بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ حەفتا و چوارەمە
جە ڕوژگارە وەڵینەکانە، هۆرامان بە درەختو (دار بەلووی و مرۊی کەشی و دارەوەن و دارو کەکەوی) پۊژیابېرە، چانەی زیاتەر گژوگیۋاوی هەمەجۊر خاکەکەش فەرش پۊش کەرڎەبۍ، ئانۍ گرڎ تەوانا و تینیشا بەخشێبۍ بە هۆرامییەکا کە کاتە سەختەکانە و جە گرانی و نەبییەینە، وېگیرۍ بان، گەر هەمیشە تېرۍ نەبییێنۍ، هیچ کاتێ ئاورێچ نەبیېنۍ، پەی نموونەی: گەر سوونی (بەڵاو خەلەی) هېرشش بکەردایە سەرو هەر ناوچێوە، ئا ساڵە چا ناوچەنە گرانی و قات و قڕی گنېرە، یام گەر لافاو، یام وشکەساڵی ڕوەشا کەردێ ناوچێوە، تووشو گرانی بۍ، بەڵام چەربارەو هۆرامانی فرە کاریگەرۍ نەبیېنۍ، چوونکوم هۆرامیۍ باخە وەزی و تفی و مرۋۍ و هەنجیری و فرەو میوەکاشا بیېنۍ، کە بە تەڕی و وشکی سوودشان چەنە گېرېنۍ، دارو بەلووی بە بڕێ فرە بېیەن، پایېزەنە وشکشاکەرڎەن، دلۍ هوماری و چاڵېنە هۊرشان گېرتەن، هاڕانشان و پېسە ئاردا بەکارشان ئاردەن، دیسان تفیشا وشکۍ کەردېنێ و دلۍ هەڵیزېنە هۊرشا گېرتېنۍ، جە ئاردە بەلوا نانشان پەتەن، چەنی وەزا و مروا و تفا سوودشا چەنە هورگېرتەن.
جە وەهارەنە، جە دۊ و ماس و کەرۍ حەیوانی، سووڎمەڼۍ بیېنۍ، گیۋاۋێ بە نامۍ (نینۆر) کە جە هۆرامان فرە بېیەن، بڕێ فرە جە پروتین و نیشاستەش چەنەن، چەنی خەلەی و زەڕاتۍ و هەرزنی تېکەڵشان کەرڎەن، چاشتێ بە تامەو بە لەزەتەو پەڕ مادە خوراکییەشا سازەکەردېنە، هەم وېشان، هەم مېمانەکاشا واردېنە، ئیتر فرە بە کەمی، ئڼا تووشو گرانی و قات وقڕی نەبیېنۍ، پېچەوانەو ناوچەکانو تەری کوردەواری کە بە فرەیی تووشو گرانی و قات وقڕی بیېنۍ.
هۆرامی ئەچا سەردەمانە، پەنەۋازییەکۍ ژیوای وېش فەراهەم کەردېنۍ، ئاتاجیش بە هیچ کەسێ نەبېیەن، ئیسەیچ عەینو جارا، ئا سەلېقە دلۍ خەڵکەکەیشەنە هەن، کە هەقەن خەڵکانۍ تەرۍ چەمشان وەنەکەران.
14.شېوە زوانو هۆرامی:
کۊن تاکو ئیسەیچ، یەکەمین ئەشناسەو دیاردەی ئاشکرا و ڕۊشن کە هۆرامیش پەنەئەشناسیان و مەشناسیۊ، دلۍ خېڵ و تیرە کوردەکانە، شېوە زوانەکەشەن کە پەنەش ماچان زوانی هۆرامی، برا سورانییەکېما بە زوانی (ماچۊ) یام (تاتۊ) نامش بەران.
شېوە زوانو هۆرامی، بنەڕەتو شېوە زوانو تەمامو گۊرانەکان، من پاسە باوەڕمەن کە ئا کەمە جیاوازییە مېیانو هۆرامی و شېوە زوانەکا تەرینە پېسە زەنگەنە، شەبەک، باجەڵان، ...هتر هەن، دووری مېیانو نشینگاو ئا خېڵانە جە هۆرامانی، دیسان کاریگەری شېوە زوانەکاتەرین سەرشاوە کە زوانە ئەسڵیەکەشان کە هۆرامین، کەمێ فاڕیان.
