موتەلیب سەعید
سەددەی بیستەم چەرخی ڕووداو، وهەڵایسانی جەنگ ودەسوەردانی دەوڵەتە زلهێزەکان بەهێرشکردن, و زەوتکردنی مافی گەلان ودەستدرێژی کردن بۆسەرخاک و ژێرخانی کوردستان، ئەو وڵاتەی لەمێژ بوو دووچاربوو بەچەوسانەوە وژێردەستی، ساڵەکانی کۆتاهاتنی جەنگی جیهانی یەکەم عوسمانیەکان و حکومەتی ئەلمَانیا لەوجەنگەدا بەچۆکدا هاتن، حکومەتی ئینگلیز وهاوپەیمانی دوای کۆتایهاتنی جەنگەکە زیاتر دەسکراوەتر بوون بۆهێرش بردن بۆ سەر ووڵاتانی عێراق ودەوروبەر، کاریگەرییەکانی جەنگ و زۆر بوونی ڕووداوەکان هۆکاربوون بۆ سەرهەڵدانی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورد لە کوردستانی باشوور، ڕاپەرینەکانی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە1880 لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بزوتنەوەی چەکداری جەعفەرئاغای شکاک وسمایل خانی سمکۆ هاندەرێک بوو لە هەڵایسانی بزوتنەوەیەکی نوێ لەباشووری کوردستان بەرابەرایەتی شێخ مەحمودی حەفید لە1918، وەلێ خۆرێکخستن و بەرەنگاربوونی هێزەکانی شێخ مەحموود بەرامبەر ئینگلیز جیاواز لەئەرکە نەتەوەییەکەی تێگەیشتن لە سیاسەت و ستراتیجی ئینگلیز خوێندنەوە وتێروانینی جیاوازی هەیە، سەرهەڵدانی شۆرش و بیرکردنەوە لە بەرەنگاربوونەوەی ئینگلیز وێرای دروست بوونی ئەو بۆشاییە سیاسی وکۆمەڵایەتی وئابوورییە دوای جەنگەکە هاتەکایەوە تەنها چارەسە ڕنیە بۆ بەرگریکردن وبەدەستهێنانی مافەکانی کورد بەڵکو ڕۆڵ وپێگەی ڕۆشنبیران وئەدیبان پێویستییەکی مێژوویی ئەو هەلومەرجەیە بەرێگەی بڵاوکردنەوەی هوشیاری
لەو قۆناغە دژوارەدا کەکۆمەڵی کورد بەگشتی وکوردستانی باشوور بەتایبەتی دووچارە بە چەندین گیروگرفتی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، وێرای پاشکەوتوویی زمان ونەبوونی زمانی خوێندن و نووسین ونەداری کۆمەڵی کورد وگرفتاربوون بەئافاتە کشتوکاڵییەکان، نەخوێندەواری,ونەخۆشی، ئەم بارە مەترسیدارە خەڵکی ئەم ووڵاتەی خستبووە چارەنووسێکی مەترسیدارەوە.
دەیەی بیستەکان زمان وئەدەبی بێگانە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر هەست وبیری خوێندەوارەکانی ئەو سەردەمەکردبوو، بەتایبەتی زمانی تورکی، فارسی، عەرەبی، لەبەرئەوەی ڕۆژنامەو یان کەناڵێک نەبوو تاکو ڕۆشنبیران وسیاسەتمەدارانی کورد بتوانن پەیامەکانی خۆیان تیا بڵاوبکەنەوە.
لەناو ئەم بزوتنەوەیەدا دەستەیەک لەرۆشنبیرو خوێندەوار تینوو سەوداسەری ئازادی و سەربەخۆیی کوردستان خەم وخواست وخەونیان هەوڵدانە بۆ ڕزگاری کورد وەدەرنانی بێگانە مونەوەرانی ئەم دەستەیە شێخ نوری شێخ ساڵح، عەبدوڵا گۆران، ڕەشید نەجیب، عەبدولرەحمان بەگی نفوس...هتد.
لەناو ئەو هونەرە بەرزانەدا لاوێک شەیدا بە خاک و زمان وئەدەبی کورد هەڵوەدا بە بیری نوێ هاتە کایەی ژیانەوە، شێخ نوری شێخ ساڵح شاعیر و ڕۆژنامەوان یەکێکە لەو پیاوە ڕۆشنبیرانەی کاروانی شیعری نوێی کوردی، بەیەکێک لەو مونەوەرانەدا دەنرێت کەرێبازی ئەدەبی کلاسیکی تێپەراند.
