mıntıkalarında da yaşadıklarını belirtmiştir:“Dicle Nehrinin bulunduğu yerler Kürtlere aittir. Kürtlerin Atası ve Tarihi Gordyaei (Gordyaea) bölgesi, antiklerin ‘Kardukhi’ dediği yerle aynı yöredir.”. Diodorus Siculus’un (m.ö. 90-m.ö. 30) Kürt krallıkları ‘Gordyene’ ve ‘Sophene’yi; Strabon da ‘Sophene’ ve ‘Corduene’ olarak vermektedir.
Strabon’un bahsettiği Ediabene Krallığı’ndan, M.S. 1. yüzyılda tarihçi Pliny (M.S. 23-35), 37 kitaptan oluşan “Naturalis History”de, Ediabene’den “Eskiden Carduchi (Kardukhi) halkı olarak bilinen şimdi ise Cordueni, Adiabene’yle birleşir ve önlerinde Dicle Nehri akar (Kitap: VI, 17/14 s.)” diye bahsetmektedir. Dicle Nehri’nin Ermenistan’dan başlayıp ‘Kürdistan Dağları’ndan, yine bir Kürt bölgesi olan Adiabene’den, Apameadan ve Mesene kasabasından geçtiğini yazmıştır (Kitap VI, 31s.). Kürdistan’a ‘Gordyæi (Gord Yurdu)’ diyen Pliny, ‘Tigris (Dicle)’ adlı bölümde Dicle nehrinin Med dilinde ‘ok’ anlamına geldiği ve nehrin adının okun hızından aldığını, Dicle nehrinin Gordyaei dağlarından geçtiğini yazmıştır. Kafkas kapılarının ardında ‘Gordyaean/Kürdistan’ Dağları’nda Valli ve Suarni diye barbar ve gaddar kabilelerin halen bulunduğunu da söylemektedir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Pluturch (M.S. 46-120) ise, “Bioi Paralleloi/Paralel Yaşamlar” kitabında, Ermeni kralı Büyük Tigran ile Bantis kralı VI. Misradat’ın (M.S. 63-120) birlikte; Kazvin Denizi’nin güneyinde ve Ferisilerin denetiminde bulunan Medya’nın ve Fırat Nehri’nin doğusuna döşen Zarbienus’un krallığındaki Gordionların ülkesinin ele geçirme serüveninden bahsetmiştir. Kürtlerin Atası ve Tarihi Plutarch, Ermenistan kralı Tigranesin’in Kürt Kralı Zarbienusu, karısını ve çocuklarını, destek istediği Romanlılar Ermenistan’a girmeden önce suikast düzenleterek öldürdüğünü ve Romalıların Zarbienus adına cenaze töreni düzenlediğini anlatmıştır. Plutarch, M.S. 115 yılında Korduene kralının adının Manisarus olduğunu yazmaktadır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Claudius Ptolemaeus (M.S 90-M.S. 168), Diyarbakır’ın “Bagraoandene/Bekiranlılar”, Antep’in “Belcanea/Belikanlılar”, Hakkarinin “Tigranoandene/Tiriganlılar”, Elazığ’ın “Sophene/Süphanlılar”, Dersim’in “Derzene”, Botanlılar’ın “Bokhtanoi” aşiretlerinden söz eder. Ptolemy, ‘Carduchiler/Kürtleri’i, Geliler’in aşağısında Margasiler’le Cadusiler’in topraklarına yakın bölgesinde gösterir ve daha ilerde ise ‘Gordyene/Kürdistan’ ve ‘Gordyaei Dağları’ndan söz eder. Kürtlerin Atası ve Tarihi Ptolemy; Polybius (M.Ö.203-M.Ö.120) ile Livio/Titus Livius’un (m.ö. 59-m.s. 17) daha önce yazmış oldukları hadiseye benzer olarak; Suriye üzerinde hakimiyet için Mısır kralı Ptolemy III ile M.Ö. 217 yılında yaptığı savaşta bir süre önce isyancı Medya satrapı Melon’u yenilgiye uğratan Selefkos kralı Antiochus III’ün ordusunda ‘Cardaces (Cardac’la, Karda’lar)’ da vardı.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Dio Cassius (M.S. 155-240), Roma tarihi üzerine yazdığı ve sadece günümüze 19 cildi kalan 80 kitaplık “Histoire Romaine/Roma Tarihi”nin 68. kitabındaki 26. paragrafında ‘Gordyen/Gord Yurdu (Kürdistan)’e yer vermiştir.
Ammianus Marcellinus’un (M.S. 330-391?), 359 yılında Amid/Diyarbakır’a olan Pers saldırısından söz etmekte ve buraları ‘Korduen/Kord Yurdu/Kürdistan’ olarak adlandırmaktadır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Eutropius, “Breviarium historiea Romanae” adlı 10 ciltlik tarih kitabında, Roma İmparatoru Trajanus’un döneminde hakimiyetin sağlandığı ülkelerden biri olarak ‘Cordueni/Kürdistan’a da yer verilmektedir.
Kürt Tarihinin Kaynakları Tarihçiler Kürtleri ifade etmek için ‘Kard, Kord, Gord, Kirti, Kurti’, Kürdistan’ı ifade etmek için de ‘Corduene, Corduaie, Cordyeae, K/Cardu-chi, Cordueni’ kullanılmıştır.
Yüzyıl Şahsiyet Söz Etme Biçimleri
M.Ö. 5. yy. Heredod Pacty (Bohti, Boran)
M.Ö. 4. yy. Ksenefon Kardukhi (Kürt-ler)
M.Ö. 1. yy. Sallust, Diadorus Cordueni, Cordyene
M.S. 1. yy. Livy, Strabon Cyrti, Gord
M.S. 2. yy. Plutach, Pliny Gordyeni, Cordueni
M.S. 2. yy. Ptolemy, Dio Cassius Gordyene, Korduene
M.S. 4. yy. Sextus Ruf, Eutropius Kardueni, Cardueni
M.S. 5. yy. A. Marcelinus, J. Honor, Zasimus Cardueni, Corduene, Cordyena, Kardueni
Eski Fars/Pers Kaynaklarında Kürt Tarihi :
İran kaynaklarına göre Kürtler kimdir? Kürtlerin Atası ve Tarihi Pers Kralı Darius/Dara’nın (M.Ö. 522-486) M.Ö. 515 yılında hazırlattığı Eski Farsça, Elamice, Babilce üç dilli Behistun Yazıtları’nda Fırat Nehrinin kenarından (Dersim ve Elazığ ahalisi) ‘Zazana’ adında bir kasabanın olduğuna yer verilmiştir.
Sasani/Pehlewîce Kaynaklar:
Kürtlerin Atası ve Tarihi Sasani Devleti döneminde, III. Yezdicerd (M.S.633-651) zamanında yazılmış olan ve günümüze sadece alıntılanan kısımları ulaşan ‘Hudaynâme’ ile 600 yılında yazılmış olan “Kârnâmag-î Ardaşîr-î Babagân/Papagın oğlu Ardaşirin Hikâyeleri”sinde Kürtlere dair bilgilere yer verilmiştir. Karnâme Erdeşir Babekan’da Sasani devleti kurucusu Ardaşir (M.S. 226-652) ile Kürt Kralı Madîg’in m.s. 226 yılında yapmış olduğu savaşa değinilir. Eserde Kürtleri ifade etmek için tekil ‘Kurd/kwrt-’, çoğul ‘kurtân’, bugünkü Ermenistan’a yakın coğrafya için de ‘Mâdîk (Medler)’ kullanılmıştır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi 1350/1971 yılında İran Tahran Üniversitesi tarih hocaları tarafından hazırlanan “HISTORCAL ATLAS OF IRAN” a göre Selecid (M.Ö. 312-64.) ‘CARDUCHİ’, Partlar ‘KORDOUENE’, Sasaniler (M.S. 226-651) ‘KARDUN’, Tahiriler (9.yy) ‘KORDESTAN’ı kullanmışlardır. Tahirilerden sonraki tarihsel aşamada ‘KORDESTAN’ sabit bir şekilde kullanılmaya devam edilmiştir. Ayrıca Kürtler Kimdir? yazımızı da okuyabilirsiniz.
