جوگرافیای قادر کەرەم
ئامادەکردنی: مامۆستا عوسمان عەلی
مەرکەزی ناحیەی قادر کەرەم دەکەوێتە ڕۆژ هەڵاتی شاری #کەرکووک#ەوە و دووریەکەی 65 کم دەبێت، لەگەڵ ئەم جێ نیشانەشدا هاوسنوورە: -
1. لای باکوورەوە قەزای #چەمچەمال# و بەشێک لە ناحیەی #سەنگاو#.
2. لای باکووری ڕۆژهەلاتەوە بەشێکی تری ناحیەی سەنگاوە.
3. لای ڕۆژهەڵاتیەوە ناحیەی #پێباز# (#باوەنوور#)ە.
4. لای باشووری ڕۆژهەڵاتەوە، ناحیەی شێروانەی کۆن (قەزای #کەلار#ی ئێستا)یە.
5. لای باشوورەوە ناحیەی #نەوجول# و بەشێک لە قەزای #خورماتوو#ە.
6. لە باشووری ڕۆژئاواوە بەشێکی کەی قەزای دووز و ناحیەی #داقوق#ە.
7. لە ڕۆژئاواو باکووری ڕۆژئاواوە ناحیەی #قەرە حەسەن#ە.
رووبەری ناوچەی قادر کەرەم و ئەو گوندانەی سەر بەم ناحیەیە بوون بەم شێوەیە:
1. ڕووبەری ناوچەی قادر کەرەم دەکاتە زۆربەی ڕوبەری پاریزگای کەرکووک بە پێی ئاماری ساڵی 1957 (11) بە درێژایی مێژووی ناحیەی قادر کەرەم و ناوچەکە دانیشتوانی کورد بوونە چوار عەشرەتی سەرەکی (زەنگەنە، شێخانی، جەباری، گل و تاڵەبانی) لێی ژیاون لەگەڵ بنەماڵەی شێخەکانی قادر کەرەم کە بەرزنجین.
ئەگەر ڕووبەری زەوی و زاری قادر کەرەم و گوندەکانی بە پێی عەشرەتەکان دابەش بکەین ئەوا ڕێژەکانیان بەم شێوەیە دەبێ: -
1. زەنگنە 153700 دۆنم.
2. شێخان 135600 دۆنم.
3. گل و تالەبانی 73500 دۆنم.
4. جەباری 164900 دۆنم.
5. ڕووبەری مەلبەندی ناحیەکە 207750 کم بووە کە دەکاتە 51937 دۆنم.بە پێی ئاماری 1957 ژمارەی ئەو دێیانەی کە سەر بە ناحیەی قادر کەرەم بوونە 94 دێن، کە چی لە کاتی ئەنفالە بەدناوە شوومەکەدا ژمارەی دێکان 83 دێ بوونە، چونکە چەند دێیەک کە لەسەر ناحیەی قادر کەرەم لادرا بوون.
سروشتی زەوی و زاری ناوچەی قادر کەرەم بەزۆری هەرد و هەڵەت و گردۆڵکە و تەپۆلکەیە، چەند شاخێکیش هەن کە زۆر بەرز نین لەوانە (جەوەڵ ناساز) لە ناوچەی گل، (سەڵباتوو) لە ناوچەی جەباری، (زەنوور) لە سەرووی قادر کەرەم کە بە دیوی ئەمدیویدا عەشرەتی زەنگنەیە و دێوی ئەو دیویشی ناوچەی جافایەتییە، ئەوەی شایانی باسە لای خۆرهەڵاتی قادر کەرەم کە عەشرەتی زەنگنەی لێ نیشتەجێیە و پێی دەگوترێ (هەردەی زەنگنە) گەلێ سەخت و دوژمن بەزێنە.