$شێخ نوری ڕۆڵی لە ڕۆژنامەوانی کوردی$
شێخ نوری شێخ ساڵح لەگەڵ ئەوەی نوسەرو ڕۆژنامەوانێکی بەتوانا بووە لەهەمانکاتدا زانیارییەکی باشی لەزمانی تورکی، فارسی، هەبووە ئەویش بەفێربوون وسۆراخ کردنی زمان، وکاریگەربوون بە ئەدەبی بێگانە و خوێندنەوەی بەرهەمەکانی نوسەرانی تورک وەک تۆفیق فیکرەت و جەناب شیهابودین، وێرای خەم وهەوڵ وتێکوشانەکانی بۆ بەهێز کردنی بیرو بۆچوونە ڕۆژنامەوانیەکەی بەشێک لە ووتارەکانی بەزمانی فارسی لەهەندی َ ڕۆژنامەکاندا بڵاو دەکردەوە.
ماوەی کاری ڕۆژنامەوانی شێخ نوری لە1920 دەست پێ دەکات، ڕۆژنامەی پێشکەوتن لە29 ئەپرڵی 1920_27 جولای 1922, سەرەتای دەرکەوتنی مامۆستا نوری دەگەرێتەوە بۆ ڕۆژنامەی پێشکەوتن.ئەم ڕۆژنامەیە زمانحاڵی حکومەتی ئینگلیزو میجەر سۆن بوو، سۆن نوێنەری ئینگلیز بوو لە#سلێمانی#.
قۆناغی دووەم ڕۆژنامەی بانگی کوردستان لە1922_1926 ئەم ڕۆژنامەیە بەدووەم بڵاو کراوە دادەنرێت لەمێژووی سلێمانی دا، لەوئەزموونەدا شێخ نوری بەزمانی فارسی بابەتی ڕۆژنامەوانی بڵاوکردەوە.
ئەزموونێکی تری شێخ نوری ڕۆژنامەی ڕۆژی کوردستان، لە15 ی تشرینی یەکەمی 1922_ 3مارتی 1923، ڕۆژی کوردستان زمانحاڵی حکومەتەکەی شێخ مەحموود بووە وەختایەک شێخی حەفید لەهندستان گەراوەتەوە بیری ناسیونالیستی لەبرەو گروتیندابوو, شێخ نوری لەئەزموونێکی قاڵبودا بەفەرمانی مەلیک دەکرێتە خاوەن ئیمتیاز وسەرنووسەری ڕۆژنامەی ڕۆژی کوردستان.
قۆناغی چوارەم 18 ی ئابی 1924 _14ی کانوونی دووەمی 1926، قۆناغی پێنجەم ڕۆژنامەی ژیان، یەکەم ژمارەی لە 21کانوونی دووەمی 1926 دەرچووە، ژیان غەزەتەیەکی سیاسی، ئەدەبی، کۆمەڵایەتی بوو هەفتەی جارێک لەسلێمانی دەرچووە.
$زانین و بیری پێشکەوتنخوازی شێخ نوری$
لەکاتێکدا کوردستانی باشوور خوێندەواری لەئاست و ڕێژەیەکی زۆر کەم دابووە ئەو خوێندەوارانەش کە هەبووە ئەوانە بوون کەلەحوجرەی مزگەوت وخانەقاکانەوە فێری خوێندنی زانستی ئاینی و نووسین بوون.دواتر بەگەڕان و سەودای فێربوونی زمان و تێگەیشتن لەئەدەبی نەتەوەکانی دونیا هەوڵیان دا بیرو بۆ چوون وزانیاریەکان برەو پێ بدەن، ئەوکات خوێندەوارانی کورد نوخبەیەک بوو، ئەونوخبەیەش دەستەیەکی چاوکراوە وبە هەڵوێست بوون، مامۆستانوری شێخ ساڵح یەکێکە لەو ڕوناکبیرە نیشتمان پەروەرانەی کورد بەچوست و چالاکەوە تێکەڵ بەبیری نیشتمان پەروەری ونەتەوەیی بوو.
