کتێبی لەنێوان لەخەوما و مەسەلەی ویژدان
نوسینی: #سەید عەتا#
جەمیل سائیب پشتیوانی شۆڕشی شێخ مەحمودی نەمر نەکردوە...
ئەحمەد موختار جاف سەڕای ئەوەی شێخ زیندانی دەکات لەگوندی جاسەنە، تاکۆتایی پشتیوانی لەوشۆڕشە دەدات...
ئەم کتێبە، لە نووسینی نووسەر(مامۆستا #ئازاد تۆفیق#)ە، خاوەنی چواردە بەرهەمی ترە لەکتێبخانەی کوردیدا، پیشەی نووسەر ئێستە پارێزگاری شاری #هەڵەبجە#یە، لەم بەرهەمە کورتە دانسقە و جوانەدا، کاتێکی کەمی دەوێت بۆ خوێندنەوەی، هەرچەندە جەنابیان کاتێکی زۆری ویستوە بۆ گەڕان بەشوێن چەندین سەرچاوەی باوەڕ پێکراو، بۆ سەلماندنی نیازەکانی لەسەر بەراوردێک لەنێوان چیرۆکی (لەخەومای جەمیل سائب و مەسەلەی ویژدانی ئەحمەد موختارجاف)، سەرەڕای ئەوەی بەزمانێکی زۆر پاراو ئەدەبیانە باسێکی کورت لەئەدەبی کوردی سەرهەڵدانی هۆنراوە و چیرۆک دەکات، لەهەمان کاتدا باس لە برایەتی هونەری شیعر و ڕومان و چیرۆکەکانی گوێ ئاگردانی لادێ و ئاستی ڕۆشنگەری شاریش دەکات، گرنگی ئەدات بەوەی یەکەم چیرۆکی کوردی لە هەردوو شاری هەڵەبجە و #سلێمانی# سەری هەڵداوە، لەسەر دەستی منەوەران جەمیل سائب و شاعیر ئەحمەد موختارجافە بوە، زۆر بەویژدانەوە باس لە ژیان و خانەوادەی هەردوو چیرۆک نوس دەکات، بەڵگەکانیش شاهیدی ئەدەن لەسەر ڕاستگۆیی بەراورد کردنی نێوان هەردوو منەوەرانی چیرۆک نوسی کوردی.
نووسەر ئەڵێ : مێژووی ئەدەب بەگشتی مێژووی مرۆڤ، ئەدەبیش بەشێوەیەک لەشێوەکان هامڕای مرۆڤ بوە لەتەکیا ژیاوە، بۆیە ئەم پێداویستیە ڕۆحیەی مرۆڤ لەهەر سەردەم زەمانە و زەمەنێکدا بەشێوازێک گوزارشتی لەخەم شادیەکانی مرۆڤ کردوە لەفۆڕمێکدا خۆی نمایش کردوە، کە وەڵام دەرەوەی ڕاستەقینەی قۆناغەکەبێت لەڕوی پێداوێستی وژیری و ئابوری و فەرهەنگیەکانیەوە.
دیارە پەیدابونی نوسین و خوێندن مێژوویەکی هێندە دێرینی نیە تا بڵەین لەگەڵ نوسیندا ئەدەبیش بونی هەبوە، مێژوی نوسین دەگەڕێتەوە بۆ دەهەزار ساڵ لەمەبەر، ئەوە ناگەیەنێ کەلەو مێژوەدا واتەپێش پەیدابونی نوسین ئەدەبیش بونی نەبووبێت، ئاشکرایە ئادەمیزاد لەپێش پەیدابونی نوسین ئاخاوتنی هەبوە، گەرچی ئەو قسەکردنە لەشێوەی هێماو لەئاستێکی سەرەتایشدا بوبێت.
