نووسینی: ئەفراسیاب گرامی
زاراوە، ڕەوڕەوەی مێژوویی
دەلاقە:
قۆناخی نوێی توێژینەوە‌و لێکۆڵینەوەی ئەوڕۆکەی ڕۆژهەڵاتناسی، بۆتە مژاری کۆڕ‌و کۆمەڵە جیهانییەکان، چ لە ئاستی سیاسی ـ ئابووری‌و چ لە ئاستی فەرهەنگی ـ شارستانییەتدا، دیاردەیەکی نوێ‌‌و تێڕامانێکی نوێ‌ لە هەمبەر ڕۆژهەڵاتەوە پێناسە دەکرێ‌. بەسەرنجدان لە گۆڕانکارییەکانی جیهان لە پانتایی نێونەتەوەییدا‌و ڕووبەڕووبوونەوەی ڕۆژهەڵاتناسی لەگەڵ ڕەوتی بەجیهانیبوون یان گلوبالیزم ـ کە وەک پرۆسەیەکی فرە ڕەهەند‌و فرە چەشن، سنوورە نەتەوەیییەکان دەسڕێتەوە‌و کۆمەڵگای مرۆڤایەتیی لە گوندێکی جیهانیدا گرێ‎ دەدا ـ ڕۆژهەڵاتناسی‌و بنەمافکرییەکانی بە جۆرێک لە جۆرەکان شانبەشانی قۆناخە مێژوویەکان بە تایبەت، لە ئامبازبوونە دەگەڵ مودیرَنیزم‌و پۆست مودیرَنیزم گەشەی کرد. "ئیدوارد سەعید" پێشەنگ‌و ڕەخنەگری ڕۆژهەڵاتناسی مودێڕن، بە نوسینی کتێبی ڕۆژهەڵاتناسی (orientalism1978)، دەرخەری تێڕامانێکی نوێ‌‌و جیاواز لە تێڕامان‌و ڕوانینەکانی ڕۆژهەڵاتناسانی ڕۆژئاوایی ڕێبەرێ‌ دەکرا. لە ڕاستیدا نووسینی کتێبی ڕۆژهەڵاتناسی، مەبەستێک بوو بۆ وەڵامدانەوە بەو بابەتانەی کە لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسەکانی ڕۆژئاواییەوە نووسرابوو. سەعید، ڕەخنەیەکی نوێ‌‌و ڕوانگەیەکی نوێ‌ بوو لە بەردەرگای ڕۆژهەڵاتناسی ڕۆژئاوایی. وەک خۆی دەڵێ‌:" ڕۆژهەڵاتناسی کتێبێکە کە لە هەوراز‌و نشێوەکان‌و ئاڵۆزییەکانی مێژووی هاوچەرخ گرێ‌دراوە‌و یەکەمین لاپەڕەی بە موسیقای لە شەڕی نێوخۆی لوبنان لە ساڵی 1975 دەست پێ‌دەکا کە لە ساڵی 1990 کۆتایی پێ‌هات‌و بەڵام توندوتیژی‌و خوێنڕێژی تا ئێستا درێژەی هەیە"1.
ئەگەر لاپەڕەکانی مێژووی کۆن‌و هاوچەرخ بدەینەوە، شایەتی گەلێک دیاردەی جۆراوجۆر دەبین کە لە مێژووی ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوادا کاریگەری هەبووە، ڕووداوە مێژووییەکان، هێرش‌و سەرهەڵدانی ئایینەکان، شەڕی ئایین‌و هێرشی داگیرکەران، ژیانەوەی ئیسلام لە شێوازی بناژۆخوازی (فندەمنتالیزم)، کلونیالیزم‌و... هتد تا بە نزیک دوو سەدەی ڕابردوو کە بە شێوەیەکی بەرین شایەتی کارەساتگەلێکی وەک دووشەڕی جیهانی یەکەم‌و دووهەم، کۆچی بە کۆمەڵ، هەڵاتنی مێشکەکان، تێکڵاوبوونی ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا لە لایەن کۆچبەرانەوە، ژیانەوەی ئیسلام لە شێوازی بناژۆخوازی (فندەمنتالیزم)، کێشەی چارەسەر نەکراوی نەتەوەیی چوارپارچەکراوی کورد‌وکێشەی فەلەستین‌و ئیسرائیل، شۆڕشی ئیسلامی ئێران‌و...هتد کە بووە هۆیی ئەوە کە پرۆسەی ڕۆژهەڵاتناسی لە لایەن ڕۆژئاواوە، بکەوێتەگەڕ‌و لە شێوەی ئەنیستیتۆی توێژینەوەکانی ڕۆژهەڵاتناسی ـ بەتایبەت ڕۆژهەڵاتی ناڤین ـ قۆناخێکی نوێ‌و دەروازەیەکی نوێ‌ لە هەمبەر ناسین‌و شرۆڤەکردنی ڕۆژهەڵات بکرێتەوە. ئەگەرچی ڕۆژهەڵاتناسی سەرەتا بە شێوەی سیاحەتنامە‌و بیرەوەری گەڕیدەکانەوە نوسراوەو‌و لێکدراوەتەوە، یان مەبەستی داگیرکردن‌و دەستڕاگەیشتن بەسەر ڕۆژهەڵاتدا بوە. بەڵام لە مێژووی سەدەی ڕابردوودا، واتە سەدەی بیستەم دەتوانین بڵێین ڕۆژهەڵاتناسی لە شێوازی سوننەتی دەگوازرێتەوە بۆ شێوازێکی نوێ‌‌و مودێڕن‌و هزرێکی ئاوەزمەندانە بە خۆوە دەگرێ‌. وەک دەبینین لە نێوئاخنی سەدەی بیستەم‌دا گەلێک تێڕامانی دژ بەیەک لە ئاست جیهان‌دا هاتە ئاراوە کە بە درووشمگەلێک وەک: کۆتایی مێژوو، پێکدادانی شارستانییەتەکان، کۆتایی فەلسەفە، دووپات بوونەوەی مێژوو، ڕادیکالیزمی ئیسلامی‌و تێرۆریزم‌و...هتد، ڕۆژهەڵاتناسی وەک پرۆسەیەکی مێژوویی لەمەڕ ڕۆژهەڵات دەکۆڵێتەوە‌و ڕووبەڕووی دیاردەی مودێڕنیزم‌و ئاڵۆزی دنیای هاوچەرخ دەبێتەوە.
ئەوەی کە لە کۆنەوە هەتا ئێستا بە دیاردەی ڕۆژهەڵاتناسی دەناسرێ‌، نەتەنیا وڵاتانی ئاسیایی، بەڵکوو لە شارستانییەتی ئاسیایی دەکۆڵێتەوە‌و پەل دەهاوێژێتە، وڵاتانی ئەفریقایی بەتایبەت شارستانییەتی میسریش. واتە ئەوەی کە وەک تەوەری سەرەکیی ڕۆژهەڵاتناسی بێ‌، ژیاری ڕۆژهەڵاتییە لە بەرامبەر ژیاری ڕۆژئاواییدا. بۆ ڕوون کردنەوە‌و گرنگی ئەم تێگەیشتنە، هێما بۆ لێکدانەوەی ژیارەکان، لە لایەن کارلیاسپرس، بکەین کە شارستانییەتەکانی جیهانی هێڵبەند دەکا: "ژیارەگەورەکانی مێژوویی کە هەتا سەردەمی هاوچەرخ بە شێوەیەکی بەرچاو، بەردەوام سەریان هەڵداوە بە چوار ناوەندی شارستانی گەورە دابەش دەبن"2. کارل یاسپرس، دەڵێ‌ ئەم ژیارانە لە نێوان سەدەی هەشتەم تا پێنجەمی پێش زایین بە ئاستی سەرهەڵدان گەیشتوون کە بریتین لە:
"1ـ شارستانییەتی چینی (کونفوسیوس‌و لائۆتسۆ)
2ـ شارستانییەتی هێندی (ئووپاشدان‌و ئاینی بوودا)
3ـ شارستانییەتی ئێرانی (زەردەشت)
4ـ شارستانییەتی یونانی"یەزدانی(رب النوعی) پێش سوقرات)"3
کارلیاسپرس لە لێکدانەیەکی خۆیدا، لە چۆنییەتی گەشەکردنیان دەڵێ‌:" ئەم چوار سەرچاوە شارستانییەتە، تا سەدەی 16ی زایینی، لە شێوەگەلی جۆراوجۆر گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە‌و درێژەیان بە ژیان داوە"4. لەم ڕویەوە دەتوانین بڵێین، بە هۆی ئەم تیڕامانە‌و لێکدانەوەی کارل یاسپرس، ئەوەی کە لە مێژوودا تا دەگاتە ئێستا لە مەڕ ڕۆژهەڵاتناسییەوە پێناسە کراوە، ڕۆژهەڵاتناسی دیاردەیەکی شارستانییەتی‌و ناسینی کولتووری شارستانیەتی بووە. واتە مەبەست لە ڕۆژهەڵاتناسی، ناسینی جوغرافیایی ڕۆژهەڵات نەبووە، بەڵکوو تێڕامانێک‌و تێگەیشتنێک لەمەڕ شارستانییەتی ڕۆژهەڵات بووە. کارل یاسپرس، چۆنییەتی مانەوە‌و نۆژەن بوونەوەی ژیارەکان بۆ سەلماندنی لێکدانەوەکەی پێناسە دەکا‌و دەڵێ‌: "شارستانییەتی ئێرانی لە سەدەی 7ی زایینی تا سەدەی 16ی زایینی لەژێر پێخەفی شارستانییەتی ئیسلامی خۆی نۆژەن دەکاتەوە، شارستانییەتی یونانی سەرەتا بە ئیمپراتووری ڕۆم‌و دوای هەڵوەشاندنەوەی لە سەدەکانی ناڤین، لە لایەکەوە بەشێوەی سیستمی فئوداڵیسالار‌و لە لایەکی دیکەوە دەزگای پشکنینی بیروڕا(دستگاە تفتیش عقاید)ی کەلیسا‌و دیکتاتۆری ئایینی سەرهەڵدێنێ‌‌و هەتا دوای سەدەی 16ی زایینی‌و بە تێپەڕکردنی ڕێنسانس، سەرلەنوێ‌ دەژییەتەوە‌و بەرەو فەلسەفە‌و موڕاڵی یونانی کۆن‌و هزری مافخوازانەی ڕۆحی یونانی کۆن دەگەڕێتەوە"5. لە ڕاستیدا بەهێماکردن بۆ ژیارەکان، دەتوانین بە بنەمافکرییەکانی ڕۆژهەڵاتناسی بگەین. کەواتە لێرەدا پرسیارگەلێک کە لەم پرۆسەیە سەرچاوە دەگرێ‌ کە ڕۆژهەڵاتناسی ئەرکی وەڵامدانەوەی بەو پرسیارانەیە، وەک ئاخێزگەی دابڕانی ڕۆژهەڵات لە ڕۆژئاوا چیە؟ چ هۆکارێک، ڕۆژهەڵات دەکاتە مەملەکەتی خوداکان‌و ڕۆژئاوا ناوەندی زانست‌و لۆژیک؟ چ هۆکارێک ڕۆژئاوا دەکاتە مەکۆی فەیلەسووف‌و بیرمەندان‌و ڕۆژهەڵات مەکۆی سۆفی‌و عیرفان؟ چ هۆکارێکە ڕۆژئاوا دەبێتە چاوگەی تاک تەوەرەیی (فردگرایی یا ایندیودوێ‌لیسم)‌و ڕۆژهەڵات تەسەوف‌و سۆفیگەری؟ چ هۆکارێک ڕۆژهەڵات دەکاتە ناوەندی مەتافیزیک‌و خورافە، ڕۆژئاوا ناوەندی دنیاخوازی(سیکۆلاریزم)؟...هتد. لە ئاخێزگەی ئەم پرسیارانەدا کە لە دیاردەی ڕۆژهەڵاتناسیییەوە سەرچاوە دەگرێ‌، گوتارێکە کە وەڵامدەر‌و شرۆڤەوانی ئەم پرسیارانەیە. هەرچەند گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی، لە ڕەوڕەوەی مێژوودا ئامرازێک بوە بۆ ناسین‌و ڕۆژهەڵات‌و دەستڕاگەیشتن بەسەر ڕۆژهەڵات، بەڵام گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی ناسین‌و شرۆڤەی شارستانیەتی ڕۆژهەڵاتیە.