Süryani (Süryanice) Kaynakları:
Süryani Kaynaklara göre Kürtler Kimdir? Ruhban sınıfına mensup Süryani yazarlar tarafından 3. yüzyıldan itibaren tarih içerikli eserler verilmeye başlanmış; 7. ve 13. yüzyıl arasında zirve noktasına ulaşarak onlarca eserin yazılmasına olanak tanımıştır. Kimi kayıp ve eksik eserlerle bareber, Batı Süryanileri bünyesinde “Melkit Kroniği”, “Mârûnî Kroniği”, Urfalı Yakub’un “Kroniği”, “Arapların İlerleyişine Dair Bir Kayıt”, “712-716 Yıllarına Ait Tarihi Kayıtlar”, “Arap Kralları Listesi”, “Anonim Kronik (724’e Kadar)”, “Anonim Kayıtlar (501/2, 505/6, 763/4)”, “Anonim Kronik (775’e Kadar)”, “Zuknin Kroniği”, “Anonim Kronik (813’e Kadar)”, “Anonim Kronik (819’a Kadar)”,
Tel Mahreli Dionysios’un “Tarih”, “Anonim Kronik (847’ye Kadar)”, Patrik Mihâil’in “Kronoloji”, “Anonim Kronik (1234’e Kadar)”, Bar ‘Ebroyo’nun “Kronoloji”; Doğu Süryanileri bünyesinde ise “Huzistan Kroniği”, Yuhanna Bar Penkaye’nin “Ktâbâ d-Riş Melle”, “Beth Qoqa Manastırı Tarihi”, Marga Piskoposu Tuma’nın “Ktâbâ d-Rişâne”, Basra Piskoposu İşo‘dnah’ın “Liber Castitatis”, “Siirt Kroniği”, Eliya b. Şinaya’nın “Kronoloji”, “Ahbâru Fetâriketi Kürsiyyi’l-Maşrik min Kitâbi’l-Mecdel”, “Katolikos III. Yahbalaha’nın Seyahatleri” ve Saliba b. Yuhanna’nın “Esfâru’l-Esrâr”ı yazılmıştır.
Süryani tarih kitaplarında Kürdlere nasıl yer verildiğine dair şimdiye kadar müsakil bir araştırma gerçekleştirilmemiştir. Ufak çaplı araştırmalardan elde ettiğimiz bilgilere göre Süryani kaynaklarında Kürtlere şu şekilde yer verilmiştir:
Mişiha Zeha/MSIHA ZHA tarafından yazılan “Adiab/Erbil Vakayinamesi (Erol Sever, Yaba Yy, 2002, 148 s.)”nde, Miladi II. asrın ortalarında Kardohilerin, Ferisiler Devleti’ne (k.224-247) karşı Kardo Dağları’nda vermiş olduğu mücadeleye değinilmiştir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Maryuhanna’nın “Dasnaî (Duhok’a bağlı Dasin bölgesi)”sinde, 120 yılında Gordion ülkesinin kralı olan Maniza Roz’un Ermeni kralının kızı Siranuş’la evliliğinden söz edilmektedir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Mar Ahalcaslik (410-414) ve Meyyâfârikîn piskoposu Marusa (420) tarafından yazılan “Fars Şehidlerinin İşleri”isimli eserde, Sasani krallarının Hıristiyan Kürtlerin başına getirdiği zulümlerden söz edilmektedir. Karda d’Beth Slokh/Kerkük’ün Selevkos’un eliyle yenilenmesine dair bilgi de verilmektedir. Nersay Melfan (d.339?) da, Kürt Hıristiyanlarının Fars kralı II. Şapur (Krallık:309-379) döneminde gördükleri baskıdan söz eder.
Nusaybin Metropoliti Eliya Şinaya’nin (piskoposluğu:1008-1046), Merwanî Kürt Devleti başkenti Meyyâfârikîn’de yazdığı dünya tarihi hüvviyetindeki “Vakayinamesi (Yazma: British Museum’da Add. 7197)”nde, Merwanilerden geniş bir şekilde söz edilmektedir. Eliya, “Bu hanedanın kurucusu, Ebu Şüca Bedih İbn Dostik adında bir Kürt çobandır. Sürülerini terk ederek silaha sarılan Kürt çoban, gözü pek bir savaş lideri olarak dikkate değer bir ün kazandı. 983 yılında İslam İmparatorluğu’na hükmeden Büveyhi Aduddevle’nin ölümü üzerine Bedih; Silvan, Amid ve Nisib’i ele geçirdi.” demektedir. Ayrıca Orta Asya Kürtleri yazımıza da bakabilirsiniz
1166-1999 yılları arasında Antakya Süryani Kilisesi’nin partikliğini yapan Müyük Mîkâîl/Mihayel Rabo’nun (1126-1199) yaratılıştan başlayıp 1195 yılına kadar gelen “Süryani Mihâil Vakayinamesi (1042-1195)”nde; “Asurlu Senaherib’i öldüren çocukları, Kürtlerin ülkesi yani Kardou Dağlarına kaçtılar ve oradan Ermenilerin arasına karıştılar.”, “Selahaddin Kudüs Kralı Guy de Lusignan’a kızdı; Kürt, Türk, Cezire ve Musul’dan gelen askerlerden güçlü bir orduyu bir araya getirdi.”, “Zengi hanedanlığı yerine Kürt Eyyubiler hanedanlığını geçirmeye hala istekli olan Mısır sultanlarına direnebilecek tek kişi İzzeddin idi” pasajlarıyla Kürtlerden söz etmektedir. Hrant D. Andreasyan’ın 1944 yılında hazırladığı yayınlanmamış “Suryanî Patrik Mihail’in Vakâyinâmesi (1042-1195)” isimli Türkçe çevirisi TTK’nda muhafaza edilmektedir.
13. yüzyılın başlarında Uraflı Süryani din adamı tarafından kaleme alınan ve “Meçhul Edesalı Kroniği/1234 Yılı Anonim Süryanî Vakayinamesi” olarak bilinen iki ciltlik dünya (1. C) ve kılise (2. C) tarihinde, yaratılıştan 1234 yılına kadar olan hadiselere yer verilmiştir. ‘Eyyubi Kürtleri’nden ve Selâhaddîn’in Kudüs’ü fethinden söz edildiği gibi, Kürtlerin daha önceki tarihlerine dair de bilgi verilmiştir. “Yedinci yüzyıldaki fetih sırasında Müslüman olaran Araplar, Kürtlerle ilişkiye geçtiler. Musul etrafındaki Kürt kazaları Araplar tarafından ele geçirildi.
Bundan dolayı çok isyan oldu. O zaman dinleri pagan olan ve bugün de mevcut olan Kürtlerin ırkından insanlar vardı. İlk başlarda kaleleri ele geçirdiler ve liderlerini kaybettikten sonra Müslümanlığı kabul ettiler. Fars ve pagan Ermenileri toplayarak, özel bir ırk oluşturdular. Bugün ele geçirdikleri kalenin adıyla anılıyorlar. El-Me’mun zamanında, karargâhını Kürtlerin dağlarında kuran ve çok korkulan bir Kürt lider ortaya çıktı ve etrafında çok kişi topladı. Cezire ve Ermenistan’ın her tarafına korku saldı.
O zaman bekledikleri kişinin bu olduğu düşüncesiyle Madhi, dedikleri bir lider çıktı. Kimsenin dokunamadığı bu lider yüzünü bir peçe ile örtüyordu. Kendisini kutsal peygamber olarak tanıtıyordu. Hergün müridlerinin sayısı ve zenginliği artıyordu. Fars, Arap ve paganlardan oluşan birçok halk talan ve yağma için onun etrafında toplandı. O ikametgâhını Kürtlerin sarp dağlarında kurdu. Bu adamın korkusu Cezire ve Ermenistan’a kadar yayıldı. Beyt Zebda ve Tur Abdin’i kasıp kavurdu. Her türden insana karşı çok acımasız olan bu insanların kılıcı kanla sarhoş oluyordu. Katliam için tüm ülkeler onlar için birdi. Mazdalı olan bu insanlar Madhi’yi kutsal beygamber olarak tanımayan herkesi dini olarak yabancı sayıyordu. Kral Me’mun bile onların önünde titriyordu.”