مێژووی سەرهەڵدان و گەشەکردنی ژانرە ئەدەبیەکان لەشیعرەوە تاڕۆمان لای میلەتانی دونیا، بەیەک ڕیتم چەشن لەدایک نەبون بەیەک شێوەش گەشەیان نەکردوە، بۆیە دەکرێت لای گەلێکی هوشیاری خاوەن مێژوو شارستانی و خاوەن دەوڵەتی دێرین، سەرهەڵدانی ئەدەب لەڕوی زەمەنەوە زوتر لەڕوی ناوەڕۆکیشەوە باشتر گەشە بکات، لەکاتێکدا ئەم ژانرە دەکرێت لای میلەتێکی بن دەست و هەژار لەگەڵ شارستانیەتێکی دیار و گەوەرەدا بەپێچەوانەوە بێت، ئەدەب لەڕۆژئاوا پێشکەوتوتربوە لەچاو ئەدەبی شارستانیەتەکانی تردا، چونکە ئاستی ڕۆشنبیری لەڕۆژئاوا پێشکەوتوتربوە.
ئەدەبی هەر نەتەوەیەک خسوسیەت و تایبەت مەندی خۆی هەیە، هەڵگری خەسڵەتەکلتوری مەعریفیەکانی خۆیەتیی، پەیوەندیەکی زیندوی بەمێژوو و شارستانیەت و فەرهەنگی ئەومیلەتەوە هەیە.
گەرلایە لایەی دایک بۆ کۆرپەکەی جۆرێک لەئقاع و هارمۆنی و مۆسیقای تێدایە : شیعر کەژانرێکی هەرە دێرینی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیە، یەکەمیان مێژوەکەی بۆ سەرەتای پەیدابونی مرۆڤە دوهەمیشیان بۆ _هەزاران ساڵ لەمەوبەر بگەڕێتەوە ئەوا چیرۆک و ڕۆمان کەهونەرێکی تازەو مۆدرێنن، مێژویەک زۆر نزیک نوێیان هەیە، ئەمەشە ئەوە دەسەلمێنی سەرجەم ژانرە ئەدەبیەکان وەک هەرچەمکێکی فکری و فەلسەفی تر، کەبەرهەمی فیکر و ژیری و هزری مرۆڤن، پێش هەموو شتێک هۆکارە بابەتیەکان دەبنە هەوێنی لەدایک بونی نەک هۆکاری دیکە، واتە چۆن کاتێک هەیە سەرهەڵدانی شیعر دەبێتە زەرورە، ئەوە بەنیسبەت چیرۆک و ڕۆمانیشەوە هەمان ڕوداوە، هونەر و ئەدەب لەخۆڕا بەبێ هۆکاری مادی مەعنەوی نەلەدایک دەبن نەدێنە بون، کەواتە شیعر و داستان ئەفسانەو چیرۆک و ڕۆمان هەریەکەیان زادەی قۆناغێکی دیاری کراوی مێژوی ئابوری کەلتوری و کۆمەڵایەتی خۆیانن.
$چیرۆک و نۆڤڵێت، وەک ژانرێکی نوێ$
بەو پێیەی ئەدەب بەگشتی ڕەنگدانەوەی ئەو واقیعە کۆمەڵایەتیەیە، کە نەتەوەکان پیایدا گوزەردەکەن، ئەوا چیرۆک یان نوڤڵێتیش وەک لقێکی گەورە و گرنگی ئەدەب، بەدەرنیە لەم پرەنیسپە گشتی یە، چیرۆک و ڕۆمان هێندەی بەرهەمی قۆناغی گەشەکردنی شارو شارستانشینیە، نیوهێندە بەرهەمی هیچ جوگرافیایەکی ترنیە.
_دیارە هەموو فاکتەرەکان لە ئینگلتەرلەسەدەی هەژدەهەم، ئەو فاکتەرانە کەشێکی هێندە گونجاویان بەدیهێنا تا جۆرێکی تازەی ئەدەب سەرهەڵبدات، ئەوەش ئەدەبی ڕۆمان نوسین بوو، ووشەی نۆڤێڵ واتە ڕۆمان تاکۆتای ئەو سەدەیە جێگیربوو لەو ووڵاتەدا، ئەو گۆڕانە ئابوریەی لە ووڵاتەدا ڕویدا، ڕەنگە هۆیەکی گرنگ بێت بۆ زۆربونی خوێنەری ڕۆمان، دیاردەکە زۆرتر لەشارەکاندا دیاربوە وەک لە لادێکاندا.
_مامۆستا : لەزاری (نوسەر حەمەکەریم عارفەوە)یەژێ هەرچۆن حەکایەت زادەکان هەڵقوڵاوی گوندەکانن، ئەوا چیرۆکیش هەموو ناکۆکی وئاڵۆزیەکانی شار دەگرێتەوە، ئەوە ناگەیەنێ هیچ پەیوەندیەک لەنێوانیاندا نەبێت، بەڵکو بەپێچەوانەوە وەک چۆن شار بونێکی پەرەسەندوی شارستانیانەی لادێ یە، ئەوا چیرۆکیش بونێکی پەرەسەندوی حەکایەتە و یەکێکە لەڕەگەزەکانی چیرۆک، چیرۆکیش ڕەگەزی حەکایەت خوانیە، هەتا چیرۆک مابێت ناتوانێ دەستبەرداری ئەم ڕەگەزە بێت.
گەرئەو تیۆرانەی، کە قسەیان لەمەڕ سەرهەڵدانی ژانرە ئەدەبیەکان هەیە تا ڕادەیەک کاڵێتی پێوە دیاربێت، یان مەرج نەبێت بۆ گەیشتن بەبانە هەموو تاکە ڕێگەیەک بگرینەبەر، کۆتایی دنیانیە چونکە لەزانستی بونی تیۆر و چەمکە فکری و فەلسەفیەکاندا، هێشتا شتێ بۆ فاکتەکانی ژیانە خۆی و بۆ واقیع دەمێنێتەوە لەدەرەوەی گشت گیری تیۆریەکاندا، من بۆ خۆم پێموایە یەکەم نۆ بەرەی سەرهەڵدانی چیرۆکی کوردی، کەچیرۆکی (لەخەوما)ی جمیل سائبە، دووهەم چیرۆک (مەسەلەی وێژدان) ی ئەحمەد موختارجافە، لەو داهێنراوانەی دنیای ئەدەبن، ئەوە تەنها بارودۆخی بازاڕو گەشەی بازرگانی ودروست بونی شارنەبوە، کەبوەتە هۆی سەرهەڵدانی چیرۆکی هونەری کوردی، دەتوانین بێژین لەپاڵ ئەمانەشدا هۆکارە زاتیەکان کاریگەری دیار و ئاشکرایان لەم نێوەندەدا گێڕاوە.
_بۆ نمونە : منەوەری و ئیتلاعی هەریەک لە (جمیل سائب وئەحمەد موختارجاف) لەسەر ئەدەبیاتی عەرەبی و فارسی و تورکی نابێت نادیدە کرێ، کە پێویستە نەخشێکی بەرچاوی ئەم هونەرە لای ئەم زاتانە هەبوبێ.
_دوای کۆتایی هێنانی جەنگی یەکەمی جیهانی و هەرەسی دەوڵەتی عوسمانی نوسەرانی کورد ئاشنایەکی تاڕادەیەک باشیان لە نوسینی چیرۆکدا هەبوە، کاتێ لەئەستەمبوڵ گەڕانەوە هەست و سۆزی نیشتمان و کوردایەتی کڵپەی دەهات، گەرەکیان بوو هەرچی لەناخیاندایە پێشکەشی بکەن بەخوێندەوارانی کورد بۆ ئەوەی ئاشنایان بکەن بەم هونەرە بەرزەی ڕۆژئاوا.
_پەیدا بونی هونەری چیرۆکی کوردی زیاتر بەندبوە بە گیانی شارستانێتی و بڵاوبونەوەی خوێندەواری ئاستی ڕۆشنبیری کۆمەڵەوە، شاعیر و لکۆڵیار (حەکیمی مەلاساڵەح) لەنوسنێکدا بەناونیشانی مەسەلەی ویژدان چەند سەرنجێکی دی دەلێت : خوێندەواری بزاڤ و ڕۆشنبیری لەهەردووشاری سلێمانی وهەڵەبجە باشتر جێی خۆی گرتوەوسەقام گیربوە، واتە ئەم دوشارە لەگەل شیعر وجوڵەی ئەدەبی وهونەری سیاسیشی تێدابوە، بۆیە ئەم دووشاکارە کوردیە لەئامێزیاندا دێنە دنیای ڕۆشنبیریەوە.
ڕۆخانی دەوڵەتی عوسمانی سەرەتایەکی ئازادی نوسەران هەستکردن بەخۆشەویستی نیشتمان و بوژاندنەوەی بیروباوەری سیاسی بون بەئاقاری ڕزگاریان لەدەست زوڵم ستەمی داگیرکەران، لەم نێوەندەدا گەلی کورد خۆی بەماف خوراو مەزڵوم دەزانی، لەبەر ئەوە لەلایەکەوە وەک مەسەلەیەکی سیاسی و لەلایەکی تریشەوە وەک مەسەلە ئەدەبیەکە، بۆهۆکارێک دەگەڕا بیکاتە دەست مایە لەو ڕێگەوە گوزارشت لەمافەکانی خۆی بکات، بۆیە توێژەرانی بواری ڕەخنەی ئەدەبی پێیان وایە ئەوەی لەوکاتەدا بەچیرۆک دەکرا گوزارشتی لێبکرێت، لەتوانای شیعردا وەک ژانرە هەرە باوەکەی ئەدەب نەبوە.
لەوانەیە کەسانێک هەبن ئێستا بڵێن : خۆ یەکەمین چیرۆکی هونەری کوردی لە (خەومای) جەمیل سائبە لەدژی داگیرکەرانی کوردستان نەنوسراوە، لەگوڵ کاڵتریشی بەدامودەزگای بەریتانی عوزما نەوتوە، ئیترهەستی میلی و بوژاندنەوەی نەتەوەیی چی، ئەلێن : هەرچەندە ناوەڕۆکی چیرۆکەکەش ئەوەبێت کە دەوترێت، بەڵام کەس ناتوانێ نکوڵی لە بوژاندنەوەی هەستی میلی و نەتەوایەتی ئەوسەردەمە بکات.
_ بەڕای من بۆکەسێکی وەک (ئەحمەد موختارجاف کە زمانەکانی عەرەبی و فارسی وتورکی و کەمێک ئینگلیزی زانیوە) ئەوکارە ئەستەم نەبوە، وەک عەلادینی سجادی لەمێژووی ئەدەبی کوردیدا بەمشێوەیە باسی دەکات : لەگەڵ ئەوەی(ئەحمەد موختارجاف) شتێکی وای نەخوێندوە، بەڵام تاپۆی زیرەکی هەبوە زمانی فارسی عەرەبی وتورکی و کەمێک ئینگلیزیشی زانیوە، هەروەها ڕەفیق حیلمی لە شیعرو ئەدەبیاتی کوردیدا ئەڵێ ئەحمەد موختارجاف فارسی عەرەبی و تورکی و کەمێکیش ئینگلیزی زانیوە.
_ئەوشارەزایی و هەوڵدانەی ئەدەیبانی کورد دەبنە ئەو هۆکارە زاتی وبابەتیانەی کەهونەری چیرۆک ژانرێکی ئەدەبی لەکومەڵگای کوردیدا، ووردتر لەهەردوو شاری سلێمانی و هەڵەبجەدا لەسەر دەستی منەوەران و شاعیران (ئەحمەد موختار جاف و جەمیل سائب) سەرهەڵبدات.
_هەرچی بەنیسبەت منوەر جەمیل صائیبەوە، کەس ناتوانێ نکوڵی لەپێگەو مەقامی ئەم زاتە چ وەک خۆی یان بنەماڵەکەیان بکات، کەچەند خوێندەوار و بەئاگا بوون.
_جەمال بابان لەئامادەکردنی چیرۆکی لە (خەوما) ئەڵێت : جەمیل صائب زمانەکانی تورکی و فارسی عەرەبی بەباشی زاینوە، نوسەر و ڕۆژنامەنوس بوە، ماوەیەکیش سەرنوسەری ڕۆژنامەی (ژیانەوە) بوە، لەسەرەتای منداڵیەوە لەهەڵەبجە ژیاوە، باوکی لەوشارەدا قازی بوە، لەحوجرەی مەلائەحمەدی تەکیە و دواتریش لەسلێمانی حوجرەی مەلاعەزیزی زەڵێ و دواتر لە قوتابخانەی سەرەتایی لە سلێمانی خوێندویەتی کە ئەوکاتە سێ پۆل هەبوە، دواجار چوەتە بەرخوێندن بۆ مزگەوتی هەمزاغای باپیری پیرە مێرد، باس لەوەش دەکات لە ئەمانە ئەمانە هەموی دەلالەت لە ئیتڵاع و زەکاوەتی هەریەک لەنوسەران جەمیل صائب و ئەحمەد موختارجاف دەکەن، لەمەڕ ئەدەبیاتی گەلانی دراوسێ و تاڕادەیەک ئەدەبیاتی جیهانیش.