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناڤین بە هۆی گرینگییەک کە هەیبووە‌و هەموو کات داگیرکەران لە مێژوودا چاوی تەماحیان هەبووە بۆ ئەم ناوچەیە‌و لە لایەکی دێکەوە، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناڤین پردەبازی پێوەندی نێوان ژیارەکان بووە، واتە پردەبازی نێوان ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا‌و هەوەها ناوەندی فرە نەتەوەیی، فرە کولتووری، فرە ئایینی،...‌و چاوگەی پێکدادانە مێژووییەکان بووە، دەتوانیین بڵێین زۆرترین توێژینەوە‌و لێکۆڵینەوە لە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەراست بووە‌و ڕۆژهەڵاتناسەکانیش لە هەوڵی ناسینی ئەم ناوچەیە بوون. ڕۆڵێک کە ڕۆژهەڵاتناسی لە نووسین‌و ساخکردنەوەی مێژووی،فەرهەنگی، زمانی،...هتاد، نەتەوەیی کورد هەبووە هەروەها ڕۆڵی بزووتنەوەی مافخوازانەی نەتەوەیی کورد لەم گوتارەدا لە چ ئاستێک هەڵکەوتووە؟ شارستانییەتی کورد تا چ ڕادەیەک توانیویەتی لەو نێوەدا مانەوەی خۆیی‌و کاریگەری هەبێ‌؟
گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی
زاراوەی ڕۆژهەڵاتناسی، بە عەربی "استشراق"‌و بە فارسی "خاورشناسی (شرق‌شناسی)" کە لە وشەی فەڕانسەوی، orientalism "ئۆریانتالیزم" وەرگیراوە، کە لە پێناسەیەکی گشتیدا، دەتوانین بڵێین : زانستێک بۆ لێکۆڵێنەوە‌و شرۆڤەکردنی هەمووبوارەکانی کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی. پێشینەی ئەم پرۆسەیە، پێشینەیەکی دورو درێژە، تەمەنێک کە لەنێو هەموو ڕووداوەکانی مێژووی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵات‌و گۆڕانکارییەکانیان، هەڵبەز‌و دابەزێکی زۆری کردوە‌و ئەو گۆڕانکارییانەیە کە لە پێڤاژۆی مێژووییدا دەبێتە لانکەی سەرهەڵدانی چەمکی ڕۆژهەڵاتناسی‌و پرۆسەیەک بۆ ناسینی ڕۆژهەڵات. تەعبیرو نوسینەکانی ئەرەستوو لە سەر ڕۆژهەڵات، لێدوانەکان‌و بیرەوەرییەکانی هێرۆدۆت (باوکی مێژوو)، گەزنەفۆن‌و حەکایەتی 10هەزار یۆنانی، سەفەرەکانی مارکۆپۆلۆ‌و هەزاران لە هەزار گەشتیار‌و سەیاح‌و مێژوونوس‌و فەیلەسوف،...دەتوانن بە جۆرێک لە جۆرەکان‌و شێوەیەکی سوننەتی لە ڕۆژهەڵاتناسی قەڵەم بدەین. دەتوانین جۆرێک لە ڕۆژهەڵاتناسی لە هەوێنی بیرەوەری‌و گێڕانەوەی ئەفسانەکان‌و ڕووداوە مێژوویەکان بێت. بەڵام لە هەمان کاتدا بیروڕای خۆیان لەمەڕ ڕۆژهەڵاتەوە بووە. ئەم ڕەوتە درێژەی هەبووە تادەکاتە سەدەکانی ناوەڕاست‌و دەسەڵاتی کەلیسا‌و سەرهەڵدانی دەزگای بنەبەڕکردنی بیروڕا، دواتر شەڕیخاچەکان ـ کە بوو هۆی یەکەمین دابڕانێکی بنەڕەتی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵات ـ بە قۆناغێکی نوێ‌ لە ناسین‌و دەستڕاگەیشتن بەسەر ڕۆژهەڵاتەوە بووە، بەم شێوەیە سەدەکانی ناوەڕاست لانکی ئەم بیرە، ڕۆژهەڵاتناسی لەژێرسایەی هزری سەدە ناوەڕاستی بە مەبەستی دەستڕاگەیشتن بەسەر ڕۆژهەڵات گەشەی کرد. ئیدوارد سەعید لە کتێبە بەناوبانگەکەی خۆیدا سێ‌ قۆناخی سەرەکی بۆ ڕۆژهەڵاتناسی دابین دەکا،"یەکەم: چاخی کەونارا(باستان)، دووهەم: چاخی ئایینی (مژهبی)و سێهەم: چاخی مودێڕنیزم. هەروەها دەڵێ‌: ڕۆژهەڵاتناسی لە واقعییەتەکان سەرچاوە ناگرێ‌‌و لە بنەڕەتدا لە داوێنی بەربڵاو لە لاروخیچی لە بەلارێدا بردنی مەعریفەت ناسی ڕاوەستاوە"6. ڕۆژهەڵاتناسی لە درێژەی سێ‌ دەورەی ژیانی خۆیدا بەردەوام لە پێداویستیەکان‌و ئامرازەکانی لەبەردەست‌و بارودۆخ‌و هەلومەرجی مێژوویی کەڵکی وەرگرتووە‌و بە داستان خوێندن، پرۆسەسازی(بەرنامەدارێژەری)، شانۆ نووسی لە بارەی ڕۆژهەڵاتەوە سەرقاڵ بووە"7. شایانی باسە ئەوەی کە ئەمرۆ وەک ڕۆژهەڵاتناسی ‌و زانستێک لەمەڕ ژیارەکانی ڕۆژهەڵاتی دەدوێ‌‌و سەرەڕای ناسین‌و لێکدانەوەی ڕوانگەی ڕۆژئاوای، ڕۆژهەڵاتناسی بە هۆی فرە ڕەهەندی‌و فرەچەشنیو هەوەها ئەو گۆرانکاریانەی کە لە مێژووی هاوچەرخی مرۆڤایەتی هاتۆتە ئاراوە، ئەویش وەک چەمکێکی سیاسی ـ فەلسەفی کەوتۆتە بەر دیدی ڕێبازە فکرییەکانی وەک مارکسیزم، لیبڕالیزم،...هتاد‌و بۆچوونی خۆیان سەبارەت بەم دیاردەیە دەربڕیوە‌و لە ڕوانگەی هێژموونی خۆیانەوە سەیری ئەم دیاردەیانە کردوە،" لە ڕوانگەی ئیدوارد سەعیدەوە ڕۆژهەڵاتناسی لە ژێرکاریگەری‌و لایەنگری لە ئیمپریالیزم، خەیاڵگەایی، مێژووخوازی، پۆزیتویسم (اپبات گرایی)، داروینگەرایی، نەژادپەرستی، فرۆیدگەرایی، مارکسیزم‌و ئیشلینگر گەرایی بووە"8. شایانی باسە ڕۆژهەڵاتناسی وەک ئەوەی زانستێکە، وەک ڕێبازێکی ئاوەزمەند ئەوڕۆکە لە نێو کۆڕوکۆمەڵە نێونەتەوەیییەکاندا جیاوازی بیروبۆچوون‌و ڕوانگەی جیاوازی تێدا بەدی دەکرێ‌. گەڵێک جاریش ڕۆژهەڵاتناسی، باری ئەرێنی‌و نەرێنی بەخۆوە دەگرێ‌.
ئیدوارد سەعید لەو باوەڕەدا بوو کە، ڕۆژهەڵاتناسی بریتیە لە: جۆرێک شێوازی ڕۆژئاوا بۆ پێکهێنانی دەسەڵات، نوێ‌ کردنەوەی پێکهاتەی ڕۆژئاوا، بوونی خاوەن هێژموون‌و دەسەڵات بەسەر ڕۆژهەڵاتدا. لەو ڕویەوە ڕۆژهەڵاتناسی ڕێگەیەکە بۆ پێکدادانی ڕۆژئاواییەکان‌و ڕۆژهەڵاتییەکان، مودێڕنیزاسیون، شێوەیەک پێکدادانی ڕۆژهەڵات‌و جیهانی نوێ‌. شێوازێک کە لە لایەن ڕۆژئاواییەکانەوە ڕۆژهەڵات، دژایەتی لەگەڵ ڕەوتی بەجیهانیبوون‌و وجوودناسی‌و مەعریفەناسی‌و نێوان کۆَمەلگای نەریتی‌و کۆمەڵگای مودێڕنە‌و لەمپەرێکە لەبەرامبەر بنیاتنانی ئەو پێگەیەی کۆمەڵگای مەدەنی‌و جێگیر بوونی.
لە "فەرهەنگی زانستی سیاسی"دا چەمکی ڕۆژهەڵاتناسی بەم شێوەیە باسکراوە:
"شێوازێکی ڕۆژئاوایی بۆ دەستڕاگەیشتن بەسەر ڕۆژهەڵات یان توێژینەوەیەک لە بارودۆخ، مێژوو، زمان، داب‌ونەریتی نەتەوەکانی ڕۆژهەڵاتە. ڕۆژهەڵاتناسی کە حەزی دیتنی ڕۆژهەڵات لە لایەن گەشتیار‌و سەوداگەرانی ڕۆژئاوایی سەرچاوە دەگرێ‌‌و لەدایک بووی مەبەستە سیاسی‌و کۆلۆنیالیستی دەوڵەتانی بریتانیا، فەڕانسە، ڕوسیەی تزاری، هولەند، ئۆتریش‌و ئاڵمان و...هتاد بووە‌و بە تایبەت بە هۆیی نوێنەرانی کاروباری دەرەوە پەرەی سەند، ئامرازێک بۆ دەستڕاگەیشتنی ئەو دەوڵەتانە بۆ نەتەوەکانی ڕۆژهەڵاتی، چەمکێکە کە وەبیرهێنەرەوەی ڕابردوویەکی تاڵ‌و بەیانکەری خەسارە سیاسیەکانە کە ڕێگەی ناسینی ڕۆژهەڵاتەوە بە دەستی ڕۆژئاواوە لە ڕۆژهەڵات کەوتووە"9.
روانین‌و هزری ڕۆژئاواییەکان بە درێژایی مێژوو بەردەوام سەرنجی بەرەولای "رۆژهەڵات"‌و ڕۆژهەڵاتییەکان" بوە. وشەی ڕۆژهەڵاتناسی لە چەندین ڕوانگەوە دەتوانی وێنا بکرێ، لە ڕوانگەی جوغرافیایییەوە، کە مەبەست لە ناسینی جوغرافیایی ئاسیا‌و ڕۆژهەڵاتیناڤین‌و بە گشتی وڵاتانی جیا لە وڵاتانی ئورووپایی. لە تێڕامانە ئیدۆلۆژییەکان، زۆرتر تێڕامانێکی نێوان ئیسلام‌و ڕۆژئاوا (مەسیحییەت‌و یەهودییەت)‌و هەروەها تیڕامانەکانی ئیدئۆلۆژیکی بونیادگەری‌و مودێڕنیتە. لە ڕوانگی سیاسییەوە، ڕۆژهەڵاتناسی، دیاردەیەکە بۆ ناسینی ڕۆژهەڵات لە مەترسی دنیایی ڕۆژئاوا لە بەرامبەر دنیای ڕۆژهەڵاتی‌و هەروەها لە ڕوانگەی سیاسەتوانانی ڕۆژهەڵاتییەوە، ڕۆژهەڵاتناسی سیاسەتێکە بۆ کەمڕەنگ بوونەوەی ئیسلام‌و یان سیاسەتیک بۆ کۆلۆنیالیزمێکی نوێ‌. مانای ڕۆژهەڵاتناسی لە تیڕامانە ئاکادمیک‌و زانستیدا: بریتیە لە توێژینەوەیەک لەسەر ڕۆژهەڵات‌و هەڤپەیڤینێک لەسەر ڕۆژهەڵات. ڕۆژهەڵاتناسی لەسەر ڕۆژهەڵات دەکۆڵێتەوە‌و پێناسەی دەکا‌و دەیخاتە بەر تیڕامانە فکرییەکانی خۆیەوە. لە مانایەکی بەربڵاوتردا، ڕێبازێکە کە ڕۆژهەڵات لە ڕۆژئاوا جیادەکاتەوە‌و بە شێوەیەکی بناغەیی تێڕامانەکان لەسەر ڕۆژهەڵات تاووتوێ‌ دەکا‌و لە واقێع‌دا ڕۆژهەڵاتناسی ئیرادەیەکە لەمەڕ شوناسی ڕۆژهەڵاتی‌و کەڵکەڵەی کولتوورەکانی ڕۆژهەڵاتی.
ئەگەر ڕۆژهەڵاتناسی، بە واتا گشتییەکەی پێناسە بکەین توێژینەوە‌و ناسین‌و لێکۆڵینەوەی تەواوی زانستەکانی ڕۆژهەڵات. کولتوور، مێژوو، زمان، ئابووریو...‌و هەموو بوارەکانی، ئانترۆپۆلۆژی (ئینسان ناسی)، سایکۆلۆژی (دەرون ناسی)، سۆسیۆلۆژی (کۆمەڵناسی)، میتۆلۆژی (ئوستوورەناسی)، ئارکیۆلۆژی (کۆنینەناسی)‌و بە واتایەکی گشتیی ژیارناسی(تمدن شناسی) کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی دەگرێتەوە، کە پێشینەیەکی دێرین‌و کۆن‌و تاڕادەیەکی زۆر درێژخایەنی هەیە‌و دەتوانین ڕەهەندەکانی ئەم توێژینەوەیە کە لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە هێڵبەندکراوە‌و ئەوڕۆکە لەژێر ناوی ئەنیستیتۆیی ڕۆژهەڵاتناسی پەرەی سەندووە، بخەینە بەرباس‌و شرۆڤەوە.