Arapça’da Ebu’l-Ferec İbnü’l-İbri adıyla bilinen Bar ‘Ebroyo’nun (1226-1286) iki ciltlik tarih kitabının yaratılıştan başlayıp kendi zamanına (1286) kadar gelen seküler tarih kitabı “Ktobo d-Maktbonut Zabne/Chronicon Syriacum”da Med Kürd Devleti’nden bir bölüm olarak söz edilmektedir. Ayrıca kendi döneminde yaşanan olayları anlattığı kısımlarda da Kürtlere yer vermiştir: “Emir Mesut, 1260’tan beri bölgenin Hıristiyan köylerine saldıran komşu dağlardaki Kürtlerle ilişkisi olmuştu. Bu Kürtler 7 Haziran 1277’de Musul yakınlarındaki Mar Mattai batı Süryani manastırına karşı bir akın düzenlediler ve rahipleri kaçırdılar.”.
15. yüzyılda Tur Abdin’e bağlı Basibrina köyüne bağlı Basibrinalı Adday’ın (ö.1502), Bar Hebraeus’un “Klise ve Dünya Tarihleri”ne iki ayrı zeyli olan “Vakayinamesi (kutlu Akalın, Peywend Yy, 2015)”sinde Memluk, Osmanlı, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi, Timur devletlerine ve Hasankeyf Eyyubîleriyle beraber Buhtî, Behdînan Kürt mirliklerine ve Beşnevî, Şirevî, Cişayî, Çelkî, Sindî, Carudî, Cenevî Kürt aşiretlerine yer verilmiştir.
Ermeni (Ermenice) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Kaynak bakımından dünyanın en zengin kütüphanelerinden biri olan Ermenistan Matenadaran Kütüphanesi’nde bulunan binlerce yazma ve basma eserde, Kürtlere dair bilgilerin bulunup bulunmadığına yönelik şimdiye kadar kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Bu konuda ilk defa çalışan Kınyazê İbrahim, 1985 yılında yayınladığı “Kürt-Ermeni Edebi İlişkileri”başlıklı makalesinde, Kürtlerin Atası ve Tarihi Ermeni tarihinde Kürtlere dair ilk bilgilerin 5. yüzyılda yaşamış olan Pavıstos Püzant, Movses Khorenatsi ve Yeğişe’ye ait kitaplarda bulunduğunu; eski Ermeni tarihçilerinin yapıtlarında ‘Kürd’, ‘Kürdik’ ve ‘Kurdo’ şeklinde Kürtlere yer verdiklerini belirtir.
Ermeni Tarihçi Moses Khorenatsi (M.S. 410-490), “Ermenilerin Tarihi” adlı eserinde, Partların Ermenistan’a hakim oldukları zamanda ülkeyi eyaletlere bölerek yönettiğini ve “Korduats’i (Korduk, Korçek)” eyaletinin aynı adı taşıyan beylik tarafından yönetildiğini yazmaktadır.
9/10. yüzyılda yaşayan Ermeni tarihçi Thomas Artsruni, Hz. Nuhun gemisinin ‘Korduk (Kürdistan)’ dağında bulunduğunu belirtir. 13. yüzyıl Ermeni tarihçisi Heyton/Hethom ise Türkçe’ye “Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı (İstanbul, 2015)” adıyla çevrilen eserinde “Mısır’da Müslümanların egemenliği 346 sene sürdü. Bundan sonra Müslümanlar, Mısır egemenliğini kaybettiler ve Cordin/Kürt olarak anılan Medliler, Mısır hakimiyetini ele geçirdiler.”, “Med ülkesi ikiye ayrılır. Bunlardan birisinin halkı Cordin/Kürt diğeri ise Müslümandır.” kaydını düşürmüştür.
Urfalı Mateos’un, Ermeni Tarihi niteliğindeki “Vakayinâme (952-1136)”sinde Rewadi Kürt Devleti Memlan hakkında abartılı ve olumsuz ifadelere yer verilmiştir: “Bunların hâkimiyetleri zamanında, İran’ın zalim ve menfur müstebidi ve Müslümanların baş emiri olan Mamlan, asker toplayıp kana susamış bir ejder gibi merhametsizce, Hıristiyanlara karşı yürüdü ve her yeri mahvetmeye niyet etti. Mamlan, muazzam bir ordu ile beraber yürüyüp dağ ve ovaları askerleriyle doldurdu. Yeryüzü bu zalimin korkusundan sarsıldı.”.
11. yüzyıl Ermeni yazar Matt‘eos Urhayec‘i (ö. 1138 veya 1144), Ermenice “Zamanakagrut‘iwn” isimli yazma eserinde Diyarbakır (Amid) ve Urfa (Sewerak) arasında bulunan bölge için “K‘rdstanac/Kürdistân” tabirini kullanmıştır (Urhayec‘i, Matt‘êos ‘Zamanakagrut‘iwn’ Haz: Melik‘-Adamyan Erivan, 1991). 1200 tarihli başka bir Ermenice yazma eserde de “K‘rdstanac/Kürdistân” ibaresi kullanılmıştır (A. S. Mat‘evosyan ‘Hayeren jeragreri hisatakaranner’, V-XII, Erivan 1988).
On altıncı yüzyıl Ermeni tarihçilerinden Musa Horînî ise, Miladî 44 yılından önce Ermenistan’da meydana gelmiş olan hadiseleri anlattığı kitabında, Ermeni kralı Büyük Tigran’ın (M.Ö. 140-55) zamanında, Arakis/Arakas (10.yy)/Aras Nehri civarında Marların (Ermenice Med) bulunduğuna işaret eder.
İbrani (İbranice) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Kürtlerden söz eden en eski İbranice metnin ‘Tevrat’ olduğu bilinmektedir. Tevrat’ın birçok yerine, Kürtlerin atası olan Med’lerden bahsedilmektedir. Daugles Layton, “Kurden in der Bible” kitabında bu konuya dair bilgileri vermektedir. Tarihçi Marcus von Niebuhr, 1857 yılında Berlin’de yayınladığı “Geshichte Assur’s und Babel’s (Asur ve Babil Tarihi)” isimli kitabında Xalidi diline çevrilmiş olan Tewrat’ta Ararat/Ağrı bölgesinde hüküm süren insanların ‘Kardu’lar olduğunu söylemiştir.
11/12. yüzyıldan sonra Kürdistan’a seyahatte bulunun Yahudi din adamlarının kaleme aldığı eserlerde Kürtlerden, Kürdistan’dan ve temelde de ‘Kürtlerin Atası ve Tarihi Yahudî Kürtleri’nden söz edilmiştir. Bu seyahatnameler 19. yüzyıldan itibaren matbaayla buluşturulmuş ya da başka dillere çevrilerek yayınlanmıştır.
Kürdistan’ı 1166-1171 yılları arasında gezen Tudelalı Benjamin’in “The Itinerary of Benjamin of Tudela/Tudelalı Benjamin’in Seyahatnamesi (İngilizce, New York, 1907)”; Benjaminden hemen birkaç yıl sonra 1175-1190 yılları arasında Kürdistan’ı gezen Radisbonlu Pethahian’ın “Travels of Rabbi Petachia/Radisbonlu Pethahiahın Seyahatleri (İngilizce, London, 1856)” ve tahminen 1225 yılında Dicle ve Fırat bölgesine gelmiş olan İspanyol Yahudi şair El-Harızi’nin “Maqamas Tahkemoni/Makamlar (Göttingen, 1883)”, El-Harızi’den sonra Moğol istilalarının yarattığı kargaşadan dolayı seyyahların bölgeye olan ziyaretinin olmayışından dolayı, 16. yüzyılın ikinci yarısında Yemenli Yahya El-Zahiri’nin İbranice “Seferha-Musar/Öğretiler Kitabı (Eser dizi halinde 1940’tan itibaren Jarusalam’da yayınlanmıştır)”.
1846-1855 yılları arasında Kürdistan’ı gezen Davit Hillel’in “Unknow Jews in Lands/Yahudilerin Kayıp Kabilesi (İbgilizce, New York, 1973)”; 1847’de Kürdistan’ın Urfa, Siverek, Çermik, Mardin, Nuseybin, Zaxo, Akre, Musul, Urmiye vb. yerlerini gezen Joseph Israel Benjamin’in “Eight Years in Asia and Africa From 1846 to 1855/1846’dan 1855’e Asya ve Afrika’da Sekiz Yıl: (Hannover, 1859)”; Ephraim Newmark’ın 1889’daki “Erets Ha-Qedem (İbranice)” ve Zew Wolf Schur Mahazot’un 1884’teki “Ha-Hayım (İbranice)” eserleri, 12-19. yüzyıllar arasında yazılmış olan Yahudi/İbranîce kaynaklardır. Kürtler hakkında detaylı bilgiler için Kürt Sorunu Var Mı? makalemize de bakabilirsiniz.
Arap (Arapça) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Arşak Poladyan’ın ‘VII-X. Yüzyıllarda Kürtler (Öz-Ge Yayınları, Ankara-1991, 112 s.)’ kitabı’nda 7.-10. yüzyıllarda Arapça olarak telif edilen kaynaklardaki Kürdlerin tarihinine ışık tutmaktadır. A. Poladyon’dan sonra, Bekir Biçer’in ‘İslâm Tarihi Kitaplarında Kürtler Hakkındaki Rivayetler (7. ve 12. yy)’ ve ‘İslâm Coğrafyacılarının Eserlerinde Kürtler Hakkındaki Rivayetler (9. ve 13. yy)’ isimli iki makalesinde Ortaçağ Arapça/Farsça kaynaklardan hareketle Kürtler ele alınmıştır.
Belirtmek gerekir ki, Ortaçağ Kürt tarihi hakkında en fazla bilgi Arap kaynaklarında bulunmaktadır. Bu kaynaklardan Ubeydu’llah bin Xurdâdbeh’ın (ö.913) “Kitân al-masâil va’l mamâlik (Yollar ve Ülkeler)”, Ahmed bin al-Vazih al-Ya’qubî’nin (ö.905) “Kitâbu’l-buldân (Ülkeler Kitabı)”, Ahmad bin Yayha al-Balâzirî (ö.897) “Futûh al-buldân (Ülkelerin Fethi)”, Ebu’l Kasım’in (ö.886) “el-Mesâlik ve’l-Memâlik”, Deneweri’nin (ö.895) “el-Ahbâr et-Tıval”, Yakubi’nin (ö.897) “Tarihi Yakubi”, Taberi’nin (839-932) “Tarih’ül-Ümen ve’l-Müluk/Taberi Tarihi”, Ebu Ali Ahmed’in (ö.912) “Kiyâbü’l-A’lâk’ın-Nefîse”, Mesudi’nin (ö.957) “Müruc’üz-Zeheb ve Maadin’il Cevahir”, Miskeveyh’nin (ö.1029) “Tecarib’ül-Ümem ve Teakub el-Himem”, Utbi’nin (961-1036) “Tarih el-Yemini”, Makdisi’nin (961-1037) “Kitab el-Bed‘ ve’t-Tarih”, Ebu Said Gerdizî’nin (ö.1061) “Zeynü’l-Ahbâr”, Azimi’nin (ö.1090-1160) “Azimi Tarihi”, el-Sem‘ani’nin (1113-1167) “Ensâb’ül-Sem‘âni”.
Usâme İbn Munkız’in (1095-1188) “Kitab’ül-İtibar”, el-Hüseyni’nin (ö.1194) “Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye”, el-Bundâri’nin (1125-1201) “Nusret el-Fetre ve Usret el-Kadre fi Ahbar ed-Devle es-Selçukiyye”, el-Cezvi’nin (1116-1201) “el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem”, el-Cezerî’nin (1160-1233) “el-Kamil fit-Tarih”, “El-Lübab fi Tezhib’ül-Ensâb”, İbn-i Şeddad’ın (1145-1234) “Nevadir es-Sultaniye ve’l-Mehâsin’ül-Yusufiyye”, Sıbt İbnü’l-Cevzi’nin (1186-1257) “Miratü’z-Zaman fî Tarihi’l-Ayan”, el-Adim’nin (1191-1262) “Bugyet el-Taleb fi Tarihi Halep”, Xeliqan’ın (1211-1282) “Vefayat el-A’yan ve Enbai’z-Zaman”, Kazvînî’nin (1202-1283) “Asarü’l-Bilad ve Ahbar’ul-Ibad”, İbn Bibi’nin (13.yy) “El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye”, İbn Vâsıl’ın (ö.1298) “Müfericü’l-Kürûb fî Ahbâri Beni Eyyûb” sadece birkaçıdır.
Arap tarihçi, coğrafyacı ve gezgin ‘Arapların Herodotu’ Mesûdî (896 – 956) dünya tarihini konu eden eseri “Murûc ez-Zeheb ve Ma’âdin el-Cevâhir/Altın Bozkırlar ve Cevher Madenleri” namındaki eserinde, Kürtlerin yerleşim alanlarını da şu şekilde sıralamıştır: Fars, Kirman, Sicistan, Horasan’da Rumumular, İsfahan, Cibal (özellikle Mah Kufe, Mah Basra, Mah Sabazan, Hamedan, Şahrizur ve ona bağlı olan Darabad ve Şamgan (Zimkan), Baylakan, Bab al Sugur (Kilikya tarafındaki kale hattı), Azerbaycan’ın ve Ermenistan’ın bazı bölgeleri. Mesudi; Kürtlerin, yaklaşık üç yüz kavme/aşirete bölündüğü bilgisini vermiştir. Mesudî (ö. 957), “Kadet’ül-Fethi’l-İslâmî fî Ermeniyye”de Kürtlerin milattan önceden beri Van Gölü çevresinde yaşadıkları notunu düşürmüştür.
İbn Hawqal, 977 yılında tamamlamış olduğu “Surat al-Arz/Dünyanın Yüzü)” isimli kitabına yerleştirdiği “El-Cîbal” haritasında “Kürtlerin Atası ve Tarihi Mesayifu’l- Ekrad we Meşatîhim/Kürtlerin Yaylak ve Kışlakları”nın bulunduğu yerleri göstermektedir. “El-Mesâlik we’l-Memâlik” kitabında ise Erbil ve Duhok’u Kürt şehirleri olarak göstermiştir.
9/10. Asırda İran’ın doğu ve kuzey coğrafyalarını gezme imkanı bulan Arap şair ve seyyah Ebu Dülef Mis’ar (ö.390/1000?) “İran Sefernames”sinde Kürtlerin Hazbanî, Sermaç, Şehr-i Zor’da yaşadıklarını söylemiştir.
Şahabeddin el-Ömeri (ö.749/1348) “Mesalik el-Abşar” adlı yapıtında Kürtlerin Irak, el-Diyar el-Arab, Suriye ve Yemen’de yaşadığını; Kürtlerin Hemedan’dan (el-Cibal) başlayıp Kilikya’ya (bilad el-Tekfur) uzanan dağlı bir ülkede şu yirmi aşiretin Gerani, Gilali, Zangali/Zengine, Sabuli/Sutuni, Hasnani/Xoşanvi, Kûsa, Mabir, Mazancan, Sohri/Soran, Zarzari, Culamêrg, Markawan/Margawar, Gawar Nahiyesi, Zibari Nahiyesi, Hakkari, Besitki, Bokhti, Dasini ve Dınbıli adlarına yer verir.
Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî ez-Zebîdi, (ö.1205/1791), 1700’lerde yazmış olduğu Arapça-Arapça “Tâcu’l-‘Arûs” sözlüğünde Bâriz, el-Buhtiyye, Beşneviyye, Câvân, Celâl, Cevrekân, Dunbul, Hazer, Kûrân, Nuğâî, Surunc, et-Tevbiyye ve Zûmân gibi Kürt aşiretlerinin yaşadığı yerler arasında ‘Allûs, Âtîl, Bâz el-Hamrâ, Dahlân, Düneyser/Qoser/Qızıltepe, Erbil, Fenek, İmâdiyye, Hakkari, Lîr, Şehrezor, Vestân/Van Gevaş bölgeleri gösterilmiştir.
Fars (Farsça) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Firdewsî’nin 11. asırda yazmış olduğu Şehname’sinden başlayarak birçok Fars kaynağında Kürtlere dair bilgi bulunmaktadır. Fakat ne yazık ki, bu konuya dair yazılmış herhangi bir müstakil eser bulunmamaktadır.
Moğulların İran’a hakim olduğu dönemde Farsça yazılmış olan tarih kitaplarında Kürd ve Kürdistan’a yer verilmiştir. ‘Ali Cüveyni’nin (1226-1282) 3 ciltlik “Târîh-i Cihân-gûşa (y.1260)” Fazlullah Reşidüddin’in (1240-1318) 2 ciltlik “Cami’üt-Tevarih (y.1310)”, Vassâf’ın (d.1246) “Cihângûşa”ya zeyl olarak yazdığı üç ciltlik “Tecziyetu’l-Emsâr ve Tezciyetu’l-A‘sâr”, Hamdullah Mustevfi’nin (1281-1340) “Târîh-i Guzîde”, “Zafernâme”, “Nuzhetu’l-Kulûb”, Banâkiti Gazan’ın (ö.1330) “Târîh-i Benâkitî”, Şebânkâreî’nin (d.1298) “Mecma‘u’l-Ensâb”.
Hamdullah Mütevfi Kazvini (1281-1340), ‘Tarih-i Güzide’ adlı eserinde, Sasani kıralı Tahmares’ın ülkesini yedi eyalete ayırdığını ve bunlardan birinin de ‘Kürdabad/Kürdistan’ olduğunu yazmıştır. Müstevfi, Selçuklular devrinde, Süleyman Şah Ebuh tarafında ‘Kürdistan’ eyaletinin kurulduğundan da söz etmiştir. H. Müstevfi, ‘Nüzhetü’l-Kulûb (y.1340)’ isimli eserinde ise ‘Kürdistan Toprakları’nın ‘Alani, Alister, Huftiyan, Derbend-i Tac Hatun, Derbend-i Zengi, Dezbil, Dinaver, Sultanâbâd, Cemcemal, Şehrizor, Kirmanşah, Kırind, Hüsha ve Kangever’ gibi on altı şehrini/bölgesini bulunduğunu ve Fars Irak-ı, Huzistan, Azerbaycan ve Diyarbakır tarafından çevrildiğini belirtmiştir.
Nadir Şah’ın ölümünden sonra 1750’den 1794 yılına kadar İran’da iktidarı elinde bulunduran Zend Hanedanlığı döneminde; Nâmî lakabıyla meşhur Mîrzâ Muhammed Sâdık Musevî İsfehanî’in (ö.1790) “Kürtlerin Atası ve Tarihi Târîh-i Gîtî Güşâ” ve bu eserin devamı niteliğinde, Mirza Abdülkerim bin Ali Rıza Şerif ile Ağa Muhammed Rıza Şirazî tarafından kaleme alınmış olan “Zeyl-i Târîh-i Gîtî Güşa”; Ebu’l Hasan Muhammed Emin Gulistân’ın, Nadir Şah’ın ölümünden sonraki 30 yıllık olayların yazıldığı “Mücmelü’t-Tevârîh” ve Zeynelabidin Kûhemze tarafından yapılmış olan zeyli, ki Mücmelü’t Tevârîh’te İran’da bulunan Kürd hanları hakkında da bilgiler bulunmaktadır.
Mirza Muhammed Halil Mar’aşi’nin “Mecmau’t-Tevârîh (y.1207/1792)”; Rüstemü’l-Hükemâ adıyla meşhur Muhammed Haşim Asaf’ın “Rüstemü’t-Tevârih (y.1247/1831)”; Kerim Han Zend’in münşilerinden Mirza Muizeddin Muhammed Müstevfî’nin oğlu Mirza Muhammed Ebu’l-Hasan Han Gaffârî Kâşânî’nin 1167-1203/1753-1789 yılları arasındaki olayların işlendiği “Gülşen-i Murâd”; Mirzâ Muhammed’in 1142-1199/1729-1785 yılları arasını konu edinen “Rûznâme (y.1200/1785)”; Lütfali Big Âzerbigdili’nin (ö.1195/1781) “Ateşgede-i Âzer”; Mir Abdüllatif’in (ö.1220/1806) “Tuhfetü’l-Âlem”; Muhammed Fethullah bin Muhammed Taki Saruy’un “Kürtlerin Atası ve Tarihi Ahnenü’t-Tevârih/Târih-i Muhammedî (y.1211/1797)” ve Meftûn lakabıyla bilinen Abdürrezzâk Big Dünbüli’nin ikinci cildi Zend tarihine dair olan “Tecrübetü’l-Ahrâr ve Tesliyetü’l-Ebrâr” gibi Zend tarihine dair kendi döneminde yada çok az zaman sonra yazılmış olan en muteber kaynaklarda acaba Kürdlere yer verilmiş mi? İran Kurdistanı hakkında detaylı bilgiler için İran Kürtleri yazımıza da bakabilirsiniz
Eski Türkçe/Karahanlıca Kaynaklarında Kürt Tarihi :
11. yüzyılın Türk yazarlarından Kaşgarlı Mahmud (1008-1105), 1072 yılında kaleme aldığı “Divan-i Lügat it’Türk” isimli eserinin sonundaki dünya haritasında; Irakeyn Diyarı, Hicaz Diyarı, Mısır Hududu, Şam Diyarı, ve Azarbedgan diyarlarının tam ortasında “Arzü’l-Ekrad (Kürtlerin Ülkesi)”ne yer vermiştir.
Osmanlı Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Osmanlı Devleti’nde Osmanlıca, Arapça ve Farsça birçok Osmanlı tarihi kaleme alınmıştır. Aşıkpaşazâde’nin (1393-1481) “Tevarih-i Al-i Osman/Aşıkpaşazade Tarihi”; Mehmet Neşri’nin (ö.1520) “Cihan-nüma/Neşri Tarihi”; Kınalızade Ali Efendi’nin (1510-1572) “Devlet ve Aile Ahlakı”; Hoca Sadeddin Efenid’nin (1536-1599) “Tacü’t-Tevarih”; Peçevi İbrahim Efendi’nin (1574-1650) “Tarih-i Peçevi”; Kâtip Çelebi’nin (1609-1657) “Mizanü’l-Hak fi Ihtiyar’il-Ehakk (y.1656)”, “Fezleke-i Tarih-i Osman”, “Cihanüma (y.1648)”; Solakzade Mehmet Çelebi’nin (1590-1658) “Solakzade Tarihi”; Evliya Çelebi’nin (1611-1682) “Seyahatname”; Karaçelebi-zâde Abdülaziz’in “Tarih-i Ravzatü’l-Ebrar”;
Müneccim Ahmed Dede’nin (1631-1702) “Müneccimbaşı Tarihi”; Naima Mustafa Efendi’nin (1655-1716) “Tarih-i Naima”; Câbi Ömer Efendi’nin (ö.1814) “Câbi Tarihi”; Mehemt Hurşid Paşa’nın (ö.1878) “Seyahatnâme-i Hudud”; Karçıncızâde Süleyman Şükrü’nün (1865-1907) “Seyahat’ül-Kübra”; Ahmet Rifat’ın (ö.1895) “Lugât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye”; Şemseddin Sami’nin (1850-1904) “Kamus el-Âlâm”; Ali Saib’in “Kürtlerin Atası ve Tarihi Coğrafyayı Mufassal”; Ahmed Cemal’in “Coğrafya-yı Osmânî; Mehmet Arif Bey’in (1883-1926) “Başımıza Gelenler”; Ali Bey’in (1844-1899) “Lehçetü’l-Hakâyık” gibi eserlerde Kürd ve Kürdistan’a yer verildiği bilinmektedir.
Osmanlı’nın 1288-1514 yılları arasındaki tarihinin konu edinildiği ve 950/1514 yılında yazımının tamamlandığı düşünülen anonim “Tevârih-i Âl-i Osman” kitabında Yıldırım Han’ın “Düvreg’i Kürdlerden aldı”ğı kaydı bulunmaktadır.
Diyar-ı Kürdistan’
Osmanlı Döneminde Kürdistan Tarihi 17. yüzyıl gezginlerinden Evliya Çelebi (1611-1684?), 11 yıl boyunca Kürdistan coğrafyasında gezme imkanı bulmuş ve 1640-1675 yılları arasında yapmış olduğu gezilerinin sonucunda, 10. ciltlik eserinin özellikle 4. cildi olmak üzere, ilk beş cildinde Kürtlerden ve Kürdistan’dan geniş bir şekilde söz etmiştir. Kürtlerin yaşadığı yerler için, ‘Kürtler’in Ülkesi’ veya ‘Kürtlerin yaşadığı yer’ anlamında ‘Kürdistan’, ‘Diyar-ı Kürdistan’ ve ‘Kürdistan u Sengistan (Kürtler ve taşlarla dolu bir ülke)’ tabirlerini kullanmıştır.