$مەسەلەی ویژدان، ناوەڕۆکێکی سیاسی باڵا$
لەسەرتای باسەکەدا تیشکم خستوەتە سەر ئەوەی (مێژووی ئەدەب مێژووی مرۆڤە) دیارە مرۆڤ لەوەتەی لەسەر ئەم زەویە جێگیربوە ململانێ و کێشمەکێش لەنێوان هەق و ناهەق و ڕەش و سپی و خێرو شەردا بەردەوامی هەیە، لەم نێوەندەدا بەدرێژایی مێژوو ئاین و پێغەمبەران (د..خ) و فەیلیسوف و بیرمەند و پیاوچاکان، شان بەشانی ئەدەب و هونەر و زانست ڕۆڵیان گێڕاوە بۆ بەرقەرار بونی یەکسانی و نەمانی زوڵم و ستەم و نەهامەتی تاکدا، بۆئەوەی ژیانێکی شایستە بۆ تاکەکانی سەرزەوی فەراهەم کەن، لەبەر ئەوەی مێژووی مرۆڤایەتی لەسەرەتاوە بەچەوسانەوەی مرۆڤ بۆ مرۆڤ دەستی پێکردوە.
_ ئەگەر ئەم کارە لەسەر ئەرزی واقیع مەحاڵ بوبێت، ئەوا نوسەران لەدنیای ئەدەبدا لەڕێی چیرۆک و ڕۆمانەوە توانیویانە لانی کەم لەسەر لاپەڕەی کاغەز ئەو مەحاڵە تەحقیق بکەن، هەرچەندە لەمێژە گفتوگۆ و مشتومڕ لەسەرئەوە هەیە، کەئایا دەکرێت ئەدەب و سیاسەت تێکەڵ بکرێن و بخرێنە خزمەت یەکترەوە ؟ ئایا مەرجە ئەدەب لەواقیعەوە هەڵقوڵێ لەسەر واقعی ژیان خۆی بنیات بنێ ؟ یائەتوانێ چ گۆڕانکاریەک لەکۆمەڵگا دروست کات ؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە هەندێک پێیان وایە ئەرکی ئەدەب جوانی و تام چێژە، وە زۆرێکیش وای دەبینن ئەرکی ئەدەب خستنە ڕوی ژیانە بە گۆشت و خوێنەوە، لەبەر ئەوە ناکرێت ئەدەب لە ژیان و واقیع لەیەکتر دابڕێن.
_ مانای وایە ئەمانە هەموو ئاماژەن بۆ کاریگەی ئەدەب لەسەر گۆڕینی واقیع، یان کارێگەر کردنە سەر واقیع بەبارێکی باشتردا، گەر لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانەی سەرەوەدا سەیر نۆڤڵێتی (مەسەلەی ویژدان) بکەین، ئەحمەد موختارجافی شاعیر لەسەر و بەندی ساڵانی 1927_ 1928نوسیویەتی، نوسەر داوای گۆڕانکاری دەکات بەهیوای هەنگاونانە بەرەو ژیانێکی باشتر لەڕێی گرتنەبەری عیلم و مەعریفەوە، کەبەڕای من ئەو داوا شۆڕشگێڕیەی کە شاعیر لە نۆ ڤڵێتەکەیدا بەخەیاڵ لەسەرلاپەڕەکان نەخشاندویەتی، ئەوا بەچونە شاخ و یاخی بون و چەک هەڵگرتنە دژی فەرماڕەوا و دەسەڵات دارانی ئەوکاتە، لەسەر ئەرزی واقیع گەرەکی بوە پیادە وبەرجەستەی کات، تەنانەت خوێنی خۆشی لە ئەوپەڕی هەڕەتی لاوێتیدا بۆ بڕێژێ، تالە ساڵی 1935شەهید دەکرێت ڕۆحی شیرینی پێشکەش دەکات لەوپێناوەدا.