"عەزیز ئەلعەزەمە" دەڵێ‌:" ڕۆژهەڵاتناسی بریتیە لە چوراچێوەیەکی مەعریفی لە پێوەندی ڕۆژئاوا بە ڕۆژهەڵاتەوە. هەروەها ڕۆژئاوا‌و ڕۆژهەڵات تەنیا دوو چەمکی جوگرافی شارستانی نین لە خاڵێکی دیاریکراودا، بەڵکوو دوو چەمکی خەیاڵین‌و خراونەتەوە ناو داڕشتەی ئەوەیەکە ڕۆشنبیری‌و مێژووی سیاسیە، ئەو لایەنە لە پێوەندی دەسەڵات ‌و دەست ڕاگرتن، کە خۆیی شەقڵی ڕۆژئاوایی هەیە لە ناو گوتانەی کە لە هزردا‌و لە خەیاڵدا ئەوی دیکە پێ‌دیاری دەکا. هەروەها لەو ڕێگایەشەوە پێوەندی خودی خۆی‌و هۆشیاری خۆی بەرانبەر بەوی دیکە دەردەبڕێت"10 توێژینەوەکان لە مەڕ ڕۆژهەڵاتناسی لە لایەن ئیدوارد سەعیدەوە بەکەڵک وەرگرتن لە تێرامانەکانی فۆکۆ‌و گرامشی، ڕۆژهەڵاتناسی ڕەخنەیەکی کاریگەربوو بۆ ئەو دەقە ڕۆژئاواییانەی بە درێژایی مێژوو نووسرابوو. کە لە ڕوانگەی سەعیدەوە"رۆژهەڵاتناسی ـ گوتاری(گفتمان) ڕۆژئاوایی لە بارەی ڕۆژهەڵاتەوە ـ لە ڕوانگەی مێژوویییەوە کردارێکی ڕوخێنەرانەی درێژەدارە"11کەوابوو ڕۆژهەڵاتناسی لە ڕوانگەی مێژوییەوە دو ئامانجی هەیە: ئەکەم ئەوە کە کۆلۆنیالیزم(پاوانخوازی)‌و فرەخوازی وڵاتانی ڕۆژئاوایی بووە، کە وەک پرۆژەیەک بۆ دەستبەسەرداگرتنی بەسەر ڕۆژهەڵات کەوتۆتە گەڕ. دوهەم: بەشێوەیەکی چاوەڕوان‌نەکراو سەرقاڵی قەناعەت پێ‌هێنانی خەڵکانی ڕۆژهەڵات بووە کە شارستانییەتی ڕۆژئاوایی شارستانییەتێکی جیهانیە‌و لەسەروی هەموو شارستانییەتەکانەوەیە.
"برایان ترنر"دەنوسێ‌:" بەشی سەرەکی ڕەخنەی ڕۆژهەڵاتیلەسەر ئەم مژارەیە کە ناسکاری (سوژە) ڕۆژهەڵاتی تایبەتمەندییەکی زانستی ـ کۆمەڵایەتییە کە ڕۆژهەڵات بە شێوەیەکی کردارێکی جیاواز، پێکهێناوە. واتە:
رۆژهەڵات: ڕاوەستاو ← نائاوەزمەند ← دواکەوتوو ← دیکتاتۆریەت
رۆژئاوا: گۆڕانخواز ← ئاوەزمەند ← گەشەسەندوو ← دیموکراتیک
"و.گ.کرنان" ڕۆژهەڵاتناس دەڵێ‌:"خەیاڵی کۆمەڵێک ڕۆژئاوایی لەسەر ڕۆژهەڵات"12‌و هەروەها خاتوو هنداستانوپ لە بارەی ڕۆژهەڵاتەوە دەڵێ‌: "رۆژهەڵات کیانی خەیاڵەکانی منە"13، لە کاتێکدا میشێل فۆکۆ دەڵێ‌: "هەموو ئەزموونە مەزنەکانی "فلوبر" کتێبی خەیاڵی منە‌و شانۆیەک لە بەرامبەر ڕوانینی قووڵی تاکی گۆشەگیری دەڕوانن، ڕێکخراوە‌و لە نێو دەقە ڕۆژئاواییەکان‌و هەڵسەنگاندنەکاندا دەردەکەوێ‌ کە ڕۆژهەڵات لە ئەدەبیاتی ڕۆژهڵاتناسی دیاردەیەکی دوور لە ڕاستییەو ڕۆژهەڵاتناسی لە شێوازێکی خەیاڵیدا وێنا دەکەن"14. بۆیە ئەم تێڕوانینەش بە جۆرێک دەچێتە فۆرمی "رۆژهەڵاتناسیی خەیاڵییەوە".
رۆژهەڵاتناسی فەڕانسەوی دەڵێ‌:"رۆژهەڵاتی ئیسلامی هەردەم خێڵەکی‌و ڕۆحانین، سەر بە ڕەگەزی ئاری نین‌و لە یەکتاییش‌دا ڕیشەیان داکوتاوە"15 واتە ڕۆژهەڵات لە چوارچێوەیەکی دوگم‌و داخراودا ماوەتەوەو ڕۆژهەڵاتناسیش پرۆسەیەکی دەرونشیکاری ڕۆژهەڵات لە لایەن ڕۆژئاواییە.
رۆژئاوا ← سیکۆلاریزم ← تاک تەوەرەیی
رۆژهەڵات← میتافیزیک ← سۆفیگەری
"ماکسیم ڕۆدسۆن" دەڵێ‌:" ڕۆژهەڵاتناسی مەعریفەیە‌و هەم ئیدۆلۆژی یەکەمیان دەشێ‌ ڕاست بێ‌ یان چەوت، بەڵام هەردووکیان خراپەیەکی ڕەها نیە. هەروەها ئەو ڕێبازانەی کە لەسەر بنچینەی گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی پێک دێنێ‌، جا چ پەیوەست بێ‌ چییەتی چین یان نەتەوە یان گەل، ئەمانە ڕێبازی ئایدیالیستین‌و دوورن لە تێڕٍوانینی زانستییەوە"16.
"ماکدۆنالد" ڕۆژهەڵاتناس دەڵی: "ئەو جیاوازییەی کە عەقڵی ڕۆژهەڵاتی لە ڕۆژئاوایی جیا دەکاتەوە نە هەر تەنیا خێرایی باوەڕکردن بە شتە نادیارەکانە، بەڵکو عەقڵی ڕۆژهەڵاتی ناتوانێت سیستمێک بۆ ئەو شتانەی سروشت دابنێ‌ کە بەچاو دەیانبینی"17 ئیدوارسەعید میتۆدێکی ڕۆژهەڵاتناسی بۆ وێناکردنی ڕۆژئاوا وەک ڕۆژهەڵات خەریک دەکا‌و چڕی دەکاتەوە، ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا دوو تەوەری دژبەیەکدی پێناسە دەکا‌و ئەو کەمتەر خەمییەی لەهەمبەر ڕۆژهەڵاتەوە، بنیاتنانی سەروەریی ڕۆژئاواییە.
رۆژهەڵات: نائاوەزمەندی ← دیکتاتۆریەت ← نەریتی
رۆژئاوا: ئاوەزمەندی ← خەڵک‌سالاری ← مودێڕن
ئەم تێڕوانینە کاکڵەی سەروەریی تێڕوانینی سەروەرییانەی ڕۆژئاواییە لە مەڕ ڕۆژهەڵات.
گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی هاوکات لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕێنسانس، کە مودێرَنیزم وەک شارستانیەتی ڕۆژئاوا دەرکەوت، لەو کاتەدا بوو ڕۆژهەڵات‌و ژیارەکانی ڕۆژهەڵاتی، شارستانییەتێکی هیلاک‌و پڕوکاو بوو، بۆیە سەرلەنوێ‌ لە لایەن ڕۆژئاواوە پرۆسەی کۆن‌و مێژووی ڕۆژهەڵاتناسی دەکەوێتەوە گەڕ‌و لە لایەن ڕۆژئاواوە بە کردنەوەی قوتابخانەکان ئەو ناتەواوییە لە مێژووی کۆندا زیندوو دەکاتەوە. لێرەدایە وشەی ڕۆژهەڵاتناسی(orientalism) لە بەرامبەر ڕۆژئاواناسی (occidentism) ڕادەوەستێ‌‌و ڕۆژهەڵاتناسی‌و ڕۆژهەڵاتخوازی دەبێتە بنەمافکرییەکانی شارستانییەتی ڕۆژهەڵاتی‌و کەلتووری نەتەوەکانی کۆن‌و نوێی ڕۆژهەڵات، ڕێنسانس‌و مودێڕنیزم دەبێتە بنەماو ژێرخانی بیری یونانی کۆن‌و دنیای ئەوڕۆکەی ڕۆژئاوایی. بۆیە لێرەدا بە لەبەر چاوگرتنی ئەم ڕۆەتە مێژوویە لە درێژایە مێژوو، ڕەوتی ڕۆژهەڵاتناسی لە دوو شەپۆلی گەورەی مێژوودا پولین بەندی بکەین:
یەکەم: ڕۆژهەڵاتناسی کلاسیک (سامیناسی، ئاشووریناسی، زمانناسی، کەوناراناسی(باستان شناسی)‌و...)
دووهەم: ڕۆژهەڵاتناسی مودێڕن (کولتوورناسی، زمانناسی، ئیسلام‌ناسی، ئێران ناسی، کوردناسی،...)
شەپۆلی یەکەم: 1ـ 1) ـ ڕۆژهەڵاتناسی کەونارا (باستان)
لە شەپۆلی یەکەمدا، ڕۆژهەڵاتناسی دەبێتە پرۆسەیەکی مێژوویی و ڕەوتێک کە وەڵامدەری ئەو پرسیارانەیە لە مێژووی کۆن‌و میژووی دابڕانی ڕۆژئاوا‌و ڕۆژهەڵات ون بووە‌و هەروەها لە وەڵامدانەوەیان ناتوانێ‌ خۆی بدزێتەوە، بۆیە ئەگەر دیاردەیەک ئاخێزگەکەی لە مێژوودا ڕەچاو بکرێ‌و مێژوویی کۆن بووبێ‌ بە ڕچەشکێنی ئەم دیاردەیە، ئەوا ڕۆژهەڵاتناسی لە پێناسەی مێژووی خۆیدا دیاردەیەکی مێژووی‌و کۆنە، کە لە لایەن ڕۆژئاواییەکانەوە لە بەرامبەر ڕۆژهەڵات بەکارهێنراوە. ئەگەر لاپەڕەکانی مێژووی کۆن هەڵبدەینەوە، دەبینین ڕۆژهەڵاتناسی لە نێوان ئەو گۆڕانکارییانەی کە لە پێکدادانە مێژووییەکاندا ڕووی داوە، ناتوانین بە شێوەیەکی زانستیانەو ئاکادمێک قەڵەم بدەین. لە هەمان کاتدا ڕۆژهەڵاتناسی لە ڕەوتی مێژووی کۆندا بە دو قۆناغی گرینگ کە ڕەنگ‌و بۆی خۆی هەیە، تێدەپەڕێ‌. ئەم ڕەوتە لە هێرشی ئەسکەندەر وەک دەستپێکی ئەو پێکدادانە مێژووییە هەتا دەگاتە ڕێنسانس سەرەتای نوێبوونەوەی ڕۆژئاوا‌و سەرهەڵدانی ژیاری مودێڕنیزم وەک بناغەی هزرمەندی ڕۆژئاوا درێژەی هەیە، کە دەبێتە خوڵقاندنی دیاردەی ڕۆژهەڵاتناسی بۆ پاوان کردنی ڕۆژهەڵات لە لایەن ڕۆژئاواوە. واتە پێکدادانی شارستانییەتی یۆنانی کۆن وەک بنەما‌و پێکهاتەی ڕۆژئاوای‌و شارستانییەتی ئایینەکانی ڕۆژهەڵاتی وەک زەردەشت، بودایی، کونفوسیوس‌و...هتاد. لە پێڤاژۆی مێژووی کۆندا، ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا تووشی دابڕانێکی کولتووری‌و سیاسی‌و ئابووری دەبێ‌‌و تەنیا هۆکاریشی کاریگەرییەکانی ئەو جۆرە ڕامانەیە کە لە نەوەکانیتردا دوپات دەبێتەوە‌و پەرەدەستێنێ‌. دووپات بوونەوە لە مێژوودا بە هۆی کاریگەری بیرو هزری نەوەی کۆن لە مێژوو شتێکی تاڕادەیەک کولتووری بووە‌و مەبەستێکی تاڕادەیەک ئامانجمەند بوە. لە واقێعدا دەتوانین ڕەچەڵەکی ئەو دیاردانەی کە بوە هۆی دابڕان‌و ئەو بیرکردنەوەیە لە هەمبەر خۆرهەڵات، لە کون‌و قوژبنەکانی میژووی کۆن بدۆزینەوە. ئیدوارد سەعید بە ئاماژە کردن بە چاخی یونانی کۆن دەیهەوێ‌ بڵێ کە وەک ئەوەی ڕۆژهەڵاتناسی نەتەنیا بە تەواوی فانتازییایەکی ڕۆژئاوایی لە ڕەوتی مێژووا نەبووە، بەڵکوو کۆمەڵێکی خوڵقاندووە کە بۆچوون‌و تێڕامانەکانیان‌و میتۆدەکانیان لە ئاستی پراکتیکدا لە ڕووبەڕوبوونەوە لە گەڵ نەوەکاندا بە شێوەیەکی بەردەوام لەسەری جەغت کراوە‌و هەوڵی بۆ دراوە. لە واقێعدا مێژوو هەرچەندە کۆنیش بێ‌ دەبێ‌ ئەزموونەکان و خاڵە سەرەکییەکانی ئەو پێوەندییانە لێکبدرێتەوە، دێارە مەبەستی ڕۆژهەڵاتناسی لێرەدا هەوڵدانێکە بۆ تێگەیشتن لە ڕۆژهەڵات‌و ئەو ڕۆژئاوایەیی کە ڕۆژهەڵاتناسی دەکاتە ئامرازی باشتر پاوان کردنی ڕۆژهەڵات، بۆیە ئەگەر بە باشی لاپەڕەکانی مێژووی کۆن‌و نوێ‌ وردنەبینەوە ئەوا ئەو ڕەوتە درێژەی دەبێ‌.