زوانی هۆرامی، ڕەسەن، قووڵ، فراوان، تەڕوپاراو، شیرین، ساف، ڕەوان، دوڵەمەڼ، پەڕ جە ڕەوان واچی، ڕیشەدار، چی بارەو مامۊسا موحەمەد ئەمین ئەردەڵانی، هۊرگېڵنو دیوانو مەولەوی جە هۆرامییۆ پەی سورانی، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، لاپەڕە (32)نە ماچۊ:
زوانی هۆرامی، جە مێڎانو شېعرۍ و ئەدەبینە، سەرو فرەو ناوچەکانو تەرو دوور و نزیکی زاڵ بېیەن، شاعېرەکۍ ناوچەکانو سنەو سەقزو بانەو مەریوان و شارەزوور و کوماسی، بە زوانی هۆرامی شېعرېشان نویستېنۍ، پېسە (شېخ حەسەن مەولانا، ئەحمەد بەگو کوماسی، ئەحمەد ئاغاو دەربەن فەقەرەی، چڼەها تەرۍ، بە شەرتێ ئانۍ هیچکام هۆرامی زوانۍ نەبیېنۍ.
ئا سەردەمە کە هۆرامییەکۍ بە شېعرە و هۊنیۍ ئاشنێ بیۍ، ناوچەکانو تەرو کوردەواری چی جۊرە ڕوشنویریەیە دوورۍ بېنۍ.
با ئانەیچمان ویرنەشۊوە، کە زوانی هۆرامی پەی کېش و موفرەداتو شېعرۍ جە زاراوەکا تەرو زوانی کوردی فرە بە تامو بەهېزتەرەن، خاوەن وزەو تەوانێوە وېشانەن.
زیاڎەڕەوی نییەن گەر واچمۍ: هۆرامان خاوەنو زوانێ وېشانەی سەربەۋېن، جە کتېبو سەرچەمەی فرە بە قیمەت (لغەتنامەی دەخدا) کە نویستەکەیش پېسە سەنەڎێ یاگۍ باوەڕینە، نویسیان: زوانی هۆرامی (گۊران) یەک زوانی سەربەۋېن، کە چن شېوە زوانۍ جیاوازېش هەنۍ جە کوردەسانو پانیشتینە قیمەت و ڕەواجش هەن، خەڵکەکەش پا زوانییە واتەو گۊشگېرتەی کەران، خاوەن دەسور و ڕازوانێ هەن، جە واچەسازینە فرە دوڵەمەڼەن، ناسک و ڕەوانەن، ئینا چڵەپۊپەو زوانێ فراوانی و پەڕ یاساینە.
جە بارەو وەرچەم گېرتەی (نېر و مای، مەجازی و هەقیقی، سەماعیی و قیاسیی، ئامرازەکۍ ئیشارەتی، ئەشناسیا و نەشناسیا، سیفەتەکۍ بکەری و وەرکرداری، ڕانام، ....هتر)، گەر جە زوانی عەرەبی دوڵمەڼتەر نەبۊن، کەمتەر نېیەن، بە ئۆپەڕو غیرەتیۆ مەتاومۍ بواچمۍ زوانی هۆرامی یۊن جە زوانە زیڼەکا کە ئاتاجیش بە یەک تاقە واچێوە لاڎیدەی نەبیېنە، مەگەر جە حاڵەتێوەنە کە واچە زانستیەکۍ کە گرڎ گیرېنۍ و مەرزشان نېیەن، ئانەی یاگۍ سەرنجېن کە واچە لاڎیڎەکۍ کە ئامێنۍ دلۍ زوانی هۆرامی، هەرگیز نەتاوانشا پېسە وېشان مەناوە، بە مەڵامەتو زاڵی و بە تەوانایی زوانی هۆرامی سەروگۊششان مەڕیان و ڕەنگ و بۊ هۆرامیشان نیشتەن وەنە.
پەی نموونەی: مسجد= مزگی.. الان= عەلعان.. سباح الخیر= سەواخێر، محبت= موبەت.. تغیر= تەقەیۊر.. نصراللە= نەسە.. اسماعیل= سمېڵ.. شریف= شەفە.. عبداللە= عەبە.
زوانی هۆرامی وېشانێ تەرش چەنەن کە جە سورانینە نیەن، ئاڎیچ سیفەتو بەردەوامییەن، چ جە ویەردەنە، چ جە دماڕۊنە، کە ئینە زیاتەر جە زوانی ئینگلیزینە بەرمەگنۊ، کاتێ یەرۍ پیتۍ پېسە دماگیری مەلکان واچەکېرە، کۊتاو فەرمانەکێرە، (Ing).
، بەڵام جە زوانی هۆرامینە فرمانەکە نیمچە دووبارەبییەیێ بە وېشۆ. مەوینۊن، پەی نموونەی: لوای لوۍ، ملای ملۊ، ۋسای ۋسۍ، مووسای مووسۊ، گرەۋای گرەۋۍ، گرەۋای گرەۋۊ. دیسان چی زوانەنە هەر پېسە واچەگەلۍ هامواتۍ هەنۍ، واچۍ چامنۍ هەنە چن مانێش هەنۍ، پەی نموونەی:
هەرزەلە: کەپرە، پێنجە، سردی.
قاڵنگە: گاڵوکە، بارەبۋەرمۍ. بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]