ئەرک و ماف لەنێوان بەغدا و هەرێمی کوردستاندا
#ڕەسوڵ بۆسکێنی#

لەگەڵ دروست بوونی دەوڵەتی عیراق بەپێی بڕیاری زلهێزەکان و بەبێ ویستی گەلانی عیراق بەتایبەت گەلی کورد، بەزۆر عیراقیان پێکەوە لکاند و تائەمڕۆش خەڵکەکەی نەیتوانیوە بەئاشتی و ئاسوودەیی بەیەکەوە بژین، کورد هەمیشە هەوڵی مافی چارەی خۆنووسین و جیابوونەوەی داوە، تەنانەت دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991 کورد لەباشووری کوردستان ئیدارەیەکی نیمچە سەربەخۆی پێکهێنا و ڕۆژ بەڕۆژ لەگەشە و پێشکەوتن دابوو، بەڵام دوای ڕووخانی دەسەڵاتی بەعس و هاتنی ئەمریکا و هاوپەیمانان پێداگری لەسەر یەکپارچەیی عیراق کراو بڕیاردرا هەرێمی کوردستان لەگەڵ لایەنە عیراقیەکان ئیدارەیەکی هاوبەش پێکبهێنن، دەسەڵاتی کورد داوای ژیانێکی ئاشتی و ئاسوودەیی لەعیراق دەکرد بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان، بەهۆی بارودۆخی نالەبار و پەرشوبڵاوی هێزە عیراقیەکان، ئەوان بەزیادەوە بەمە ڕازی بوون و دواتریش لەدەستووردا دانیان بەزۆربەی ئه و مافانە دانا، بەداخەوە دواتر بەهۆی سەرەڕۆیی و نالەباری هەندێک لەسەرکردەکانی عیراق و کەمتەرخەمی کورد، بارودۆخەکە گۆڕاو زۆربەی ئه و مافانەی کورد لەدەستوردا ئاماژەی پێ دراوه، کەمتەرخەمی بەرامبەردەکرێت و سەرکردەکانی کوردیش نەیانتوانیوە باوەڕ بەناوەند بێنن، ئەرکی خۆی جێبەجێ بکات، بەڵکو زیاتر هاوکاربوون بۆ لەیەکتر دوورکەوتنەوەی ناوەند و هەرێمی کوردستان، ئەوەش زیانی زۆری بەهەرێم گەیاندووە، بەتایبەت لەلایەنی ئابووری و دابین نەبوونی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، لەکاتێکدا دەستوور ئەمەی ڕێکخستووە و بە ئەرکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێڕاقی داناوه، ئامادەکردنی بودجەی گشتی و ژمێرەی کۆتایی و نەخشەی گەشەپێدان بەشێوەی هاوبەشەکی دەبێت.
هەموومان ئەوە دەزانین مافە ڕەواکانی کورد لەسەر حکومەتی فیدڕاڵ زۆربەیان بەپێی دەستووری عیراق دانیان پێدانراوە، لەسەر حکومەتی فیدراڵی عیراقە جێبەجێیان بکات، بەڵام بەهۆی کەمتەرخەمی و دوورکەوتنەوەی سەرکردەکانی کورد، هەرێم کەوتە تەنگژەیەکی سەختەوە، بەتایبەت لەڕووی مووچە و داراییەوە دۆخی هەرێم مەترسیدارە، خەڵک چاوی له و هەموو مافە ڕەوایانەی خۆی پۆشیوە و تەنیا داوای موچە دەکات، کە مووچەکەی بخرێتەوە سەر عیراق، بەڕاستی ئەمە مایەی نیگەرانییە، چونکە هەرکات حکومەتی هەرێم کێشەکانی لەگەڵ ناوزەند یەکلایی بکاتەوە، ئه و مافانە جێبەجێ بکرێن، مووچە و زۆر لایەنی تری کێشەکان چارەسەردەبن، بەڵام هەرێم نەیتوانیوە گوشار بکات، بەئاراستەی جێبەجێکردنی ئه و مادە دەستووریانە، کە مافەکانی گەلی کوردستان دەسەلمێنن، وەک:
- لە دەستوری کۆماری عێراقدا ساڵی 2005 لە دیباجەی دەستورەکەدا هاتووه، کورد و گرفتەکانی لەساڵانی ڕابردوودا لە نێو نەتەوەکانی عێراق، قەرەبوی بەندی و قەرەبوکردنەوەی زیان لێکەوتوان لەسەر دەستی ڕژێمی پێشوو دەسەلمێنێت.