$رۆڵی شێخ نوری لەهوشیارکردنەوەی تاکی کورد$
شێخ نوری باش لەوەتێگەیشتبوو کەوڵات ونەتەوەکەی لەچ بارودۆخێکی ناهەمواردایە لایەک پیلانی داگیرکاری، لایەک نەخوێندەواری، ناهوشیاری وکێشە کۆمەڵایەتیەکان بوونەتە بارگرانییەی زۆر بەسەر شانی خەڵکەکەوە، مامۆستانوری باری دواکەوتووی کۆمەڵی کورد بەووریا ییەوە شەنو کەوکردووە پەیامی هۆشدارانە ئاڕاستەی گەنجانی کورد دەکات هانیان دەدات بۆ فێربوونی زانست و دەڵێت تەنیا بەخوێندن و زانست نیشتمان پارێز ڕاودەبێ.
=KTML_Bold=سبحەینێ ئەم تەجدودە بۆتویە ئەی شەباب
بۆ تۆیە ئەی ئومێدی وەتەن، خادمی حەیات
ئەی ئافتابی فەجری ئەمەل، مایەی نەجات
ئەی نەورەسەکانی وەتەن، وەقتی غیرتە
تەحسیل وعیلم ومەعریفە مایە شەرەف
سبەینی ئەم خاکی وەتەنە لات ئەمانەتە
حورمەتی وەتەن، شەرەفی هەموو بۆ تۆیە ئەی شەباب=KTML_End=
ئەم تێکستە هۆنراوەیە ئەگەرچی ووشەو دەستەواژەی عەرەبی زۆرە زمانی عەرەبی زاڵە بەسەریا بەڵام لەناوەڕۆکدا پەیامێکی زانستخوازانە وهوشیاری پر ئومێدی بەگەنجی کورد هەڵگرتووە کەلەئاییندەدا ئێوە دەتوانن بە خوێندن ئەم خاکە کە ئەمانەتە لاتان بیپارێزن چونکە نیشتمان هەموو شتێکە.
$چەردەیەک لە ژیان وئەزموونی شێخ نوری شێخ ساڵح$
شاعیری نوێخوازو ڕێبازی شیعری کوردی شێخ نوری کوری شێخ ساڵح شێخ غەنییە ساڵی 1896لەگەڕەکی دەرگەزێنی شاری سلێمانی هاتوتە دونیاوە، سەرەتالەحوجرە لای مەلاکانی ئەو سەردەمە خوێندووە دوای تەواوکردنی سەرەتایی، ساڵێک لەرۆشدیەی سەربازی خوێندوێتی زمانی تورکی، عەرەبی، فارسی، زانیوە، شێخ نوری یەکێکە لەو شاعیرە ناسراوانەی لەگەڵ ڕەشید نەجیب، وعەبدولرەحمان بەگی نفوس، وعەبدوڵڵا گۆران ی شاعیر ڕۆڵیکی کارایان گێراوە لە دامەزراندنی ڕێچکەیەکی نوێ لەشیعری کوردی و تێپەربوونی شێوازی کۆنی کلاسیک، بەڵام دواتر گۆران بۆتە سەرمەشقی ئەو دەستەیەتوانی زمانی ڕەوان لە هۆ نراوەکانیدا ڕەنگ بداتەوە.
شێخ نوری لەبواری ڕۆژنامەوانیشدا ڕۆڵێکی دیاری هەبووە لەسەردەمی حوکمداری شێخ مەحموودی حەفید بەتایبەتی لەهەردوو ڕۆژنامەی (بانگی کوردستان، ڕۆژی کوردستان، لەبواری ئەدەبدا هۆنراوەکانی ڕەنگدانەوەی ئەقڵێکی مەزن و بیری پێشکەوتنخواز بووە پەیامی مامۆستانوری بۆ کۆمەڵگەی دەنگێکی مرۆڤانە و تینویی ئازادی و سەرفرازی نەتەوەکەی یەکێک لەئامانجەکانی بووە.
یەکەم دیوانی شێخ نوری لەساڵی 1958چاپ کراوە، وێرای ئەوەی لەبواری سیاسی و کومەڵایەتیدا جێدەستی دیاربووە لەبواری ئیدارە شدا پیاوێکی تێکوشەرو خاوەن ئەزموون بووە.
شاعیر دژی سیاسەتی ئینگلیزو ڕقی لەنۆکەرایەتی وستەمکاری بووە، لە20ی کانونی یەکەمی 1958کۆچی دوایی کردووە لەگردی سەیوانی سلێمانی بەخاک سپێردراوە.
سەرچاوە /گۆڤاری ڕۆڤار، ژمارە 88, دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم.