بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ: سی و نۊهەمە
ئابووری هۆرامییەکا:
کۊڵەکە ئابووریەکۍ چی ناوچەنە، دیارېنۍ، بەپاو سرووشتو ناوچەکەی، مەرزیێنېرە. تەرزەو ژیوای خەڵکو هۆرامانیەن کە بنەماو کۊڵەکە ئابوورییەکاش چی ناوچەنە نیانەرە، (باخڎاری و پیشە دەسییەکۍ و ئاژەڵداری و کشتوکاڵ)، جە سەرەکیتەرین و دیارتەرین کۊڵەکە ئابوورییەکانۍ جە ناوچەکەنە.
1.باخڎاری:
وەڵتەر هۆرامانما، پېسە ناوچێوە کەش و کۊداری ئەشناسا، یانی ناوچێوە ئاودارەن، پەی باخڎاری گونجیان، بەڵام پېویسش بە هونەری، هەم هېزو هەرمانۍ هەن. کەرەسۍ هەرمانکەرڎەیچ تەنیا دەس و مەچەکو مرۊڤیەن چەنی چن ئامېرێ ساڎەی پېسە (زەنگەن، خاکەنازە، نوېڵ، ....هتر).
تەڵانە:
وەشکەرڎەی دیوارێ بە بەرزی (1-4)مەترا، بە درېژی (1-30)مەترا، بەپاو یاگۍ باخەکەی، جە یاگێ لېژەنەو پەڕکەرڎەیۆ پەشتەو دیوارەکەی بە خۊڵە (خاک)، پانی تەڵانەکۍ (2-6)مەترېن، گەر بانو تەڵانەکۍ پان بۊن، ئانە دوۍ جوېش پۊرە بەراوە، فرەوجاریچ، بنەو دارەکا، کەران بە کیارەو (سەوزە و تەماتە)ی. تەڵانۍ جە دامانۆ پەی سەری نریان، یانی پېسە پلەکانا سەرمەگنان. سەری باخەکەیۆ، جە ئاسێ بەرزۆ، ئاوەو هاناوا لادریۊن، بە جۋەی زراعیە، یام هاکەزاییە، مەیاوناش پەی تەڵانەی سەرینۍ، چاگەیچۆ تۆزېعەشکەران ملو تەڵانەکارە پەی واری، کە پېسە تاڤگەی پڕۊرە ملو تەڵانەکارە.
ساڵەو (1923ز.)، ئەدمۆنز گەشتێ مەکەرۊن پەی تەوېڵۍ، جە یاداشتەکەشەنە، ئەپېسەش نویستەن:
شېوە، یام هونەرو دابەشکەرڎەی ئاوۍ ملو باخەکارە، جە وەڵینەکاشاوە پەیشان مەنەنۆ، تاکو ئیسەیچ پاڕەویشکەران. بەبۍ ئانەی مافو کەسی بۋریۊن، یام هیچ گرفتێ ڕوە بدۊن. دابەشکەرڎەی ئاوۍ جە شارەدەگاو بېیارۍ و تەوېڵۍ، بە عەینو دەستورییەن، بەڵام یاگۍ سەرچەمەو ئاوەکېشان جیاوازەن، پی تەعرە:
جە تەوېڵۍ، جوێ گۆرۍ بە نامۍ (شاجۊ)ی، جە خاکو تەوېڵېنە هۊرکریۊن و قەڎپاڵو کەشیرە سنوور بڕۊن، تاکو مەیاوۊن بە دەگایەکاو هەر دوە شۊشمۍ (هۆرامانو دیمو ئێرانی)، بەڵام جە بیارۍ جیاوازەن، سەرچەمەو ئاوەکۍ جە (هۆرامانو دیمو ئێران) هورکریۊن، چاگەیچۆ مەیاوۊن بە باخەکا بیارۍ، ئانەیچە یەکپارچەیی خەڵکەکەی سەلەمنۊ کە یەک نەتەوەنۍ. کاتېو وەراوەریۍ کەرمۍ مېیانو هۆرامانی و ناوچەکاتەرینە، هونەرو هەم دەسڕەنگینی هۆرامییەکاما پەی بەرمەگنۊن، ناوچەکۍ تەرۍ ئینێ تەختانینە، ئاویشان نزیکەنە، کەچی سەلېقەو باخ نیارەیشان نیەن.
باخداری:
*درەختی وېڕس، کەشی، سرووشتی.
*درەختی دەسڕەس، مروڤ ڕەس.
*وېڕەسۍ: درەختە ۋېڕسەکۍ، مەگنا بەرزی (1800)مەتری جە ڕوەو دەریایۆ، چا بەرزییەنە، سنوورو درەختی، هەم گیۋاو و گوڵی کوېسانی دەسپەنەکەران، ئا ناوچە سەڎا نەوەڎش مەگنۊ سەری ئا بەرزییەیۆ، یانی چن جۊرۍ درەختۍ کەشیۍ چی ناوچەنە هەنۍ پېسە:
1-دار قەزوان (ۋەنی):
دارێ گۆرەن، بەرزیش مەگنۊ مېیانو (3-7)مەترا، گەڵاڕېزەن، وەرگەگیرەن، بە تەمەنەن، کۊتاو وەهارینە بەرگېرۊن، کە (قەزوانی فەریکېنۍ)، بە سەوزی مەوریان، کریانە دلۍ دۊی، گەر قەزوانەکۍ دارەکۆ مەنۊوە، ڕەقەبۊن. دماتەر چەنی (تفا)، دلۍ هاوانېنە کواشان، واردێوە لەزەتیشان چەنە وەشکەران، کە شیرین و چەربەن.
سوودێ تەرو دارەوەنی، بەردای وېژەنە تاڵەیەن، کە دماتەر وېژەنی وېمانەش چەنە وەش کریۊن. وېژەن کەرڎەی، هەرمانې گرانەن، پاسە باوەن. گەر کەسێ واچۊن ئای هیلاکەنا! ماچان: ئەجۊ وېژەنش کەرڎەن.
وېژەن کەرڎەی، پروسێوە قورس و گرانەن، بە زامڎارکەرڎەی قەڎو دارۋەنەکەی بە تەۋەرزین دەسپەنەکەرۊن، (ئۊساو لەلەدەری کەرۊش)، دماتەر وەشکەرڎەی کوچەڵا بە هەڕە سوورۍ گریکدارە بنەو یاگە زامڎارەکانە، (ئۊساو کوچەڵەبەسی کەرۊشان)، نەفەرێ تەر پەنەش ماچان (وەردەس) کە هەڕە سوورەکۍ مدۊ دەسو کوچەڵە بەسەکەیۆ، هەنگامەی دمایېنەیچ، کۊکەرڎەیۆ وېژەنە تاڵەکەیەن و پۊختەکەرڎەیش و گرینایشەن. بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]