لە دەستوردا ماف و ئازادیەکان بۆ تەواوی هاوڵاتیان لەعێراقدا بەدەقی دەستوری ڕێک خستوە، لەنێویدا کوردیش وەک نەتەوە و هاوڵاتی چەندین مافی بۆ نوسراوەتەوە.
-ئاماژە بۆ دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی ناوەند و هەرێمەکان کراوە، لە ماددەی 117 دا دانی ناوە بەسەرجەم دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان، وەک پێکهاتەیەکی سەرەکی و بە پێگەی یاسایی هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدڕاڵی.
- گەڕانەوەی کەرکووک و چارەنووسی ناوچە دابڕاوەکان بۆ سەر هەرێمی کوردستان، بەپێی دەستووری عیراق لە ماددەی 140 دیاری کراوە و بە پێی خشتەیەک بڕیاردراوە، سەرکردایەتی کوردیش بەڵێنی بە خەڵکی کوردستان دابوو لە 31/12/2007دا ئه و بابەتە چارەسەربکات، دیاریکردنی سنوری جوگرافیی هەرێمی کوردستان و چارەنووسی ناوچە جێناکۆکان و چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکان، بەپێی دەستوری عیراق، زۆر لەکێشە ئابووری و سیاسیەکانی هەرێمی چارەسەر دەکرد، بەڵام ئەم ماددەیە تائێستا جێبەجێ نەکراوە.
- دیاریکردنی دەسەڵاتەکان لەنێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵدا، ڕێگریی لە هەر پێشێلکارییەک بۆ سەر دەسەڵاتەکانی هەرێم به و جۆرەی دەستور بڕیاری لەسەرداوە. وەک لەماددەی 118 بەدەقی دەستوری جیاکردنەوە لەنێوان دەسەڵاتی حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم و ڕێ وشوینی هەرێمەکان دەکات، ماددەی 126 بڕگەی چوارەم ڕێگە نادات لەدەسەڵاتە دەستوریەکانی هەرێم کەم بکرێتەوە.
-سەلماندنی زمانی کوردی وەک زمانی پلە یەکی فەرمی لەعیراقدا، وەک لەمادەی (4) بڕگەی یەکەم هاتووە: زمانی کوردی بەهاوشانی زمانی عەرەبی وەک زمانێکی فەڕمی ناساندوە.
- دۆسییەی گرێبەستە ستراتیجییەکانی هەرێم، کەپەیوەندیدارن بەشەڕ و ئاشتی و سامانی نیشتمانییەوە، پارلەمان مافی ئەوەی هەیە، لەبەرژەوەندیی گەلی کوردستان بڕیاری لەسەربدات.
- لە دەستوری عیراقی فیدراڵدا بەشداری سەرباز و پلەدارانی گەلی کوردستان لەهێزە چەکدارەکان و سوپای فیدراڵدا بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگیی گەلی کوردستان وەک لەمادەی (9) بڕگەی یەک هاتووە: تەشکیل کردنی هێزە چەکدارەکان و دەزگا ئەمنیەکان لەپێکهاتەکانی عێراق و بەشداریانی مسۆگەرکردووە. هەروەها دامەزراندنی لەشکری یەکگرتووی پاسەوانی هەرێم و هێزەکانی پێشمەرگە و مافەکانی سەلماندوە.
- دەرکردنی یاسا فیدراڵییەکان و دامەزراندنی ئەنجومەنی فیدراڵ وەک لە هەردوو مادەی (61 و 56) و کاراکردنی دادگای فیدراڵی باڵا، بۆ بەرگری کردن لەمافەکانی خەڵکی کوردستان، پێکهێنانی دادگای ئیتیحادی و پێکهاتەکەی.