“Kürtlerin Atası ve Tarihi Büyük memlekettir, bir ucu Erzurum diyarından Van diyarına, Hakkari diyarı, Cizre, İmadiye, Musul, Şehrezûl, Harir, Ardalân, Bağdad, Derne, Derteng ve ta Basra’ya varıncaya kadar 70 konak yerde bu dili konuşan insanlar bulunur. … Ancak bu Kürtlerin yayıldığı bölgenin derinliği uzunluğu kadar geniş değildir. Doğu tarafında Acem sınırında Harir ve Ardalân’dan Şam toprağına ve Irak-ı Arab toprağı ki Haleb toprağıdır, o iki temiz toprağa kadar genişliği 20–25 konak ve daha azı 15 konak yerlerdir.” diyen müellifin tarifine göre derinliği doğuda Harir’den batıda Haleb şehrine kadar uzanan bu üçgen şeklindeki yapının genişliği üstte 750 km ile başlayıp güneye doğru 2000 km kadar uzanmakta ve Basra’ya doğru 300 km’ye kadar daralmaktadır. Kürtlerin Atası ve Tarihi Evliya Çelebi’nin tarifine göre, Kürtlerin 1.000.000 km²’lik bir alanda yaşadıkları anlaşılmaktadır.
Karaçelebi-zâde Abdülaziz’in 1059/1649 bitirip IV. Mehmed’e sunduğu ve Hz. Adem’den Osmanlı padişahı IV. Mehmed’in tahta çıkışına 1646 (H. 1056) kadar olan olayları içine alan “Tarih-i Ravzatü’l-Ebrar” isimli eserinde ise ‘Kürdistan’, ‘Ekrad’ ibarelerine çokça yer verilmiştir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Takvim-i Vekayi’nin 1249/1833 tarihli 63 sayısındaki “İstidad (Farisi Lisanının Yedi Nevi Olduğu” başlıklı yazıda “…Irak-ı Arabta olan Bağdat ahalisinin havas ve etrafında kain Kürdistan kavmi Arabi ve Kurdî ve Türkî lisanı ile tekellümden başka lisan-ı Farisi ile dahi tekellüm ederler.” notu bulunmaktadır.
Takvîm-i Vekayi’nin 1251/1836 tarihli 123. sayısında, Sivas Vâlisi Reşid Mehmed Paşa’nın “Kürdistan Eyaketi”ndeki göçebe Kürt aşiretlerini iskân etmeye çalıştığı sırada Kürd aşiretlerinin isyanıyla karşılaştığı ve bunların ‘tedip edilerek Balkalar’da iskânı için gönderildiğine dair (s:1)’ haber yer almıştır.
Kürdistan Eyaleti
Resmi kaynaklara göre Kürdistan tarihi 5 Muharrem 1264/14 Aralık 1847 tarihli ‘Takvîm-i Vekâyi Gazetesi’nde yayınlanan yazıya göre Osmanlı Devleti, Kürdistan Eyaleti’ni ilan edilmiştir. 1868 yılında kaldırılan eyaletin hem sınırları hem de merkezi zamanla değiştirilmiştir. 1847 tarihli Takvîm-i Vekâyi’ye göre Kürdistan Eyaleti, Diyarbakır eyaleti, Van, Muş, Hakkari sancakları, ayrıca Cizre, Botan ve Mardin kazalarından müteşekkildir. Salnamelere göre eyaletin merkezi önce Ahlat düşünülmüş, ancak Van, Muş ve uzun bir süre Diyarbekir (Amid) merkez yapılmıştır.
Rusların Ermeniler aracılığıyla Doğu Anadolu’dan sıcak denizlere inme çabasını engellemek isteyen İngiltere, dönemin başbakanı Gladstone’nin emriyle Ermenilerin bulunduğu bölgeye 1880’lerde bir heyet göndermiştir. Heyet, Kürt-Ermeni ilişkilerine dair hazırladığı raporda, yapmış oldukları nüfus sayımına da yer vermiştir.
Kürdlere dair açıklamalarda Kürdlerin bir edebiyata bile sahip olmadıkları iddiasına gündeme gelmiş, buna karşı olarak Keyfî (nr:969, ss:2, ‘Tercüme-i Cevapname’, nr:974, 1881, ss:3) ve Abdurrahman Nacim (‘Fünun-Kürd’, nr:982, 1881, ss:2-3) Tercüman-ı Hakikat gazetesinde iddialara karşı birkaç makale yayınlamışlardır. Kürtlerin Atası ve Tarihi Gazetenin daha önceki sayılarında AT’ imzasıyla çıkan ‘Kürdistan (nr:594, ss:2-3)’, ‘Kürdistan (nr:596, ss:2-3)’ yazılarında da Kürtlerin cahil ya da vahşi olmadığı, bilim, fen ve edebiyat alanında başarılı şahsiyetlere sahip oldukları söylenmiştir.
Ahmet Rifat’ın ilk iki cildini 1881’de, son beş cildini 1882 yayınladığı yedi ciltlik ‘Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye’sinde ‘Kürtlerin Atası ve Tarihi Kürdistan-ı Osmanî: Ermenistan, El-Cezire, Irak-ı Arab ve Acemistan arasındadır. Şehrizor ve Musul vilayetleriyle, Bağdat vilayetinin bir kısmını teşkil eder Dört yüz kilometre genişliğinde olup… (C:6, ss:77)’ ve ‘Kürdistan-ı Acemî (İran Kürdistanı): Acemistan’da Azerbaycan, Irak-ı Acem, Huzistan ve Kürdista-ı Osmanî ile sınır bir eyalettir. Başkenti Kirmanşah’tır (C:6, ss:78)’ı şekliyle yer altmıştır.
Kürt Vilayetleri
Ahmed Cemal’in 1311/1895’de idadi okullarının birinci sınıfında okutulmak üzere hazırlamış olduğu “Coğrafya-yı Osmânî”sinde ‘Kürdistan Kıtasında Bulunan Vilayetler (ss:181-193)’ içerisinde ‘Erzurum Vilayeti (Erzurum, Erzincan Sancakları)’, ‘Mamuretülaziz Vilayeti (Malatya, Dersim, Mamuretü’l-aziz Merkez Sancakları)’, ‘Diyarbekir Vilayeti (Diyarbekir, Mardin, Ergani Sancakları)’, ‘Bitlis Vilayeti (Bitlis, Muş, Siird, Genç Sancakları)’, ‘Van Vilayeti (Van, Hakkari Sancakları)’, ‘Musul Vilayeti (Musul, Şehrizor, Süleymaniye Sancakları)’, ‘Müstakil Zor Sancağı (Halep Civarı)’ sayılmıştır.
Kürtlerin Atası ve TarihiŞemseddin Sami, 1896’da yazmış olduğu ‘Kamusü’l-Alam’da’ ‘Kürdistan’ı şu şekilde tarif etmiştir: “Kürdistan Asya-i garrbî’de kısm-ı azâm-ı Memalik-i Osmanîye’de ve bir kısmı İran’a tâbi büyük bir memleket olup, ekseriyet üzere ahâlisi bulunan Kürt kavminin ismi ile isimlenmiştir. Kürtlerin Atası ve Tarihi Bu taksimat-ı mülkiye ve siyasiyeye dâhil olmayıp, vaktiyle bizde ‘Kürdistan Valiliği’ ve şimdi İran’da ‘Kürdistan Eyaleti’ bu isimle isimlenen memleketin bütününü ihata etmediği gibi, Kürtler dahi dağınık ve sair akvamla karışık bulunduklarından, Kürdistan’ın hududunu tamamıyla tayin etmek müşküldür.”