2ـ 1) قۆناغی یەکەمی ڕۆژهەڵاتناسی لە نێوان حەکایەت‌و خەیاڵگەریی ڕۆژئاوا:
هاوکات لەگەڵ ڕەوڕەوەی مێژووی مرۆڤایەتیی‌و گۆڕانکارییەکانی مێژوو، دروست بوونی ژیارە کۆنەکان لە ناوچەکانی هەر چوار سوچی جیهانەوە، سەرهەڵدانی ژیانی بەکۆمەڵ‌و هەوڵی گەڕانی مرۆڤـ بۆ گەیشتن لە شوێنەکانی سەر گۆی زەوی، بووە هۆی ئەوە کە ژیارەکانیش تێکەڵاو بن. کەواتە ناتوانین بڵێین تێکەڵاوبوونی ژیارەکان‌و کۆمەڵگا کۆنەکان بە شێوەیەک لە شێوەکان بە ناسین لەسەر یەکدی ناودێر بکەین، یان ڕۆژهەڵاتناسی لە چواچێوەی مێژوویەکی کورت کراوەی سەدەی بیستەم‌و بیست‌و یەکەم پێناسە بکەین. لە هەمان کاتدا هێندێک بیروڕای جیاواز لەسەر ئەو باوەڕەن کە ڕۆژهەڵاتناسی دیاردەیەکی هەڵقوڵاو‌و لە دایکبووی مێژوویی کۆلۆنیالیزمە‌و پێ لەسەر ئەوە دەگرن کە بەتەواوی مودێرَنەو فڕی بەسەر کۆنەوە نییە، لە لایەکی دیکەوە، هێندێک لەو باوەڕەن کە ڕۆژهەڵاتناسی ڕەوتێکی ناتەواوی مێژووی ڕۆژئاوایە کە لە مێژووی هاوچەرخی ڕۆژئاوادا سەر لەنوێ‌ ئۆرگانیزە‌و کاناڵیزە بۆتەوە. کەواتە بۆ تیشک خستنە سەر ئەم دیاردەیە‌و ئاخێزگەکانی لە مێژووی کۆندا، هەروەها شارستانییەتی ڕۆژئاوای کۆن لە هەمبەر ئەو دەستەواژەیەدا، چیە‌و لەکوێ‌ سەری هەڵداوە؟ یان ئەوەی کە ڕۆژهەڵاتناسی کۆن (کلاسیک) چیە؟
"ژیاری کەونارای یونان، لە سەدەی حەوتەمی زایینی وردە وردە لە ڕۆژهەڵاتی ئورووپادا سەریهەڵدا، ژیارێک کە لەسەر بنەمای سیستمی پۆلیس کە لە ئارمان شاری یونانەوە، سەرچاوە دەگرێ‌، پۆلیسەکان لە واقێعدا، دەوڵەت ـ شارەکانی یۆنان بوون کە هەرکام دەسەڵاتی سەربەخۆ‌و خودموختاریان هەبوو، بەڵام لە کاتی هێرشی داگیرکەران ئەم پۆلیسانە دەبوونە پشتیوانی یەکدی بۆ بەرگری لە زێد‌و نیشتمانی یونانی کۆن، لە لایەکی دیکەوە یونان وەک بنەما‌و ژێرخانی فەلسەفە‌و هزری ڕۆژئاوایی، بەرهەمی تێکشکاندنی نۆرمە کۆنەکان‌و دامەزراندنی سیستمی دێموکراسی لە لایەن فەیلەسوفانی ئەوکات بوو کە بووە هۆی ئەوە کە ڕۆژئاوا ببێتە ناوەندی بەهێزی خودئاگایی مرۆڤ. مێژوونوس هێردۆت(484ـ 425 پ.ز) ‌و یەکێ‌ لە فەیلەسووفەکانی یۆنانی کۆن ئەرەستوو (384ـ 322 پ.ز) لەم چاخەدا دەرورێکی سەرەکیی دەبینن‌و دەبنە تیۆرسیەن‌و بنەما داڕێژی ڕۆژئاوا. لەدەرو بەری ئەم دەوڵەت شارانە هێندیک لە بێگانەکانی ناوچەکانی تر دەهاتن‌و بە هۆی تێکەڵابوونیان، یۆنانییەکان ئەوانیان بە "بەربەڕ" بانگیان دەکردن‌و بە مانای غەیرە یۆنانی. لە هەمان کاتدا گەشتیارە کانی ڕۆژئاوای کە ناوەندی ئەم گەڕیدانە(جهانگردان) یۆنانی کۆن بوو کە بۆ ناسین‌و تێگەیشتن لە دنیای دەروەی یۆنان دەکەوتنە گەڕان‌و بە دوای کولتوورەکان دەگەڕان"19. بەریان (گرایش) بۆ ناسینی ڕۆژهەڵات لێرەوە دەبێتە فانتازییایەکی نامۆ کە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی دەکاتە سیمای سەیرو سەمەرە‌و هەوڵی ناسینی ئەو ژیارانەیە. بۆ نموونە گەڕاڵی مێژوونووسی بە ناوبانگ هێرۆدۆت گرینگییەکی تایبەتیی لە مێژووی کارەساتەکان، ڕوداوەکان،... وەک خۆی، لە میژووی مرۆڤایەتیدا هەیە.
روانگەیەکی دیکە کە لە ڕۆژهەڵاتناسی کۆندا کاریگەری لە سەر بیرو هزری نەوەکانی دوای خۆی‌و بیری ڕۆژئاوا داناوە فەیلسووفی یۆنانی ئەرەستووە، ڕوانگەی ئەرەستوو بە ئەندێشەی مرۆڤناسی لە داوێنی ئەودا کە لە یۆنانی کۆندا شێوەیەکی سەروەری هەیە: " بەربەڕەکان(کەسانێک کە ناتوانن بە یۆنانی قسە بکەن)‌و ئەو بەڕبەڕانەی کە دەوڵەتگەلێکی گەورەیان پێکهێناوە، هەروەکوو ئێرانییەکان، لە ڕاستییدا کۆیلەگەلێکن کە ناتوانن لە باتی بارودۆخی کۆیلەتی گشتی‌و چوارچێوە داڕێژراو، ژیان دەکەن"20. ئەم ڕوانگەیەی ئەرەستوو بۆ سیستمی گشتی کۆمەلایەتیی ئێران، چاولێ‌گەری لە سیستمی دەسەڵاتی سەرەڕۆیی ئێرانە. لە ڕوانگەی ئەو بیرمەندەوە، وڵاتێکە کە تەواوی خەڵکەکەی کۆیلەن‌و جیا لە ئاغا یان پاشایەک ئیدی کەسێکیان نیە. بۆیە لێرەدا هۆکاری ئەم تێگەیشتنە لە ڕۆژهەڵات نەوەکانی دیکە دێنێتە گۆڕەپانی ئەو پرۆسەوە‌و لە بیروهزری فەیلەسووفەکانی دیکە لە مێژووی سەدەکانی ناوەڕاست، ڕێنسانس‌و دواتر سەدەی بیستەم‌و بیست‌و یەکەم گرێدراوە‌و بۆتە ناوەقەی هزری ڕۆژئاوا. هەڵبەت ئەو جیاوازییانەی کە لە مێژوودا هەبووەو بەڕادەی ئەو جیاوازییانە لەگەڵ یەکتردا، ئەم شێوازە لە پرۆسەی ڕۆژهەڵاتناسی فۆرم دەگرێ‌‌و خۆی دەخاتە بیچمێکی تێگەیشتنەوە. بۆ ئەو مەبەستەش نموونەیەک هەیە کە لە " شانۆنامەی "بارسیان" بەرهەمی "ئاشیلوس" دەست پێدەکات لەو شانۆیەدا ئاشیلوس ڕوداوێک دێنێتە سەرشانۆ کە لەوەدا ئێرانییەکان لەکاتێکدا دەزانن کە سوپای ئێران بە ڕێبەرایەتیی " خەشایارشا" لە شەڕ لەگەڵ یۆنانییەکان شکست دەخوات‌و هەست بە بەدبەختی‌و چەرمەسەری دەکا‌و دەستەی کۆڕ ئەم قەسیدەیە دەخوێنن:
و اکنون تمام سرزمین آسیا
نالە میکند کە خالی است
آ‌ه، آ‌ه، خشایار بە پیش ڕاند
نقشەهای خشایار در زمین و دریا
همگی نقش بر آ‌ب شدند
پس چار بر سپاهیان داریوش بزرگ
گزندی وارد نیامد
هنگامی کە آ‌ن ڕهبر دوست داشتنی
کە از مردمان شوش بود
آ‌نها ڕا بە جنگ ڕهبری کرد"21
لەم قەسیدەیەدا لە ڕێگەی خەیاڵپەروەری ئورووپاییەوە دەڵێ‌‌و پێناسەی دەکا. ئەو سیفەتانەی کە بۆ ڕۆژهەڵات دەڵێ‌ لە جۆرێک لە پێکدادانی ژیارەکان بووە‌و ئەم ڕەوتەش هەوەها بەردەوام بووە.
لە قۆناغی یەکەم دا، بە هۆی هێرش کردنە سەر ڕۆژهەڵات لە لایەن ئەسکەندەری مەقدوونی پێکدانێک لە نێوان دوو ناوەندی شارستانییەتی ڕۆژئاوا‌و ڕۆژهەڵات دەست پێدەکا‌و دەبێتەدەستپێکی پێکدادانەکان‌و شەڕە خوێناوییەکان‌و لە هەمان کاتدا دەبێتە هۆی تێکەڵاوبوون‌و پەرەسەندنی بازرگانییەکان. هاتنی ئەسکەندر وەک یەکەمین هێرشی بەرچاوو کاریگەر لە ڕەوتی مێژوودا، دەتوانیین وەک تاقە پێکدادانێک کە بووە هۆی خوڵقاندنی بیری ڕۆژهەڵاتناسی لە لایەن ڕۆژئاواوە. ڕەنگە مێژوو گەلێک پێکدادان‌و تێکەڵاو بوونی هەبوبێ‌‌و زۆر لە هاتنی ئەسکەندەریش دەوری خۆی هەبێ‌، بەڵام وەک ئەوەی باسی لێوە کرابێ‌ (جواهر لعل نەهرو) لە کتێبە بەناوبانگەکەی خۆیدا "چاوخشاندنێک بەسەر مێژووی جیهاندا(نگاهی بە تاریخ جهان)" دەنووسێ‌: " کاریگەری هێرشی ئەسکەندەر بۆ ڕۆژهەڵات و ئەو پێکدادانە نوێیانە، بوو کە لە نێوان ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا، هاتە ئاراوە. ژمارەیەکی زۆر لە یۆنانییەکان هاتنە ڕۆژهەڵات‌و لە شارە کۆنەکانی ڕۆژهەڵات نیشتەجێ‌ بوون یان کۆچبەران‌و کۆچبەری نوێیان لێکەوتەوە. تەنانەت تەواوی بازرگانی نێوان ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا بوونی هەبوو‌و بەڵام دوابەدوای ئەمە بووە هۆی پەرەسەندنی ئەم پێوەندییانە"22.
رۆژهەڵاتناسی سەردەمی کەونارا دەتوانین لە چوارچێوەی فانتازیایەکی کۆن‌و پێکهاتەیەکی کلاسیک وێنا بکەین، واتە خەیاڵێک کە بەناو ڕووداوەکان‌و ئەفسانەکان‌و ئوستوورەکان تێپەڕ دەبێ‌، هەروەها ڕۆژهەڵاتناسی چاخی کۆن جۆرێک لە پڕشوبڵاوی نێوان ڕۆژهەڵاتناسی بووە کە دەتوانیین تەنیا لە چوارچێوەی سیاحەتنامە‌و بیرەوەری ببینین. بۆیە تێڕوانیمان لە کلاسیکی ئەو ڕەوتەیە کە دەبێتە ڕێبازێکی ناتەواو‌و چاوگەی بیرێکی سەقەت کە لە لایەن نەوەکانی دوای خۆی پێ‌دەگاو گەشەدەکا.