-خستنەگەڕی دەستەی گشتیی چاودێریی داهاتی فیدراڵ و دەستەی ڕاژەی فیدراڵ ، بۆ بەرگری کردن لەخەڵکی کوردستان، وەک لەهەردوو مادەی (106 و 107)دا هاتووە، دامەزراندنی دەستەی گشتی چاودێری تەرخان کردنی داهاتە ئیتیحادیەکان بەسەر ناوەند و هەرێم و پارێزگاکان دەکات.
-بەپێی دەستوور سامانی نەوت و غاز وەک موڵکی سەرجەم عێڕاقیەکان داناوە و سیاسەتی نەوت وەک کارێکی هاوبەش لەنێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم و پارێزگاکان جێگیرکردوه، وەک لە مادەی (121)دا هاتووه، دامەزراندنی نوسینگەکانی هەرێم لەباڵوێزخانەکانی عیراقدا لەوڵاتان بەجۆرێک نوێنەرایەتیی قەوارەی نیشتمانیی هەرێم دەکەن، ئەمە و چەندین ماددەی تری دەستوور ئەگەر جێبەجێ بکرێن، بێگومان زۆر لەکێشەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان چارەسەردەبن.
لەکاتێکدا بەرپرسانی هەرێم باش دەزانن ئەگەر ئه و مافە ڕەوایانەی هەرێم جێبەجێ بکرێن، خەڵک خۆشگوزەران و بابەتی موچە و زۆر بواری تریش چارەسەر دەکرێن، لەبری ئەوەی لایەنی کوردیی گوشار و ململانێکانی دەربارەی ئه و بابەتانە بخاتەگەڕ، کە پەیوەندیدارن بە مافی نەتەوەیی و بەرژەوەندیی ستراتیجی گەلی کوردستانەوە، زۆربەی ململانێکانی لایەنی کوردی لەسەر گرێبەستی نەوتی و بودجە و وەرگرتنی پۆستی باڵا بووە. لایەنی کوردیی له و ململانێیەدا نەک هەر نەیتوانیوە لە بەغدا قەناعەت بەلایەنی بەرامبەر بکات، بەڵکو نەیتوانیوە قەناعەت بەرای گشتیی کوردستانیش بکات، کە لەسەر مافی ئەوان ئه و ململانێیە دەکات. دواجار ئەمە بەزیان بەسەر هیزە دەسەڵاتدارەکانی کوردستاندا شکاوەتەوە، زیانی بە گەلی کوردستان گەیاندووە، ئەوەتا حکومەتی هەرێمی کوردستان تەنانەت ناتوانێ بابەتی مووچەش بەڕێک و پێکی لەحکومەتی فیدڕال وەربگرێت.
ئەمە بابەتێکی مەترسیدارە، کە خەڵکی کوردستان هەموو ئه و مافە ڕەوایانەی خۆی لەسەر حکومەتی فیدڕاڵ نایەتەپێش چاو، تەنیا داوا دەکات بۆ مسۆگەرتربوونی مووچەکەیان بخرێتەوە سەر عیراق، دیارە کاتێ خەڵک واز لەمافەڕەواکانی خۆی بێنێ و تەنیا مووچەی بەلاوە گرنگ بێ، بێگومان کۆتاییەکەی زۆر مەترسیداره، ئەمەش کەمتەرخەمی بەرپرسەکان دەگەیەنێ، پێویستە واز لەم پەرش و بڵاوی و فرەڕاییە بێنن و یەک دەنگ بچنە بەغدا و داوای مافەکانی هەرێمی کوردستان بکەن و وەک پێویستە هاوکاربن و باوەڕ بە حکومەتی عیراق بێنن، مادام هەرێمی کوردستان تائێستا بەڕەسمی بەشێکە لەعیراق، پێویستە لایەنی هەرێمی کوردستان ئەوە لەبەرچاوبگرێ، بەجدی مامەڵە لەگەڵ عیراقدا بکات و پێداگری لەسەر مافەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستاندا بکات، دانوستان و ئەرک و مافەکان بەپێی دەستووربەڕێوەببات، ئەگەر جیالەوە بەهەر شێوەیەکی تر مامەڵە بکات ، پێویستە ورد و ژیرانە بیر لەهەموو ئەگەرەکان و ئەنجامەکەی بکاتەوە.[1]