رێگەوبان:
1. لە سەردەمی ئیمارەتی بابان و دەوڵەتی عوسمانیشدا ڕێگای کاروان بە قادر کەرەمدا تێپەر بووە بە تایبەتی ئەو ڕێگایەی لە ئیبراهیم خانچییەوە دەهات و بە قادر کەرەمدا تێدەپەڕی بۆ #لەیلان# و لە وێوە بۆ کەرکووک، هەروەها ڕێگای قادر کەرەم -خورماتوو (دووز) و ڕێگای قادر کەرەم - سەنگاو.
2. لە سەردەمی نوێشدا کە ئۆتۆمبیل پەیدا بووە شێخ عەبدولکەریم داوای لە حکومەتی بەریتانی کرد کە قوتابخانە بۆ قادر کەرەم و سەنگاو و #قەرەداغ# بکەنەوە، هەروا داوای جادەی قیری بۆ کردن، بۆیە قوتابخانەکە سەری گرت، کەچی جادەی قیر دوا کەوت. زۆر کەس لۆمەی شێخ عەبدولکەریمیان کرد کە گوایە داوای (کفرخانە) ی کردووە، لە وەڵامدا دەیفەرموو: کاتی سوار چاکی و تفەنگچێتی نەماوە و بەسەر چوو، زەمانی علیم و تەیارە و پێشکەوتنە.
3. پاش ساڵی 1924 ڕێگای هاتوو چۆی ئۆتۆمبیل لە نێوان قادر کەرەم- کەرکووک، قادرکەرەم_دووز (خورماتوو) لە شەستەکاندا کرایەوە یەکەم کەسیش کە بە ئۆتۆمبیل چووە قادر کەرەم مەلیک فەیسەلی یەکەم بووە.
شایانی باسە چەم گاوبازە کە لەسەر ڕێگای قادر کەرەم – دووزە لە شۆرشی ئەیلوول دا جێگای نواندی جوامێری پێشمەرگە بووە و چەندین جار قافڵەی حکومەتیان لێ زەلیل کردووە چەمەکانی زەردە و چەمی قەرەقەچەش لە نێوان قادر کەرەم - کەرکووکدا بە هەمان جۆر شوێن نەبەردی کوڕانی دەڤەرەکە بوون.
4. ساڵی 1976 – 1977 ڕێگای سەرەکی نێوان قادر کەرەم – لەیلان، کەرکووک قریتاو کراو بۆیە جاران خەڵکی بە 6، 5 سەعات دەگەیشتن کە چی دوای قیرتاوەکە بە 45 دەقیقە دەگەیشتنە کەرکووک.
5. ساڵی 1978 بە دوا ڕێگای نێوان قادر کەرەم – دووز قیرتاو کرا کە بە ناوچەی گڵ و شێخانی خواوو (قەڵغانلو)دا تێدەپەڕی تا دەگاتە سەر ڕێگای سەرەکی بەغداد، هەروەها لە هەمان ساڵدا ڕێگای نێوان قادر کەرەم – چەمچەماڵ کە بە ناوچەی جەباریدا و بە گوندەکانی (زەردە، مەحموود پەریزاو، تەکیە کوڵبان و قەرە وەیسدا) تێدەپەڕێ لەبان مەقان بە دووری 5 کم لە چەمچەماڵ دەچێتە سەر ڕێگای کەرکووک – سلێمانی.
هەروەها لە هەمان ساڵدا ڕێگای نێوان قادر کەرەم – سەنگاو دروست کرا کە بە ناوچەی شێخان زەنگنەدا تێدەپەرێ بە گوندەکانی (قەڵا مکایل، گەراوی، قەیتول)دا گوزەر دەکات و لە سەنگاوەوە دەبەسترێتەوە بە ڕێگای سەنگاو قەرەداغ کە بە شاخی سەگرمەدا تێدەپەرێ، بە قەرەداغیشدا بۆ سلێمانی.
شایانی باسە کە تاکە بایەخێک بە ناوچەکە درابێ کردنەوەی ڕێگەوبان بووە ئەمەش نەک بۆ خزمەتکردنی ناوچەکە بەڵکو بۆ کارو مەبەستی عەسکەری خۆی بووە تا دەس بەسەر ناوچەکەدا بگرێ و هامشۆ کردنی عەسکەر ئاسان و تێژرەو بێ.
لەم نەخشەیەی خوارەوەدا ڕێگاوبانەکان دەسنیشان کراون (نەخشەی ژمارە4) کە بە (----------) دیاری کراون.
سەرچاوەی ئاو: -
گرنگترین و سەرەکیترین سەرچاوەی ئاو لە ناحیەی قادەکەرەمدا ڕوباری (#باسەڕە# – ڕۆخانە) یە کە سەرچاوەکەی لە #تەینال#ە لەوێ هەڵدەقوڵێ و بەدەربەند باسەڕەدا دێتە خوارەوە بە ناوچەی سەنگاودا تێدەپەرێ و ئەم گوندانەی قادرکەرەمی لەسەرە (قایتەوەن، قەلا مکایلی سەرو، شاوک، مەرکەزی ناحیەی قادر کەرەم، چەمسورخاو، #قەرەچێوار#، نەورۆز، داربەسەرە) لەوێوە دەچێتە سنووری قەرەحەسەن و تاوغ، جگە لەمەش کانیاوی پێویست لە گوندەکاندا هەیە کە بەشی ژیانی کەس و مەر و ماڵاتی ناوچەکە دەکات بەڵام زۆر بە کەمی لەو گوندانەی دووری ڕۆخانەن گشتوکاڵی بەراو دەکرێ. هەروەها زۆربەی خەڵکی گوندەکان لە زۆربەی ماڵاندا بیری ئاو لێ دەدەن.
جگە لە باسەڕە، ڕووباری (ئاوە سپی) کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی قادر کەرەم کە سنووری نێوان قادر کەرەم و کفری جیا دەکاتەوە و چەندین دێی سەر بە ناحیەی قادرکەرەمیش دەکەوێتە سەر ئاوەسپی لەوانە (خان، لەک قادر سەرهەنگ) جگە لەو دێیانەش لە هاویناندا زۆر لە خەڵکی دێهاتی سەر بە قادر کەرەم بە مەرو ماڵاتەوە دەچنە سەر ئاوەسپی و لەوێ ژیانیان بەسەر دەبەن.
ژمارەی دانیشتوان
1. ئەدمۆنس ژمارەی قادر کەرەم و ئەو دێیانەی سەر بە ئەو بوونە بە (15) هەزار کەسی داناوەلە کاتێکدا کە ساڵی 1922 قادر کەرەم بەسەر سێ ناوچەی خێلەکیدا دابەشکرابوو، (6)
2. کاتێک کە شاکر فەتاح بەرێوەبەری ناحیەی قادر کەرە بووە، دەڵێ: لادێی قادر کەرەم هێندەی لادێی سەنگاو و ئاغجەلەر پێکەوە فراوان دەبێت و (10000) دە هەزار کەسیش لە کورد تێیدا دەژین کە (6) هۆزی گەورەی (زەنگنە، جەباری، شێخانی، بەرزنجە، گل و تالەَبانی) لە ناو ئەم لادێییە کۆبوونەتەوە، کە کانی نەوت و گەچ و گەڕواو و خۆێ لە ناو ئەم لا دێییانە هەن. (7)
3. سەرژمێری ساڵی 1958 (8) مەڵبەندی ناحێی قادر کەرەمی بە 591 کەس داناوە و ژمارەی خەڵکانی دێهاتەکانیشی بە 10879 کەس داناوە کە کۆی دانیشتوانی دەکاتە 11470 کەس، وەکو لەم سەرژمێرەی حکومەت خۆیا دەردەکەوی!. لیستی ژمارە A.
الناحية: قادر کرم
القضاء: الطوز
ت اسم القرية النفوس بموجب ارقام الادارة المحلية لسنة 1956 ت اسم القرية النفوس بموجب ارقام الادارة المحلية لسنة 1956
1182 تاويَر بةرز 50 1183 نةوروز 125
1184 ثارياولَة 45 1185 حةمک 145
1186 جنکني 95 1187 وسطة خضير 75
1188 بکر باجلان 145 1189 قيطوان 90
1190 بانکول 250 1191 کولة مة 250
1192 علياوة 65 1193 علی مصطفی 250
1194 زردة 155 1195 محمود بريزاد 55
1196 تکية 330 1197 صوران 45
1198 زوج 55 1199 شيَخ محمد علي 65
1200 شيَح محمد سفلي 65 1201 جاني 85
1202 هنارة محمد علي 5 1203 هنارة محمد شريف 15
1204 هنارة محمد امين 35 1205 کولة بان 95
1206 موردانه 45 1207 هةفتا جشمة 150
1208 حسن خانة 15 1209 جيمةن 65
1210 قلا ويس - 1211 قؤجةلي 15
1212 کور مور فخر الدين 225 1213 کور مور شيخ ڕشيد 235
1214 فرهادية / فرهاد بک 210 1215 تازة شار 210
1216 بهرام بک 235 1217 کانی قادر شيخ محمد 135
1218 کانی قادر شيَخ مجيد 150 1219 کانی قادر شيخ سعدون 190
1220 اوباريک 95 1221 دارتو 55
1222 صوفي ڕضا 95 1223 کوشک صغير 55
1224 کوشک کبير 55 1225 تختة مينا 45
1226 عزيزية/ عزيز بک 75 1227 قره جيوار 90
1228 درباشره (داربةسةرة) 165 1229 زاز 145
1230 کوله کانی 105 1231 قةلخالو کبير 325
1232 قةلخالو صغير 345 1233 ميلناصر 370
1234 جالة ديوانة 210 1235 جم سورخاو 150
1236 شاووک 45 1237 قلعة ميکائيل عليا 95
1238 قشقه 420 1239 يۆلَه 125
1240 قادرک 400 1241 طةرِاوی 125
1242 تازه وی 27 1243 دارتو زنکنة 18
1244 تةثة سثی - - - 1245 قيطوان 210
1246 قيطوان زنکنه 45 1247 هرينة 125
1248 کولباغ ڕشيد 210 1249 کولباغ قادر 125
1250 قيرجه 175 1251 لةک هيدايةت 95
1252 خضر ڕيحان 85 1253 بنةکة (بنه کر) 85
1254 ابراهيم غلام 210 1255 ماميسک 45
1256 مشکي بان 105 1257 هرمولَه 45
1258 تيلةکو 25 1259 ملا عمر 95
1260 طوبخانه 65 1261 فقي مصطفی 210
1262 جالکة 45 1263 بةکرة که ڕة 95
1264 سبي سر 155 1265 حسن برجن 45
1266 بکزاده 125 1267 ڕمضان دوشه 45
1268 لک سرهنک 65 1269 کريم باسام 85
1270 عبدالله هوري 10 1271 ڕمضان مامکه 22
1272 طلبي - - - 1273 باوةکر 45
1274 قلعة ميکائيل سفلي 65
عدد القری _ مجموع نفوس القری لسنة 1956 (10793)
مجموع نفوس القری تخمينا في ايلول لسنة 1957 – (10879)
مرکز قادر کرم 591
591 + 10879 = 11470 العدد الاجمالي
4. د. نوری تاڵەبانی ژمارەی دانیشتوانی لە ساڵی 1987 – 1988 بە (61384) کەسی داناوە هەروەها ژمارەی خێزانەکانی بە 11694 خیزان داناوە. (9)
5. بە پێی سەرژمێر کردنی لێژنەی ناوچەی دووز / ڕێکخراوی قادر کەرەم پ.د.ک بەم شێوەیە: (10)
شێخان 2150 کەس 340 خێزان 8 دێ
تالەبانی و گل 3465 کەس 956 خێزان 14 دێ
زەنگنە 6941 کەس 815 خێزان 37 دێ
جەباری 3359 ەس 645 خێزان 24 دێ
مەڵبەندی ناحێکە 3330 کەس 722 خێزان
کۆی گشتی 19245 کەس 3478 خێزان 83 دێ (+ مەڵبەندی ناحیەکە)[1]