3ـ1) سەدەکانی ناڤین‌و پەرەسەندنی گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی:
سەدەکانی ناوەڕاست ناسراو بە سەدەتاریکەکانی مێژوو، دەورەیەکی گرینکی مێژوویی لە پرۆسەی ڕۆژهەڵاتناسی هەبووە‌و کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ڕەوتی دابڕٍانی ڕۆژئاوا‌و ڕۆژهەڵات داناوە. بڵاوبوونەوەی ئاینی مەسیحیەت لە ساڵی (380ی زایینی)یەوە‌و سەرهەڵدانی ئیسلام لە سەدەی 6ی زاینییەوە‌و پێکدادانی دوو ئایینی ئیسلام‌و مەسیحیەت‌و پێکهاتنی شەڕی خاچپەرستان لەسەدەی 11 بووە هۆی ئەوە کە بڵێین:" ڕەگی بزاڤی ڕۆژهەڵاتناسی لە سەدەکانی نێوەڕاستەوە لەگەڵ سەرهەڵدانی شەڕی خاچەکان هاتە کایەوە‌و بەو هۆیەوە ڕۆژهەڵات لەو سەردەمەدا بوو بە مایەی بایەخدان لە لای ڕۆژئاوای مەسیحیەتەوە"23 ئەم دەورەیە لە ڕۆژهەڵاتناسی بە گیرانی "ئەندولوس"، دوڕگەکانی دەریای مەدیتەرانە‌و باشووری ئیتالیا بە دەستی موسڵمانەکان ـ کە بووە هۆی پێشکەوتووی‌و گەشەکردنی ئیسلام لەو دەورەیەدا‌و بە دەورەی" تەڵایی" ئیسلام ناسێندرا ـ24 دەستی پێکرد‌و تا نیوەی سەدەی هەژدەهەم درێژەی هەبوو. گەشە کردنی بەرچاوی دنیای ئیسلام لە جیهاندا‌و پەرەسەندنی بەرەو ڕۆژئاوا‌و هەستکردنی کەلیسا بە ڕەوتی گەشەکردنی ئیسلام، لە بارودۆخێکی ئاوەها هەستیاردا کە، لاوەکانی مەسێحییەت بەروە ئیسلام سەرەنجڕاکێش دەبوون‌و کەلیسا هەستی بە مەترسی کرد بۆ پێشگیری لە‌و ڕەوتە دوو کاری سەرەکیی کرد:
4 ـ1) پێشگیری لە کۆچی کۆمەڵگای مەسیحییەت بۆ جیهانی ئیسلامی.
کۆچی بەکۆمەڵی گەشتیارەکانی ئورووپای بۆ وڵاتانی ئیسلامی یەکێکە لەو دیاردانە بوو کە کۆمەڵگای ڕۆژئاوایی بەروەو ڕوویی بوو. کەلیساکان لەبەرامبەر ئەو شەپۆلە لە کۆچ، تووشی زۆر گرفتی ئەوتۆ هاتن. وەک ئەوەی زۆربەی سەیاحەکان، بازرگانەکانو...هتد ڕوویان کردە وڵاتانی ڕۆژهەڵات‌و دواتر لەگەڵ ڕۆژهەڵاتدا تێکەڵاو بوون‌و جیاوازییەکان‌و باشییەکانی بەسەر کەلیسادا بەرزدەنرخاند. سەرەکییترین هۆکاری دابڕانی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵات لەم دەورەیەدا بوو..لەو پێوەندییەدا "گوستاولوبوون"ی فەڕانسەوی لە کتێبە بەناوبانگەکەی خۆیدا بە ناو "شارستانییەتی ئیسلام‌و عەرەب" ئەم جیاوازییانە نێوان جیهانی ئسلام‌و مەسیحییەت بە شێوەیەک هێناویەتە بەرباس‌و نووسین، ئەو دەنووسێ‌ کە :" درووست لە کاتێکدا کە دنیای ڕۆژئاوا لە دەمارگرژییەکی وشکی کەلیسا لە ڕەنج‌و نارەحەتی دابوو، موسڵمانەکان، بە تەواوی بەرەوە شوێنە فەرهەنگییەکان هاتن بە تایبەت یونانی ‌و لەگەڵ وەرگێرَانی ئەو بەرهەمانە بە زمانی عەرەبی، ڕێگەی پێکهێنای شارستانییەتی ‌و پێشکەوتنیان درێژەدار بوون‌و فێربوون"25. بۆیە بەکەڵک وەرگرتن لە هەستی ئایینی‌و ڕێگەخۆش‌کردن بۆ بەرزکردنەوزەی جیاوازییەکانی ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا، کەلیسا توانی ڕۆڵێکی بەرچاو لە پێوەندی لەگەڵ دیاردەی کۆچ‌و وەرگرتنی فەهەنگی ئیسلامی بگێرێ‌‌و ئەم هەنگاوەش لە ڕێگەی ناردنی گەڕیدەکان بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی‌و وەرگرتنی زانیاری لە سەر کولتوور‌و ناسنامەی ڕۆژهەڵاتی‌و خاڵە لاوازەکانی بوو، کەبەم شێوەیە وردە وردە هێژموونی ڕۆژئاوا دەکەوێتەگەڕ‌و پراکتیکەوە‌و لە نێو پرۆسەیەکی خاوەن گەڵاڵەیەکی دیاریکرا بە واتایەکی دی ڕۆژهەڵاتناسی دەبێتە پرۆسەیەک بۆ هێژموونی ڕۆژئاوا بەسەر ڕۆژهەڵات.
5 ـ 1) هەوڵدان بۆ لاواز کردنی ئیسلام، وەک تاقە شارستانییەتێکی ڕۆژهەڵاتی‌و کاریگەر لەسەر کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی:
یەکێک لە کارە سەرەکییەکانی کەلیسا لە سەدەکانی نێوەڕاست لە بەرامبەر هێرش‌و پەلاماری ئیسلام بەکاری هێنا‌و بە مەبەستی لەمپەرێک لە بەرامبەر هرووژمی کولتووری ئیسلام بۆ نێو ڕۆژئاوا، کردنەوەی قوتابخانەکان بوو کە لەوێ‌دا سەرەکییترین ئەرکیان فێربوونی زمان‌و ناردنیان بۆ نێو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی. لەم دەوریەیەدا کەلیسا، لە کردنەوەی "ئەنجوومەنە مەسێحییەکان" کە لە "وین" پێکهات، بەپێی پێشنیاری "رێمون لوول" بڕیار درا کە لە شارە گەورەکانی وەک پاریس، ئەکسفۆرد، سالامانکە‌و شارەکانی دیکە، سەکۆکانی زمانی عەرەبی، عیبری، یونانی، فارسی‌و...بکرێتەوە. ڕێمون لوول لەو باوەڕەدا بوو کە لەگەڵ ناسینی زمانی عەرەبی بە ئاسانی دەتوانی لە نێوان عەرەبەکان نفووز بکەیت‌و ئەوان بەروە‌و مەسێحییەت ڕابَکێشی26.
بەو هۆیەوە لە ساڵەکانی کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست، یەکەمین هەوڵدان بۆ پێکهێنانی ناسینێکی تەواو میکانیزە‌و تەکووز(منڤم) ‌و بەردەوام هاتە ئاراوە، بڵام هێشتا ڕۆژئاوا بەوشێوەیە کە ئیستا هەیە ڕۆژئاوا نەبوو، بەو مانایە لێهاتووی پێویست بۆ هێرش بۆ سەر ڕۆژهەڵات‌و غەیری ئورووپایی نەبوو. بەڵام وەک ئەوەی دەبینین بە سەرکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی‌و نێزیک بە سەدەی 19ی زایینی، ئەم دەورانە نوێ‌یە‌و ئەو گوژمە نوێیە لە ئورووپاوە بۆ داگیرکردن دێتە ئاراوە‌و پرۆسەی ڕۆژهەڵاتناسی لە داوێنی کلۆنیالیزم درێژە دەدرێ‌‌و ئورووپاییەکان لە داگیرکردنی ڕۆژهەڵات‌و بە تایبەت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئافریقا، بە توێژینەوە‌و خوێندنەوەی چاوگەکانی ڕۆژهەڵات پێویستیان زۆر پەیدا کرد‌و بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆیان کەوتنە هەوڵ‌و تێکۆشان27.
6ـ1) سەدەکانی ناڤین لە ناوەقەی هیژموونی ئایینی لە پرۆسەی ڕۆژهەڵاتناسی
ئەگەر ڕۆژهەڵاتناسی سەدەکانی ناوەڕاست بخەینەبەرباس‌و لێکۆڵینەوە، دەبینین کە ئایین ڕۆلێکی سەرەکیی لەم پرۆسەیەدا دەبینێ‌‌و تا ڕادەیەکی زۆریش بە شێوەیەکی ڕادیکاڵانە دەجوڵێتەوە کە دەبێتە هۆی پێکدادان‌و شەڕێکی خوێناویش. دەتوانین بلێین لەزۆر شوێنەوە کە ڕوانینی ئیسلام بۆ ڕۆژئاوا‌و ڕوانینی ڕۆژئاوا بۆ ڕۆژهەڵات، ڕوانینێکی پراگماتیستانە‌و هێرشبەرانە بووە. کەوابوو هەریەکەو بۆ بەلاڕێدابردنی ئەوی دی هەوڵی داوە. لەپاڵ ئەمەشدا ڕۆژهەڵاتناسی وەک دیاردەیەک دەکەوێتە نێو تەنگەژەی ئایینی‌و لەبەرامبەریدا ڕۆژئاواناسی یان باشتر بڵێین مەسیحییەت ناسی ڕادەوەستێت‌و شارستانییەتەکانی دیکە‌و ئایینەکانی دیکە ڕۆڵێکی وەها لەم پرۆسەیەدا نابینن. لە ڕاستیدا سەدەکانی نێوەڕاست، سەدەی پێکدادانی ئاینی ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا ـ ئاینی ئیسلام‌و مەسیحییەت ـ کەواتە ڕۆژهەڵاتناسی لەم دەورەیەدا لەسەر بنەمای ئایین‌و هەڵوێست‌و بەرنامە ئایینییەکان لەبەرامبەر ئاینی ئیسلام دەردەکەوێ‌‌و لەگەڕان بەدوای ڕۆژهەڵاتدایە28.
7ـ1)هاتنی یەهودەکان بۆ نێو بازاڕی ڕۆژهەڵاتناسی
لە ساڵ 1505 زایینی یەهودییەک بە گەڵاڵەیەک لە پێوەندی هاریکاری هاوبەشی یەهودییەکان‌و مەسێحییەکان، پێشکەشی پاپ کرد کە لە سێ‌ خاڵ دا باس کرابوو: "داگیر کردنی جیهانی ئیسلام"، " جیاکردنەوەی بیتالمقدس لە موسڵمانەکان" و " داگیرکردنی فەلەستین بە دەستی یەهودییەکان". کاتێک پاپ ئەم گەڵاڵەیە پەسەند کرد، دیاردەی ڕۆژهەڵاتناسی لە لایەن یەهوودیەکانەوە کەوتە گەڕ‌و پراکتیکەوە‌و دەروازەیەکی نوێ‌ لە لێکۆڵینەوە لە ڕۆژهەڵاتناسی کرایەوە.29
8ـ 1) ڕۆژئاوا لە دەرباز بوونی لە سەدەکانی ناڤین
رۆژئاوا لە نوێ‌ کردنەوەی خۆیداو ڕۆچون بەرەوە ڕێنسانس‌و دەرباز بوونی خێرا لە سەدەکانی نێوەڕاست، بناژۆکانی مێژووی خۆی لە هۆکارە مادییەکانی خۆی و لە هەمان کاتدا بنیاتە فیکریەکانی دەوڵەت شارەکانی یۆنانی کۆن، لە دوی دەگەڕێ‌‌و سەر لە نوێ‌ ڕۆژئاوا لە گەڵ فەلسەفەی یۆنانی بنیات دەنێتەوە‌و کە ئەمجارە ڕێنسانس دەبێتە مەکۆی بیرەنوێکان‌و شوڕشێکی گەورەی مرۆڤایەتی، بە گوژم‌و گوڕو تینێکی تازە‌و پێکهاتە شکێنی ئایدیای سەدە ناوەڕاستی دێتە کایەوە. لەم گەڕانەوە بە سەر خویدا بە تایبەت مەسێحیەت، ڕواڵەتێکی نوێ‌ کە هاوڕەنگ‌و پێشەنگی زانست‌و مەعریفەی نوێی ڕۆژئاوایە، سەرهەڵ ئەدا. ڕێنسانس کە بە پێشەنگی بنیاتنەری ئایینی پرۆتستان، مارتین لۆتێر دەست پێدەکا‌و ڕواڵەتێکی نوێ‌ لە کەلیسا‌و لە مەسێحییەت نیشان دەدا. ڕواڵەتێک کە توانی گۆڕانکارییەکی گەورەی مرۆڤایەتی بخوڵقێنێ‌. ڕێنسانس ئەو سەدانەیە کە مرۆڤایەتی نۆژەن دەبێتەوە‌و ڕۆژئاواش سەرلەنوێ‌ لە فۆرم‌و شێوەیەیەکی دیکە خۆی نوێ‌ دەکاتەوە. واتە ئەگەر لە ڕوانگەی مێژووی بڕوانین دەتوانین بڵێین کە ڕێنسانس بە هەموو دیاردەکانیەوە شارستانییەتی نوێ‌‌و مودێڕنە‌و دەستپێکی قۆناغی مودێڕنەیە. لەم نێوەدا ڕۆژهەڵاتناسی دەکەوێتە قۆناخێکی دیکەوە کە بە تەواوی لە لایەن ڕۆژئاواوە لە نێو قوتابخانەکانی تایبەت بە ڕۆژهەڵاتناسی لە لایەن ڕۆژئاوا دەکرێتەوە‌و دەکەوێتە بەر لێکۆڵینەوە‌و توێژینەوەوە.
شەپۆلی دووهەم: ڕێنسانس‌و قۆناخی نوێی ڕۆژهەڵاتناسی
رێنسانس یان ژیانەوە، ئەو قۆناخەیە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە تایبەت یەکێک لە قۆناغە گرنگەکانی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی بوو کە لە مێژووی ئورووپادا ڕۆڵێکی سەرەکیی بینی‌و توانی گۆڕانکاریەکی زۆر بێنێتە ئاراوە‌و سیستمی کۆن‌و مێژووی‌و ئایدیای سەدەناوەڕاستی هەڵتەکێنی‌و بنەماکانی ئۆمانیسم (مرۆڤ تەروەرەیی) بە ئاراستەیەکی نوێ‌‌و لە گەڵ ئاوەزمەندی زانستیانە داڕێژێتەوە. سەدەکانی ڕێنسانس، سەدەی نۆژەن بوونەوەی کۆمەڵًگا‌و دەستپیپَکی قۆناغی مودێڕنەی مرۆڤایەتیە‌و تێکشکاندنی دەسەڵاتی کەلیسا30.