Diyarbekirli Kürd Said Paşa’nın 1304-1306 yılları arasında 9 cildini yayınladığı 10 ciltlik (10. Cilt yazma halindedir) “Mir’atü’l-İber (I-IX, İstanbul)” isimli genel tarih kitabında Kürtlerin İran nesline mensup Kürt’ün evladından geldiği ve Kafkas/Beyaz ırk içerisinde yer aldığı söylenmiştir. Said Paşa, eserinin birinci cildinde, Mezopotamya Coğrafyası’na, 8. cildinde ise, ‘Kurûn-ı vustâ’da Diyarbakır (Merwani ve Eyyubi Kürt Devletleri), Musul (Hemdani Kürd Devleti), Horasan ve Luristan’da kurulan devletlere yer vermiştir. Daha fazla bilgi için Kürt Kültürü yazısını da inceleyebilirsiniz
İtalyan (İtalyanca) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Kürtlerin Atası ve Tarihi İtalyan Kürdolog Mirella Galetti, 1978 yılında yayınladığı “Curid e Kurdistan in opere italiana del XIII-XIX secolo (Oriente Moderno, LVIII, 11, Rome, pp:563-596. Arapça: The Journal of the Iraq Academy Kurdish Corporation, V:8, 1981, pp:225-300. Kürtçe: Çarçira, 2/1986, ss:29-32,45. İngilizce: Journal of Kurdish Studies, V:11, 1995, pp:97-112)”makalesinde Ksenefon’dan (Xenophon) başlayarak 19. yüzyıla kadar Domenico LANZA (1718-1782), Vincenzo SAPELLANI (1734-1809) ve Agostın MARCHI’nın (1805-1875) yazma;
Marco POLO (1254-1324), Ricoldro da MANTECROCE (1242-1320), Giosaphat BARBARO (1413-1494), Marıno SANUDIL GIOVANE (1466-1536), Pıtro DELLA VALLE (1586-1652), Maurıze GARZONI (1734-1804), Gıuseppe CAMPANILE (1762-1835), Rampoldi (1761-1836), Cristina TRİVULİZO (1808-1871), Gartano SOLANELLİ (19.yy) ve Alecssandro de BIANCHI’nın (ö.1896) basma eserlerinden hareketle İtalyanca kaynaklarda Kürtlere nasıl yer verildiğini özetçe dile getirmiştir.
William Heude, 1817 tarihli “Kürtlerin Atası ve Tarihi A Voyage up the Persian Gulf” isimli kitabında bulunan Silêmaniye’nin fotoğrafının altına ‘Capital of Kurdistan (Kürdistan’ın Başkenti)’ yazmıştır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi R.P. Giuseppe Campanile (1762-1835), 12 yıl boyunca Kürd içerisinde bulunmuş ve 1818 yılında Napoli’de (İtalya) “Kürtlerin Atası ve Tarihi Storia della Regione del Kurdistan (Kürdistan Mirlikleri Tarihi)” adıyla İtalyanca kaleme aldığı eserinde, Mezopotamya ve Pers sınırları içerisinde bulunan ‘Kürdistan ya da Kürtlerin ülkesi’nde, Osmanlı İmparatorluğundan bağımsız olan Bitlis, Hakkarî/Şembo, Botan, Behdinan, Soran, Baba, Qelaçolan mirliklerinin tarihinden bahsetmiştir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Gaspard Drouville, 1825 tarihli “Voyage en Perse fait en 1812 et 1813 (Vol:2, Paris)” eserinde ‘Kurdistan’ kavramını ‘İran ve Osmanlı’da yaşayan Kürtleri’, ‘Kordestan’ ifadesiyle de 19. yüzyılda Kirmanşah ve Kürdistan’da valilik yapmakta olan ‘Ali Mîrza Hukûmeti’ni kast ederek kullanmıştır.
Fransız (Fransızca) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Fransa’da, Kürtlerden bahseden araştırma ve incelemelerin geçmişi 17. yüzyıla kadar geri gitmektedir. 19. yüzyıl ortalarına kadar yapılan çalışmalar daha çok misyoner, gezgin, arkeolog, araştırmacı ve doğubilimcilerin gezi yazılarından oluşmaktadır. Bunlar Jean de Thevanot, Jean Chardin, J. B. Tavernier, P.Am. Jaubert, C.F. Volney, Hommaire de Hell, E. Flandin ve P. Coste, E. Bore, P. Müller-Simonis, H. Hyvernet, Henry Binder ve Jacques de Morgan’dır. 1850’li yıllardan itibaren ortaya konulan çalışmalar ise doğrudan Kürtler üzerine yapılan daha sistemli ve akademik çalışmalardır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Gezi yazılarından ilki, John Chardin’in kısaca Kürtlere değindiği 1686 tarihli “Voyages du chev. Chardin en Pers et autres lieux de l’Orient (Şovalye Chardin’in İran ve Diğer Doğu Ülkelerine Yaptığı Yolculuklar)” isimli eseridir. Jean de Thevanot; Mısır, Suriye, Mezopotamya, İran, Ermenistan ve Bağdat’a yapmış olduğu gezilerini 1663 yılında gerçekleştirmiş olsa da, eserini 1689 yılında yayınladığı için (Coyages de M. Thevanot/Bay Thevanot’un Yolculukları) Kürtlerden söz eden ikinci Alman gezgindir.
Dr. Necat Abdulla’nın Fransa kütüphanelerinden hareketle 2009 yılında hazırladığı 478 sayfalık “Bîblografyay Kurdnasî- Kurd û Kurdistan le serçawe Ferensîyekan da/Bibliographie de Kurdologie”de en eski eserlerden 2009 yılına kadar olan 895 Fransızca kaynakta Kürtlere dair bilgi bulunduğu yazılmaktadır.
İngiliz (İngilizce) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
İngiltere’nin Kürtlerle ilgilenmeye başlaması 1800’lü yıllarda bölgeye gönderdiği misyonerler, siyasi nitelik ve amaçlı Doğu araştırmacılar, konsolosluklar ve buralarda görevlendirilen çeşitli istihbarat elemanları ile başlamış ve yıllarca bunlar vasıtasıyla sürdürülmüştür.
Kürtlerin Atası ve Tarihi İngilizlerin Kürtlerle ilgili yaptıkları ilk çalışmalar diplomat ve yazar James Morier’in yaptığı çalışmalardır. İran Krallık Sarayında danışmanlık da yapan Morier, Doğu’da uzun yolculuklar yapmış ve Kürtlerin yaşadığı coğrafya hakkında birçok eser yazmıştır. 1812 yılında “Kürtlerin Atası ve Tarihi A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor (İran, Ermenistan ve Anadolu’dan Geçen Bir Yolculuk” ve 1818’de “A Second Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor, to Constantinople, Between the Years 1810 and 1816 (1810 ile 1816 Yılları Arasında İran, Ermenistan, Anadolu’dan İstanbul’a İkinci Bir Yolculuk” isimli eserlerini yayınlamıştır.
Kürtlerin Atası ve Tarihi İngiliz seyyah ve devlet görevlisi Frederick Richard Maunsell, 1894 yılında yayınladığı ‘Kurdistan (The Geograpical Journal, V:3, No:2, pp:81-92)’ başlıklı makalesinde; Erzurum, Erzincan, Dersim, Ağrı, Kirdi, Kirmanşah, Musul ve Diyarbakır bölgesini ‘Kürdistan’ içinde değerlendirmiş, yazısının sonuna koymuş olduğu ‘Map of Central Kurdistan’ haritasında ‘Merkezi Kürdistan’ı çizmiştir. Maunsell’in İngiliz arşivinde ‘WO 33/325’ numarayla kayıtlı olan ve yayınlanmamış olan 600 sayfalık çalışmasında ise, İran Kürfezi’nden Erzurum’a kadarki yerleşimlerden ve buralarda bulunan Kürt aşiretlerinden söz etmiştir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi 1895 yılında ‘A Journey in Persian Kurdistan (The Geographical Journal, V:6, No:5, pp:453-7)’ başlıklı makalesini yayınlayan Walter Harris ise Sine çevresinde ikamet eden Talaku, Belilon, Galbari, Kumassi, Orami, Merivan, Manumi, Perpaşi, Lali, Zan, Meraki, Buraki, Şamasur, Şeyh İsmail, Gürgi, Petrevan, Kolesar, Jafakobadi, Braz, Sagaru, Savgan, Lak; Sağuç Bulak çevresinde ikamet eden Mangur, Malkari, Alan-Dulikan, Kului, Govrik, Darmai, Baski-Kolostah; Bane çevresinde Tarjani, Daştali, İktar Dini, Hüseyin Beg aşiretlerinin olduğunu söylemiştir.
Kürtlerin Atası ve Tarihi Dr. Necat Abdulla’nın İngiliz kütüphanelerinden hareketle 2009 yılında hazırladığı 406 sayfalık “Bîblografyay Kurdnasî- Kurd û Kurdistan le serçawe Îngilîzîye kanda/Bibliography of Kurdology” isimli çalışmasında en eski eserlerden 2009 yılına kadar olan 870 İngilizce kaynakta Kürtlere dair bilgi bulunduğu notu düşürülmüştür.
Alman (Almanca) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Almanya’da Kürtler üzerine yapılan çalışmaların geçmişi 18. yüzyıla kadar geriye gitmektedir. İlk çalışmalar büyük çoğunlukla geziginler, subaylar, arkeologlar, misyonerler ve diplomatlar tarafından yapılmıştır. Akademik düzeydeki çalışmalar ise 19. yüzyılın son çeyreğinde yapılmaya başlanmıştır. Kürtlerin Atası ve Tarihi Carsten Niebuhr’un, 1766 yılında yayınladığı “Reisebeschreibung nach Arabieb und Andern Umliegenden Landern (Arabistan’a ve Diğer Civar Ülkelere Yapılan Gezi Notları)” ilk çalışmadır. J.A. Bergk’in 1799 tarihli “Anadolu, Gürcistan, Ermenistan, Irak ve El Cezire” adlı seyahatnamesinde ise “Kürdistan” adı Batılı bir kaynakta kitap başlığında ilk defa kullanılmıştır.
İsveç Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Fr. Von Hellwald ve L.C. Beck imzasıyla Stockholm’de 1878 yılında basılmış olan iki ciltlik “Turkiet i Våra Dagar (Günümüz Türkiyesi)” isimli kitabın ilk cildinde yer alan ‘Kürtler’ bölümünde, Kürtlerin Kürdistan’ın en eski Ari kavimlerinin mirasçıları olduklarını; Yunanlıların bu bölgede çok önce ikamet eden tarihteki ataları olan Kyrti (Kürti), Karduk ve Gordyeen’lerden söz ettikleri notu düşürülmüş ve Kürtler/Kürdistan için şu ifadeler kullanılmıştır; “Kürtlerin Atası ve Tarihi Arapların Mezopotamya’daki kuzey komşuları Kürtlerdir. Kürtler Ermenistan’ın doğu ve güney teraslarında, Pers Mezopotamyası’nın dağlık kuzey bölgesinde yaşamaktadırlar.
Karl Ritter’in tahminlerine göre 1.300 mil metre karelik bir alana sahip olan bu yerleşim bölgesinin adı Kürdistan’dır. Gerçek Kürdistan ve aynı zamanda Türkiye Kürdistanı, Moltke’ye göre Diyarbakır üzerinden çekilen bir hattı izleyerek Mardin, Nuzaybin, Cizre, Van, Muş, Palu, Derindek, Maraş ve Adıyaman’ı kapsar. Kürdistan halkının büyük bir kısmı Türkiye Kürdistan’ında yarı-bağımsız olarak yaşamaktadır. Geriye kalan kısmıysa, İran ve Rusya kesimlerinde kalmakta. Türkiye Kürtlerinin sayısı Taylor’a göre 1 milyona ulaşır. Bunun 491.000 Diyarbakır ve 357.000’i Erzurum vilayetlerinde olmak üzere geri kalan bölümü ise Anadolu’da kalıyor.”.
Rus (Rusça) Kaynaklarında Kürt Tarihi :
Rus kaynaklarına göre Kürdistan tarihi 18. yüzyıldan itibaren Rusça kaynaklarda Kürtlere ve Kürdistan’a dair bilgiler yer almaya başlamıştır. P.S. Pallas’ın (1741-1811) “Tüm Diller ve Lehçelerin Karşılaştırmalı Sözlüğü (1787)”nden başlanarak; Xaçatur Abovyan’ın (1805-1848) seri olarak 1848 yılında Kafkaz dergisinde yayınladığı “Kürtler (no: 46-50)” makalesi, P. Lerx’ın (1827-184) 1856, 1857, 1858’deki “İran Kürtleri ve Onların Ataları Olan Kuzey Haldeliler Üzerine Araştırmalar”, M. Lixutin’in 1863’teki “1845 ve 1856 Yıllarında Türkiye’nin Asya Kesiminde Ruslar”, P.I Averiyanov’un 1900 tarihli “19. Yüzyıl Boyunca, Rusya, İran ve Türkiye Arasındaki Savaşlarda Kürtlerin Yeri (Avesta, 2010)”, Kürtlere dair bilgilerin bulunduğu ilk Rusça kaynaklardır.
Rusya’da Kürtlere dair bilgilerin bulunduğu Rusça ve Kürtçe kaynakların bibliyografik bilgileri Alexandre Benningsen’in 1960’taki “Les Kurdes et la Kurdologie un Union Soviétique (Cahiers du Monde russe et soviétique, C:1, S:3, ss:513-530)”, Muhammed Mokri’nin 1963 yılındaki “Kurdologie et enseignement de la langue Kurd en URSS (L’ethnographie, S:57, ss:71-105)”, Jacop M. Landau’nun 1975’deki
“The Kurds in some Soviet Works (Middle Eastern Studies, S:11, ss:195-198)” ve K. Omarkhali & N. Mossaki’nin 2015 tarihli “A History of Russian Kurdology: With a Brief Literature Overview (Wiener Jahrbuch für Kurdische Studien, S:2, ss:140-177)” çalışmalarında bulunmaktadır. İbrahim Sirkeci ile Andrej Privara’nın 2017 tarihli “Kurdish Studies in Russian Language:1917-2017 (Kurdish Studies, V:5, no:2, pp:187-198.)” araştırmasına göre ise sadece 1917-2017 yılları arasında Rusça 50 kitap ve 50 makale yayınlanmıştır.
19. yüzyılda Orta Asya’da Rus ordusunda görevli olan Muravyev’in 1822 yılında Moskova’da basılan “Putoşestviye v Turkmenyu i Hivu 1819 i 1820” adlı eserine göre, Türkmenlerin Xorasan’dan esir alıp Hîve’nin köle pazarlarında sattığı Kürtler vardı.
Baron Bode, 1830’larda İran Kürdistan’ına, özellikle de Ardelan Mirliği’ne yapmış olduğu gezileri 1837 yılına bir rapor haline getirerek Rus İmparatorluğu’na göndermiştir (Rusya Federasyonu; İran Masası OP.488.2302.395.1. No:1, ss:278-298). Raporunda ‘Kürdistan’ın mirliklere bölündüğünü belirten B. Bode, ‘18’ mirliğin hüküm sürdüğünü söylemiştir
Haritalarda Kürt/Kürdistan:
Kürtlerin Atası ve Tarihi Doğu ve Batı dillerinde miladi 10. asırdan itibaren hazırlanmış olan birçok haritada Kürt, Kürdistan Dağları ve Kürdistan için “Kürd, Ekrad, Cvrd, Curdi, Curde, Gordieus mons, Media, Cvrdistan, Courdistan, Kurdistan, Koordistan ” ibareleri kullanmıştır. Batı dillerinde 1900 sonrasında hazırlanmış olan haritalarda ‘Kurdistan’ sabit bir biçim olarak kullanılmıştır.
M.Ö. 5. yüzyıldan başlayarak 1950 yılına kadar dünyanın birçok dilinde ortaya konulan eserlerde, Kürtlerin yaklaşık 3 bin yıllık tarihi kesintisiz olarak yer bulmuştur. Silvio van Rooy ve Kees Tamboer’in 1968’deki “ISK’s Kurdish Bibliography (Amsterdam, 2 cilt, 656 s.)” çalışmasına baktığımızda, dünya dillerinde Kürtler hakkında bilgi barındıran 9.350 kaynağa işaret edilmiştir. İlk başta Kürt kaynakları, ardından da bütün bu çalışmalardan yararlanılarak Kürt Tarihi’nin yazılması gerektiği ortadadır.[1]