(Renaissance) یان ڕێنسانس، بزاڤێکی ڕۆشنگەری بوو کە لە لایەن ڕۆژئاواوە، دەستپێکی دەورانێک لە شۆڕشەکانی فەرهەنگی، ئاینی، زانست،...گەشەی کرد. ئەم بزووتنەوە لە سەدەی پازدەهەم دەستی پێکرد‌و هەتا دەورانی نوێی شۆڕشی پیشەسازی بەردەوام بوو. لەبارەی ڕێنسانس‌و سەدەکانی سەرهەڵدانی ڕۆشنگەری، لە ڕۆژئاواو هزری ڕۆژئاوایی تەنیا دەتوانین لەچەند قۆناغی هزرمەندانە گەشەی کرد. نێهیلیزم (Nihilism)، خودبنیاتی (Subjectivity)‌و هاتنە نێو قۆناخێک بە نێو شەپۆلەکانی مودێڕنیتە (Modernity)‌و مودێڕنیزم (Modernism)، ئەزموونێک بوون کە بوونە هۆکاری گرنگی‌و پێداگرتن لە جیهان‌و ڕاڤەی نوێی جیهان‌و دەروازەیەکی نوێ‌ لە ناسینی جیهان، کە ئاکامەکەی ناسین‌و شرۆڤەی وڵاتانای ڕۆژهەڵاتی بوو کە لە سەرەتای ڕێنسانس دەستپێک‌و گوژم‌و تاوی لە سەدەی نۆزدەهەم لەگەڵ کلۆنیالیزم، تێکنۆلۆژی سەدەی بیستەم‌و گلوبالیسمی هەزارەی سێهەم، ڕۆژهەڵاتناسی دەبێتە گوتاری کۆڕو کۆمەڵە نێونەتەوەییەکان. "بەم شێوەیە کە بزاڤی ڕۆژهەڵاتناسی لە ئەنجامی ئەوەکە لە سەدەکانی 19/18دا پەرەسەندنێکی سەیر بەخۆوە دەبینێ‌‌و لەمبارەیەوە شاعیرێکی فەڕانسەوی لە پێشەکی کتێبەکەی بە ناو "رۆژهەڵاتیانە"دا دەڵێ‌:لەپشت لێکۆڵینەوەکان لەمەڕ ڕۆژهەڵات هەنگاوی ئەوتۆیان نەنا ببوو وەک ئەوەی ئێستا ناویەتی، بۆیە لەسەردەمی لویسی چوارەم‌دا کە مەیلی ڕێبازی هێلینیست زاڵبوو بەسەر ئەو لێکۆڵینەوانەی کە لەسەر ڕۆژهەلا ئەنجام دەدران، بەڵام ئەوڕۆکە سەردەری هەرتەنیا بۆ ڕۆژهەڵاتناسییە" 31
1ـ2) مۆنتسکیۆ، ڕۆژهەڵاتناسی نوێ‌‌و بنیاتنەری ڕۆژهەڵاتناسیی نوێ
‌
مۆنتسکیۆ ئەوەی کە لە بارەی ڕۆژهەڵات‌و بارودۆخی ئیسلام دەڵێ‌، زۆربەی جەخت کردنێکە لەسەر ئەو سیاحەتننامانەی کە لە ڕێگەی ناسینی ڕۆژهەڵاتەوە نووسراون. ئەو باس‌و خواستانەی کە دەم بە دەم لە نێو کولتووری خەڵکی ڕۆژهەڵات باوەو، هەروەها هێندێک لەو کتێبانەی کە لە پێوەندییەکانی یۆنان‌و ڕۆژهەڵاتەوە نووسراون. ڕۆحی یاساکان (روح القوانین)ی مۆنتسکیۆ، کتێبێک کە لە لایەن بیرمەندانی ڕۆژئاوایی‌و ڕۆژهەڵاتی سەرچاوەیەکی بەنرخ بوو. بۆیە گەلێک باس‌و مناقشەی سەبارەت بە ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا‌و فەرهەنگی ڕۆژهەڵاتی باس دەکا. مۆنتسکیۆ لە کۆتایی بەندی 45 کتێبی 28ی ڕۆحی یاساکان دەنوسێ‌:" تۆێژینەوەکان لەسەر یاساکانی فەڕانسە تەواو نیە ‌و ئێستا من وەک ئەو زێڕفرۆشە وام کە بۆ دیتنی ئاسەوارەکانی ئەهرامی میسر بۆ ئەو وڵاتەرۆیشت‌و تەنیا چاوێک پێداخشاند‌و بی ئەوەی کە شتێکی دیکەی بینیبێ‌"32 لە واقێعدا دەتوانین بڵێین کە ئەم وتەیەی مۆنتسکیۆ بە ناڕێک بزانین کە ئاوەها بڕیار دەدا." بە تایبەت لە هەمبەر ڕۆحی یاساکانی ڕۆژهەڵات، چونکە ئەو نەتەنیا چاوی بە ئەهرامی میسر نەخشاندوە بەڵکوو بەپێی بۆچوونی کەسانی دیکە پێداگرە‌و لەو پێوەندییەدا دەتوانین بڵێین کە بینەرانی ئەهرامی میسر یەکجار لە ڕاستییەکانی بەدوور بن، ئەوا دەتوانین بڵێین کە مۆنتسکیۆ دو بەرابەر لە ڕاستیییەکان بە دوورە"33. ئەمە بۆچوونێک بوو کە لە لایەن ڕۆژهەڵاتییەکانەوە، لەسەر ڕوانگەی مۆنتسکیۆ، سەبارەت بە ڕۆژهەڵات‌و ڕۆحی یاساکانی ڕۆژهەڵات باسکراوە. لە سەردەمی مۆنتسکیۆدا، ڕۆژهەڵات وەک شتێک جادوویی‌و خەیاڵی وابوو، کە ئەویش لە چیرۆکەکانی هەزارویەک شەو (هزارو یک شب) وەک ئەفسانەیەک دەهاتە پێش چاو‌و وێنا دەکرا.
3ـ2) تێڕامانی دیکتاتۆریی ڕۆژهەڵاتی
یەکێک لەو تێڕامانە فیکرییانەی کە مێژوونووسان‌و گەڕیدەکانی ڕۆژئاوایی لە سەرەتاوە‌و لە نوسینەکانیاندا باسیان لێوە کردوە، تێڕامانی دیکتاتۆریەت‌و سەرەڕۆیی ڕۆژهەڵاتییە کە بەردەام کاریگەری لەسەر ڕۆژئاوا داناوە. تیۆریەک کە لە سەدەی ڕۆشنگەریدا دەرکەوتەکانی هەبووە‌و بە شێوەی تێڕامانێکی هزری ویت فوگوڵ لە توێژینەوەکانی ڕۆژهەڵاتناسی کەوتۆتە بەرچاو. تیۆری دیکتاتۆریەتی ڕۆژهەڵاتی، بەرهەمی ئەو گۆڕانکارییانە فکرییەی ڕۆژئاوا لە ڕێنسانس‌و پێگرتنی لە سەدەی هەژدەهەم. لە کاتێکدا کە ئورووپا پێ‌دەنێتە گۆڕان‌و گۆڕانخوازی‌و ڕۆژهەڵات بەرە دواوە دکشێتەوە، شارستانیەتە ڕۆژهەڵاتییەکان لە گرنگی دەکەون‌و هەوڵی پێویست بۆ نۆژەن کردنەوە نادەن‌و گەڕانەوە بۆ بنەما سوننەتییەکان بە تایبەت سوننەتەکانی ئاینی یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی تیۆری دیکتاتۆریەتی ڕۆژهەڵاتییە‌و بەو واتایە کە ڕۆژئاوا دەبێتە مەکتەبی تاک تەوەرەیی‌و ڕۆژهەڵات سوننەتی‌و عەشیرەیی یان بڵێین ئایینخوازی بونیادگەرییانە. لە کاتێکدا کە تیۆریی دیکتاتۆریەتی ڕۆژهەڵاتی دەبێتە سەرچاوەی ژیاری ڕۆژهەڵات‌و یەکێ‌ لە بنەما کولتووری‌و نەریتی لەسەر ڕۆژهەڵات‌و یاساکانی ڕۆژهەڵاتی، ئەو هزرە دەخاتە نێو گوتارەی ڕۆژهەڵاتی کە ئیستبدادی ڕۆژهەڵاتی بە مانای ترسێنەر‌و خوڵقاندنی ئەم ترسە‌و لە لایەکی دیکەوەدیکتاتۆریەتی ڕۆژئاوایی لەسەر بنەمایی هزر‌و ئەندیشەی ڕۆژئاوایییە. کەواتە دەتوانین بڵێین کە ئەم ترسە‌و خوڵقاندنی ترسیش یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی گوتاری ڕۆژهەڵاتناسییە کە لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسانی ڕۆژئاواییەوە خراوەتە بەر لێکۆڵینەوە‌و ڕاڤەوە. بە گشتی تیۆری ئیستبدادی ڕۆژهەڵاتی، تێرَامانێکە لە ئیستبدادێک کە هەموو کات بە شێوەیەکی بەرین بەسەر خەڵکانی ڕۆژهەڵاتی سەپاوە. کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی دامەنگیری جۆرێک ترس بووە کە هەست پێ‌دەکرێ‌‌و دەرونناسانی ڕۆژئاوایی لەسەر ئەو باوەڕن کە جۆرێک خوڵقاوە کە ڕۆژهەڵات مرۆڤگەلێکی هەستیار‌و ناعەقڵانین‌و هەردەم دیکتاتۆر خوڵقێن بووە‌و کەمتر باوەڕبەخۆن.
"وڵاتانی ئوروپایی بۆ بەردەوام بوون بە مانەوەی خۆیی ناچار بوو کە پشت ئەستوور بە یاساکان بن‌و ئەم تایبەتمەندییە بووە هۆی سەرهەڵدانی گوتارەی ئازادی‌و دادپەروەری لەنێو ئەم کۆمەڵگایەدا، لە حاڵێکدا کە لە ئاسیادا ڕۆح بەربەڕیەت‌و کۆیلەتی سەرپشکە"34.
"هەروەها مۆنتسکیۆ لە کتێبی حەڤدەهەم بەشی شەشەمی ڕۆحی یاساکان دەنووسێ‌: ڕۆژهەڵات هەمیشە جێگای ئیمپراتووری گەلی گەورە بووە. لە ڕۆژئاوادا وەها ئیمپراتوورگەلێک بەدی ناکرێ. کەوابوو دەسەڵاتی سیاسیی لە ڕۆژهەڵات‌دا دەبێ‌ بەردەوام دیکتاتۆرانە بێ‌. چوونکە ئەگەر کەڵمەی کۆیللەتی بەهێز نەبێ‌ ئەو ئیمپراتوورییەت تووشی لەتبوون دەبێ‌. ئەمەش دیارە لەگەڵ سروشتی جوغرافیایی وڵاتە ڕۆژهەڵاتییەکان‌دا تەبایە"35
"گۆتە" شاعیری بەناوبانگی ئەڵمانی دەڵێ‌:
دەنگ هەڵبڕین‌و بڵێین
ئاخۆ ئەوم عەزابە
کە خۆشبەختی زۆرتر لە ئێمە دەهێنێ‌
دەبێتە هۆی ئازارەکانمان
بۆچی لە حکوومەتی تەیمووردا
ژمارەیەک زۆر لە مرۆڤەکان ئەکوژران. 36
ئەگەر لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە بڕوانینە دیکتاتۆریەتی ڕۆژهەڵاتی دەبینین کە فەیەلەسووفەکان وەک هێگیل، نیچە، مارکس، ئینگلس، کانت‌و.. تێرامانی خۆیان لەهەمبەر ڕۆژهەڵاتەوە هەیە، بۆ نموونەهێگێل دەڵێ‌:" چین، ئێران، تورکیە بە شێوەیەکی هەمەکی (کلی) ڕۆژهەڵات، سەرزەمینێکی دیکتاتۆریەتە. ڕۆژهەڵات مەیدانی سەرهەڵدانی خراپترین ڕێژیمە ستەمکارەکانە". 37 ماکیاویلی لە بەرهەمە بەناوبانگەکەی بە ناو "شهریار"دا دەڵێ‌:"بەسەر وڵاتانی تورک‌نشین‌دا تەنیا تاکە کەسێک حکووم دەکا‌و ئەوانی دیکە کۆیلەن.
4ـ2) کۆلۆنیالیزم‌و ڕۆژهەڵاتناسی
کۆلۆنیالیزم، پرۆسەیەکی مێژویییە کە دەستپێکی بۆ سەدەی هەژدەهەم.ز. دەگەڕێتەوە، سەردەمێک کە دەوڵەتەکانی ڕۆژئاوایی بە ئامانجی دۆزینەوە کەرەسەی خاو لەمەڕ دابینکردنی پێداویستیەکانی کارخانە‌و کارگە پیشەیی‌و ڕێکخستنی بازاڕەکانی ئورووپایی بۆ بەرهەمهێانە زۆرە پیشەیییەکانی خۆیان، وڵاتانی نەریتییان خستەبەر هێرشی نیزامییەوە.38
سەرەتای ڕۆژهەڵاتناسی لە دەورەکانی پێشودا، ئاوێتەیەک لە گوتارێک کە ئاین‌و کولتوور ڕۆڵێکی بەرچاوی دەگێڕا، واتە گوتارێک لە نێوان گەمەی ئیسلام‌و کولتووری ڕۆژهەڵات‌و مەسێحییەت‌و یەهودییەتی ڕۆژئاوا. تەوەری سەرەکیی ئەم ڕەوتە لە توێژینەوە بۆ ناسین‌و شرۆڤەی ڕۆژهەڵات، توێژینەوەیەکی تا ڕادەیەکی ئیدئۆلۆژی‌و گوتارێکی سووننەتی‌و شێوەیەک بەرگری لە ڕۆژهەڵات‌و دەس ڕاگرتن بەسەر ڕۆژهەڵاتدا بوە. بەڵام کاتێک شۆڕشی پیشەسازی سەری هەڵدا‌و گووتاری مودێڕنیزم سەڕهەڵدەدا، کاتێک پیشەسازی بە وزەی ماشێنی هەڵم گەشە دەکا، سەرمایە ئەسپی خۆی لە مەیدانی ناوچەکانی جیهان دەخاتە گەڕ، ئەو کات دەوڵەتە نوێ‌و دەوڵەت ـ نەتەوەکان سەرهەڵدەدەن. پرۆسەیەک کە دەوڵەت پێکدێنێ‌و سیستمی فئۆداڵ‌سالارەکان کەمڕەنگ دەبێتەوە‌و چینێکی بورژوا لە فۆرمی دەوڵەت درووست دەبی‌و مەیدانێکی ئاوەڵا بۆ دۆزینەوەی سەرمایە لە بەر خۆیان‌دا دەبینن. سەرمایە وەک ئەوەی کە ناتوانێ‌ ڕاوەستێ‌ ئەوا هێرش دەباتە سەر ناوچەکانیتر‌و لە پاوانی خۆی دادەنێ‌. لەم قۆناغەدا ئیستێعمار‌و کۆلۆنیالیزم، بە تەواوی دەکەوێت نێو گەمەی گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی. سەدەی 18‌و 19، دیاردەی کۆلۆنیالیزم بە ماناکەی خۆی دەرکەوت. وڵاتانی کۆلۆنیال لەم دوو سەدەیەدا، بە دوای پەرەگرتنی ناوچەی داگیرکاری خۆیان‌و لەسەر بنەمای توێژینەوەیەکی چڕوپڕ لەسەر ڕۆژهەڵات وەک ناوەندێکی بەهێز‌و کانگای سەرمایە دەکەوێتە گەڕ. لەم ڕوویەوە ئەو هەوڵانەی کە ڕۆژهەڵاتناسانە بە هۆی ئەو توێژینەوەیە کە کۆلۆنیالیزم ئیدارەی دەکا دەبێتە توێژینەوەیەکی گەورە‌و ناوەندە بەهێزەکان بۆ لێکۆڵینەوە لە سەر ڕۆژهەڵات‌و ئەو ناوچانەی دیکە کە لەبەر هێرشی کۆلۆنیالیزم‌دا بوون. بەو هۆیەوە کە کۆلۆنیالیزم ڕێگە خۆشکەر‌و هێڵ‌ناسەکان، ڕۆژهەلاتناسی لە بواری ئابووریی ـ فەرهەنگی ـ سیاسییەوە بوو، کەوابوو بزاڤی ڕۆژهەڵاتناسی هێژموونی خۆی لە چوارچێوەی سەرمایە‌و کولتوور‌و سیاسەتی کۆلۆنیالیزمەوە دەخاتەگەڕ. بەڵام بۆچوونی مارک لەمەڕ ڕۆڵی کۆلۆنیالیزم لە گۆڕاندن‌و مودێڕنیزە کردن‌و توێژینەوەکانی ڕۆژهەڵاتناسی کۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتییەکان لەرادەبەدەر ماتریالیستی‌و پۆزیتڤیستیە.
لە نێوان سەدەی 18‌و 19، ڕۆژهەڵاتناسی بە ڕەوتێک‌و شێوەیەکی تایبەتی لە لێکۆڵینەوە لە سەر ڕۆژهەڵات ناودێر دەکرێ‌. لە کاتێکدا کە نووسەر‌و لێکۆڵەرە ڕۆژئاواییەکان لە بە بڵاوکردنەوە کتێب‌و نووسراوەکانیان لەسەر ڕۆژهەڵات پێکهێنەری گوتارێک بوون کە توانی لە کۆڕ‌و کۆمەڵە ڕۆژئاواییەکاندا ناوەندە لێکۆلێنەوەکان دابمەزرێ‌. ئەوەی کە لەسەر ڕۆژهەڵات بنووسێت ڕۆژهەڵاتناس ناگوترێ‌و بەڵکوو ڕۆژهەڵاتناس یان ئۆریانتالیست کەسێکە کە لەسەر ڕۆژهەڵات بە شێوەیەکی تایبەت دەکۆڵێتەوە‌و دەنووسێ‌‌و بە ئاکامی تایبەتی دەگا. هەر بەم هۆیەشەوەیە کە ڕۆژهەڵاتناسی دەکەوێتە سەر خانەی گوتاری زانستییانەوە.
لە ڕۆژهەڵاتناسی سەدەی هەڤدەهەم‌دا، دووبارە ڕەنێوهێنان (بازتولید) "فورموولی ڕۆژهەڵاتناسی" دەبینرێ‌، بەڵام ئەمجارە شێوازێکە تەواو تایبەتی‌و زانستیانە کە لە مەڕ دابین‌کردنی پێداویستییەکانی ئابووری ـ سیاسی، ڕۆژئاوایە.39 ئاکامەکانی ئەم توێژینەوەیە، پەرەسەندی گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی لە شێوازی ناوەندەکانی ڕۆژهەڵاتناس‌و ئەنیستیتۆکاندا بۆ باشتر ناسین‌و ئاکادمیک ناساندی ڕۆژهەڵات بوو. کەوابوو گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی لە لایەن نووسەرانەوە بە کۆمەڵێک کەرەسەی نوێ‌‌و پێناسەی مودێڕن، دێنە گۆڕەپانی ڕۆژهەڵاتناسییەوە‌و لە پێناسەیەکی کورت‌دا دەتوانین بڵێین کە دەستپێکی "رۆژهەلاتناسی مودێڕن"ە. لە تێڕوانینێکی گشتیدا دەتوانین بڵێین: تا نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم دو جۆر ڕۆژهەڵاتناسی دەتوانین ناوبەرین: یەکەم ڕۆژهەڵاتناسی ئورووپایی کە پرۆژەیەکی گشتگیر بووە لە لایەن وڵاتانی وەک ئینگلیس، فەڕانسە، پورتەغاڵ، ئاڵمان‌و...هتد. هەروەها دووهەم ڕۆژهەڵاتناسی ئەمریکایی کە لە دوایی شەڕی دووهەمی جیهانی هاتە نێو ئەو بازنەوە‌و پێش لەم ڕەوتە ڕۆژهەڵاتناسی ئورووپایی باو بوو.
پێکهێنانی یەکەمین کۆنگرەکانی ڕۆژهەڵاتناسی
روانگە چڕوپڕەکانی وڵاتانی داگیرکەر لەمەڕ ڕۆژهەڵاتناسی ئەوەی دەخواست کە نێوئاخنی ڕۆژهەڵات وەک تەوەرێکی کولتووری ـ سیاسی ـ ئابووری بناسرێت‌و میتۆدێ: هەبێ‌ بۆ کۆکردنەوە‌و کەڵەکەکردنی ئەو توێژینەوە‌و ڕوانگە جیاوازانە کە لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسانەوە ئەهاتە گۆڕی‌و ئاکامەکەی گرتنی کۆنگرەیەکی بەرین لە لایەن ڕۆژئاواوە بوو. "یەکەمین کۆنگرەی ڕۆژهەڵاتناسی لە ڕۆژانی یەکەم تا یازدەهەمی سێپتامبری 1873 لە پارسی پێک‌هات. بەڕێوەبەری ئەم کۆنگرەیە چین‌ناسێکی ناودار بە ناو "میرژنی" لە دەوڵەمەنەکانی فەڕانسە بوو، لە ئەستۆ گرت"40 لەمە بەدواوە یەک‌لەداوی یەک کۆنگرەکان لە وڵاتانی دیکەدا دەگیراو ڕۆژهەڵاتناسی لە شێوازێکی ئاکادمیک پەرەی سەند کە لە سێ‌ قۆناخی جیاواز دا کۆنگرەکان بەڕێوە دەچوون:
ـ لەسەرەتاوە (1873) تا شەڕی جیهانی یەکەم (1914 ـ 1873)
ئەم قۆناخە لە کۆنگرەی پاریسەوە دەست پێ‌دەکا‌و بە کۆنگرەی "ئاتن" کۆتایی دێ‌. لەم دەورە 39 ساڵەیەدا 16 کۆنگرە لەمەڕ ڕۆژهەلاتناسی بەڕێوەچوو کە پاشاکان، پرنسەکان، فراماسۆنەکان، بورژوواکان، وەزیرەکانی کاروباری دەرەوەی وڵاتانی ئەفریقا‌و ئاسیا‌و... لەم کۆنگرەیەدا بەشدار بوون.
ـ لە کۆتای شەڕی جیهانی یەکەم تا دەستپێکی شەڕی جیهانی دووهەم:
ئەم دەورەیە بە کۆنگرەی "ئاکسفۆرد" دەست پێ‌دەکا‌و لە کۆنگرەی "بروکسل(20)" کۆتایی پێ‌دێ. لەم دەورەیەدا هەۆی ڕوودانی شەڕ‌و ئاڵۆزی نێوان ئورووپا کۆنگرەکان کەوتە دواوە‌و لەو ماوەیەدا 4 کۆنگرەی پێکهات‌و زۆرتر فەراماسۆنەکان تاونیان ڕۆڵێکی بەرچاوییان هەبێ‌.
ـ لە کۆتایی شەڕی دوهەمی جیهانیی تا کۆنگرەی 28، (1970 ـ 1948.ز)
ئەم دەورەیە بە کۆنگرەی پاریس (21) دەست پێ‌دەکا‌و بە کۆنگرەی پاریس (29) کۆتایی دێ. لەم قۆناخەدا زۆر لە توێژینەوکانی فەرهەنگی، مێژوویی، ئانترۆپۆلۆژی (مردم‌شناسی)‌و ئابووری‌و... هتد هاتە مەیدانەوە‌و بە شێوەیەکی نوێ‌ترەوە ڕۆژهەڵاتناسی کەوتەگەڕ. کۆتایی ئەم کۆنگرەیە لە لایەن ناوەندەکانەوە، زلهێزەکانەوە، ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکان هاتنە بازاڕی ڕۆژهەڵاتناسییەوە‌و زۆر لە توێژینەوەکان بواری: مودێڕنیتە، جیهانیبوون، ئیسلام‌ناسی، کێشەی کورد، کێشەی فەلستین‌و ئیسرائیل، نەوت،... هاتنە ئاراوە.
جۆرەکانی ڕۆژهەڵاتناسی هاچەرخ بریتین لە:
1ـ ڕۆژهەڵاتناسی سەرمایەداری
2ـ ڕۆژهەڵاتناسی ڕۆشنگەریخوازی
3ـ ڕۆژهەڵاتناسی سوسیالیستی
4ـ ڕۆژهەڵاتناسی پێکهاتەخوازیی(ساختارگرایی)‌و پێکهاتەشکێنی (ساختارشکنی)
5ـ ڕۆژهەڵاتناسی پۆست مودێرنیزم
6ـ ڕۆژهەڵاتناسی کلۆنیالیزمی نوێ‌
7ـ ڕۆژهەڵاتناسی ئیسلامخوازیی (اسلام‌گرایی)
8ـ ڕۆژهەڵاتناسی ڕەخنەخوازیی (انتقادگرایی)
9ـ ڕۆژهەڵاتناسی ڕەگەزپەرستی
....هتد کە لە پانتای گوتاری ڕۆژهەڵاتناسیدا هاتۆتە مەیدانی شرۆڤە‌و لێکۆڵینەوە لە مەڕ ڕۆژهەڵات‌و ژیارەکانی ڕۆژهەڵات.
باندۆری بەجیهانیبوون لەسەر گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی
بەجیهانیبوون وەک دیاردەیەک کە ئەوڕۆکە ڕۆنانی هەموو بوارەکانی ڕامیاری، کولتوور، ئابووری‌و جڤاکی کۆمەڵگای مرۆیی‌و گرێ‌دانی لە "گوندێکی چووکەی جیهان"یدا، بۆتە مژاری کۆڕ‌و کۆمەڵە نێونەتەوەییەکان‌و مشت‌و مڕێکی بەرینی لەسەرە‌و بۆتە هێزێکی فڕە ڕەهەند‌و گۆڕانخواز لە بەستێنەکانی ئەورۆِکەی جیهان‌دا‌و پرۆسەی ڕۆژهەڵاتناسیش کەوتۆتە قەیرانەوە. بە سەرنجدان بە تێڕوانینە جیاوازەکان لە بارەی جیهانیبونەوە دێتەبەرباسەوە، هێندێک بە درێژەدەری سیستمی ئێستعماری‌و هەندێکی دی بە ڕەوتێکی سروشتی‌و گۆڕانێک لە پێوندە کۆمەڵایەتی ـ ئابووری ـ کولتووری، ڕامیارییەکان‌و هەندێکی دی بە ڕەوتێکی پێکهێنەر لە پێکهێنانی هەڕەشەکان‌و هەل‌و دەرفەتەکان‌و پێداویستییەکان کە لە بەردەم کۆمەڵگادا دێنەبەر ڕاڤە‌و تێڕامانەوە. کولتووری کۆمەڵگاکان سەرەتا توانیویەتی گوندێکی خێڵەکی پێک‌بێنی‌و دواتر وەک تافلرەکان دەڵێن دوو جۆر لە ژیاریان پێکهێناوە: "ژیاری وەرزێری‌و ژیاری پیشەسازی، لە ژیاری وەرزێریدا نەتەوەکان‌و کولتووەکان مانا‌و واتاکانیان کز‌و لاواز بوو یان هەر بوونیان نەبوو ‌و شەڕەکان نێوان شازادەکان‌و شاکان‌و فئۆداڵەکان بوون، بەڵام بەهاتنەئارای شۆڕشی پیشەسازی‌و دروستبوونی شارەکان، زاراوەکانی شارنشینی‌و شارستانییەت هاتنە نێو ئەدەبیاتەوە‌و تێکەڵاوبوونی کولتووەرکان وەک هێمایەک لە جیاوازییەکان‌و پێشڤەچوونی پیشەسازی‌و شارنشینی دەرکەوت، لێرەدایە کە شەڕەکان زۆرتر نێوان دەوڵەتەکان‌و نەتەوەکان هاتە ئاراوە"41."بەجیهانیبوون تەنیا ڕەوتێکی ئابوری ـ ڕامیاری نیە، بەڵکوو ڕەوتێکی مەعریفی‌و شووناسییە کە پرسگرە زەینیئ ئانتالۆژییەکانی مرۆڤ، تووشی گۆڕان‌و وەرچەرخان کردوە."42
" ڕونالد ڕابرتسۆن: جیهانیبوون ڕەوتێکی کۆمەڵایەتییە کە لەودا چوارچێوە سنووردارەکانی جوغرافییای کە ساباتی بە سەر پێوەندییەکانی کۆمەڵایەتی‌و فەرهەنگی داکێشاوە، لەنێودەچێ‌‌و خەڵکیش بەم کەمبوونەوەیە ڕۆڵێکی ئاگاییان هەیە. جیهانگیری کۆمەڵێکی چڕوپڕ لە ڕەوتەگەلی جیاواز بەڵام پێوەندیدار بە ئابووری، کولتووری، کۆمەڵایەتی‌و هەروەها سیاسی‌و نیزامییەو کە هاوکێشەکانی جڤاکی لە درێژەی دۆخێکی درێژماوەی مێژووییدا لەبەراوردی جیهانیدا‌و شیاوی دەستڕاگەیشتن لە ئاست جیهان گۆڕان پێ‌دەهێنێ‌." 43 جیهانیبوون دوو دەستپێکی مەزنی هەیە لە دیرۆکی مرۆژایەتییدا هەڵقوڵاوە کە:
ـ ئاخێزگەی لە بنەمافکرییەکانی ئایینی (ئیسلام، مەسێحییەت‌و...)
ـ ئاخێزگەی لە سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی
جیهانیبوون‌و پرۆسەی جیهانگیری سەرچاوەگرتوو لە بناژۆ ئایینییەکانەوە، سەرەتا لە ڕۆژهەڵاتەوە‌و دواتر وەک پرۆسەیەکی فراوان‌خوازی‌و دەستڕاگرتن بەسەر ڕۆژهەڵات لەلایەن ئایینی مەسێحییەتیش کەوتە گەڕەوە کە لێرەدایە پرۆژەی ڕۆژهەڵاتناسی لە سەدەکانی پێش لە ناوەڕاست‌و دواتر‌و... تادەگاتە شۆڕشی پیشەسازی‌و وەگەڕکەوتنی سەرمایە، گوتارێک بوو لە نێوان ملمڵانێ‌و ناسین‌و ڕاڤەی ئایینی‌و بنەمافکرییەکانی ڕۆژهەڵاتناسی سەرچاوە لەم پرۆسەیەوە دەگرێ‌. (لە ڕرانگەی مارکسیستە نوێگراکانەوە وەکوو: "فرانک و والترشتاین" نیشانەکانی بە جیهانی بوون کاتێ دەستی پێکرد کە توخمی سیستیمی جیهانی بەستراو و ئەم مێژووە دەگرێتەوە بۆ 2500 ساڵ بەرلەدایک بوونی مەسیح، و لەراستی دا ئەوان پێنج هەزار ساڵ مێژووی سیستمی جیهانی و بە پێی ئەوە لە 5000 هزار ساڵ لە مێژووی بە جیهانی بوون قسە دەکەن"تیشک. تاقمێکی تر لە بیرمەندان کە خاوەنی ڕوانگەیەکی بە نیسبەت یەکسانن، مێژووی بە جیهانی بوون بە هەمان مێژووی شارستانیەت دادەنێن کە نیزیک بە 1500 ساڵ بەر لە زایین و لەسەردەمی باستان و شارستانیەتی سومرییەکانەوە دەست پێدەکا.44
بۆیە ئەم هزرەجیهانگیریخوازە سەرەتا بە "بین‌النهرین"‌وە بۆ ڕۆژئاوا‌و لە دەورانی مودێڕنیش‌دا لە ڕۆژئاوا بۆ ڕۆژهەڵات.
شۆڕشی پیشەسازی‌و گوژمی بەهێزی مودێڕنیزم، وەگەڕخستنی سەرمایە، گەڕان بەدوای کەرەسەی خاو، پێکهاتنی دەوڵەت لەسەر بنەمای نەتەوە،...پرۆژەی ڕۆژهەڵاتناسی نەتەنیا پرۆژەیەک بۆ ناسینی کولتوور‌و ئایینی ڕۆژهەڵاتی بوو و لەمپەرێک بۆ هێرشی ڕۆژهەڵات، کەچی سەرمایەداری هەوڵێکی دەستڕاگەیشتن بەسەر ڕۆژهەڵات وەک سەرچاوەیەک بۆ پەرەپێدان‌و گەشسەندنی سەرمایە چاوی لێ‌دەکرا. میراتی شۆِرشی پیشەسازی، نوێبوونەوە، شۆِرشی فەڕانسە، سەرهەڵًدانی چەمکە سیاسی‌و ئابوورییەکان، کردنەوەی قوتابخانەکان‌و ناوەندە زانستییەکان لەسەر ڕۆژهەڵاتناسی،... لە واقێع دا بنیاتنانەوەی ژیاری ڕۆژئاوا وەلانانی شارستانسیەتی سوونەتی‌و سەرهەڵدانی مۆدێڕنیزم. لە نێوئاخنی ئەم باسەدا، گیدێنز دەڵی" بەجیهانیبوون ڕەوتێکە کە بۆتە هۆیی بەرینتربوونی کەلێن‌و زیادبوونی بۆشایی نێوان "کات"‌و "شوێن"دا" یان نووسەرێکیدی دەڵێ‌ (بە جیهانی بوون کۆمەڵگایەکی ڕها‌و تەواو نیە، بەڵکوو قۆناغێکی نوێیە کە لەگەڵ تایبەتمەندی‌و گرژیگەلی تایبەت بە خۆی کە وەڵامی مرۆڤایەتی دەوێ.)45
واتە سنوورەکان ناتوانێ‌ پێش بە ڕەوتی بەجیهانیبوون بگرێ‌‌و بێ‌ئەملاوئەولا خۆی لە هەموو کون‌و قوژبنەکان دەکوتێ‌‌و تەواوی کەلێنەکانی جیهان دەتەنێتەوە. ڕۆژهەڵاتناسی وەک پرۆژەیەک لەمەڕ ناسینی ڕۆژهەڵاتی و ژیارەکانی ڕۆژهەڵاتی، تووشی قەیرانێکی ئەوتۆ هاتووە کە لە دووپرسیاردا دەتوانین بڵێین کە:
1ـ جیهانیبوون تا چەند دەتوانێ‌ بەرپرچدانەوەی پرۆژەی پاوانخوازییانەی ڕۆژئاوایی بێ‌ لەمەڕ ڕۆژهەڵاتەوە؟
2ـ جیهانیبوون تا چەند دەتوانێ‌ بانۆری ئەرێنی لەسەر ڕۆژهەڵاتناسی هەبێ‌؟
"پرۆفسۆر ترنر دەڵێ‌: بەجیهانیبوون پێویستی بە توێژینەوەی ڕۆژهەڵاتناسی کەمڕەنگ‌تر کردۆتەوە، لە سەدەی هەفدەهەم‌ بە دواوە ڕۆژهەڵاتناسی واتایەکی قووڵ لە "ئەوی دی" لە پێوەندی لەگەڵ کولتوورەکانی نامۆ هێنایە بەرباسەوە. لە ڕاستیدا، ئەم واتایەیی "ئەوی دی" بەردی بناخەی پرۆژەی مرۆڤ‌ناسی سوننەتی داڕشتووە‌و ڕۆژهەڵاتناسانی ڕۆژئاوایی، جیهانیان لەسەر بنەمای ڕۆژئاوا و "ئەوی دی" واتە ڕۆژهەڵات وێنا کردوە"46
لێرەدا لە دوو ڕوانگەی جیاوازەوە مژاری ڕۆژهەڵاتناسی دێتە ئاراوە کە ڕۆژئاواییەکان لێیدەکۆڵنەوە. یەکەم ڕۆژهەڵاتناسی پرۆسەیەکە بۆ ناسین، لێکۆڵینەوە، توێژینەوە لەسەر ڕۆژهەڵات‌و هیچ مەبەستێکی پاوان‌خوازی تێدا بەدی ناکرێت‌و ئامانج ناسینی ئەم بەشە لە کولتوورە جیاوازەکانی جیهانە. لێرەدا ڕۆژهەڵاتناسی لە ئامبازبوونەوەی لەگەڵ بەجیهانیبوون هیچ ناتەباییەکی نیە‌و دەتوانێ‌ هاوتەریب بە گلوبالیزم بڕواتە پێش. بەڵام لێرەدا ململانێی سوننەت‌و مودێڕنیتەیە. کە ڕۆژهەڵات سەرچاوەی سوننە‌و ڕۆژئاواش سەرچاوەی مۆدێڕینزم.
روانگەی دی ڕۆژهەڵاتناسی وەک پر ۆژەیەک دێتە گۆڕەپانەوە کە بەجیهانیبوون دەبێتە لەمپەر‌و ناتوانێ‌ مەبەستەکانی بپێکێ. کەواتە لێرەدا ڕۆژهەڵاتناسی لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ گلوبالیزم تووشی قەیرانێکی ئەوتۆ دەبێ‌‌و مەبەستەکانی ناتوانێ‌ گەڵاڵە بکا‌و لە هەمان کاتدا پاوانخوازی ئاخێزگەی لەم بیرەوەیە کە دەستڕاگرتن بەسەر ڕۆژهەڵات لە توێژینەوەکانیدا ئامانجەکەیەتی.
وەک کۆتایی پەیڤ:
توێژینەوەکانی ڕۆژهەڵاتناسی لە باری پێکهاتەی مێژووییەوە لە سێ‌ بەستێنی مێژوویدا گۆڕانی بەسەرداهاتووە کە:
1ـ گۆڕانکارییەکانی جیهان لە سەرەتای دیرۆکی ڕۆژهەڵاتناسی تا بە ئێستا
2ـ گۆڕانی سیستمی جیهانی‌و سەرهەڵدانی ئیدۆلۆژییەکان
3ـ گوندی جیهانی لە نێواخنی گلوبالیزم
بێگومان هەر پرۆسەیەکی گشتگیری جیهانیی‌و بە تایبەت ڕۆژهەڵاتناسی، لەسەر ژیاری کورد وەک کۆن‌ترین ژیاری ئەم ناوچەیە، بێ‌کاریگەر نەبوە. بۆیە ژیاری کورد گۆڕەپانی پێکدادانەکان‌و پێکداچوونە مێژووییەکانی کولتوورەکان بوە، ئەو سەفەرانەی کە گەڕیدەکان بە نێو کوردستان‌دا هاتوون لە گەزنەفوون بگرە هەتا نووسەرانی هاوچەرخی وەک واسیلی نیکێتین، جاناتان ڕەندل، کریس کۆچیرا‌و...، کە لەسەر کورد‌و کوردستان دەنووسن، گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی‌و کاریگەرییەکانی لەسەر ژیاری کورد هەڵگری پرسێکی بەرین‌ترە‌و هەنووکە ڕۆژهەڵاتناسەکان لەژێرناوی "کوردۆلۆژی (کوردناسی)" کوردستان دەخەنە بەر ڕاڤە‌و لێکۆڵینەوەوە. ئەگەر مەودا هەبوو لە داهاتوودا کاریگەرییەکانی ڕۆژهەڵاتناسی‌و ڕەوتی مێژوونووسی کورد لای ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە دەخەینە بەر ڕاڤە‌و لێکدانەوەوە. بۆیە گوتاری ڕۆژهەڵاتناسی دەرخەری "ئاوەژوو نووسینی" مێژووی کورد‌و یان "راستەقینە نووسیینی" دیرۆکی کورد، لە ئاخێزگەی ئەم پرۆسەیە هەنووکەیە.