$هەندێ سەرنج و پرسیاری بێ وەڵام$
تا ئێرە ئەم خوێندنەوەیەم ئەنجام دا لەسەر دیوی ناوەوەی هەندێ ڕوداو، کەلەڕێی گێڕانەوە دیالۆگەکانی ناو نۆڤڵەکەوە خستومەت بەردیدی و هیوادارم جێگەی ڕەزامەندیتان بێت، کاتی هاتوە لە ڕێگەی چەند خاڵێکەوە بەراورد لەنێوان هەردوو نۆڤڵێتی (لەخەوما) و (مەسەلەی وێژدان بکەم)، چەند سەرنجێکش لای من بونە جێگەی پرسیار تائێستە وەڵامەکانیشم دەست نەکەوتوە بیان خەمە ڕوو.
1_ چیرۆکی لەخەوماتەواو نەکراوە، بەڵام (مەسەلەی وێژدان) کۆتایی چیرۆکەکە دیارە.
2_چیرۆکی (عەرەبی _عێراقی) ناوی (ڕوئیا العراقیة _ خەوی عێراقیە) لەگۆڤاری (تنویر الافکار)دا ساڵی 1909دا بڵاوکراوەتەوە، لەکاتێکدا یەکەم چیرۆکی کوردیش ناوی (لەخەومایە) یە، پرسیارەکە ئەوەیە ئەم لێکچونە لەناونانی هەردو چیرۆکەکە، ڕێکەوتە یان وەرگرتنە !؟.
3_ ناوەرۆکی چیرۆکی لەخەوما کەیەکەم چیرۆکی کوردیە پڕەلەقین و تۆڵە سەندنەوە لەحوکمڕانێتی شێخ مەحمود بەشێوەیەکی داخ لەدڵانە نوسراوە، کەلەسەرتاپای چیرۆکەکەدا یەک هەناسەی ئازادی بۆ ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی شێخ مەحمود لەسلێمانی بەدی ناکەیت، ئەمەش وای کردوە بەلای توێژەرانی ڕەخنەی ئەدەبیەوە والێک دراوەتەوە، چیرۆکی (لەخەوما) جگە لە ڕق و کینە و تۆڵە بەرامبەر شێخ مەحمود هیچی ترنیە، لەکاتێکدا ناوەڕۆکی چیرۆکی (مەسەلەی ویژدان) دورە لەقین بوخزی شەخسی ناوەڕۆکێکە مەبەست لێی ئەودام دەزگایە کە لەسایەیدا بوار بەدزی و تاڵانی و ڕاو ڕوتی خەڵک ئەدات.
بەو پێیەی.... یەکەم
_چ خودی شاعیر ئەحمەد موختار لەگەڵ بنەماڵەکەیان، کەزیاتر عادیلە خانم سەرپەرشتی کردوە بەگزادەی جاف بون، هەندێ لەجافەکانی هەڵەبجە لەگەڵ بزوتنەوەکەی شێخی نەمربون.
دوهەم : ئەحمەد موختارجاف لای شێخ دەسگیرکراوە لە ئەشکەوتی جاسەنە حەپس کراوە.
ئەبینین لە(مەسەلەی ویژدان) لەبەر ئەوەی بەویژدانەوە نوسراوە یەک ووشە یەک توانج تەنانەت یەک قسەی زبریش بەرامبەر بەشێخ مەحمود بەدی ناکەیت، بەڵکو بەپێچەوانەوە نوسەر هێرشی توندی کردوەتە سەر بەگزادەی جاف، کەخۆی یەکێک بوە لەو بنەماڵە ناودراە.
4_ هەندێ لێکۆڵەرەوان پێیان وایە چیرۆکی (لەخەوما) دەکرێ بلێن تەنها لەدژی شێخ نوسراوە هیچی دی، بەپلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕق و کینەی کەنوسەر بەرامبەر شێخ مەحمود و دەسەڵاتەکەی هەیبوە، ئەوەش لەداخی کوشتنی برا و ژن براکەی (جەمال عیرفان لەبەرواری 12_13 _ 12_1922 و عارف صائب لەبەرواری 16_ 5 _ 1923) ڕەویداوە، لەسەروبەندی دەسەڵاتی شیخ مەحمود کوژراون، ئەم دوو کەسایەتیە سەرباری ئەوەی خزم کەس وکاری جەمیل صائب بون، دوومنەوەری گەورەی ئەوکاتەبون، بەتایبەتی کەجەمال عیرفان بەیەکەم شەهیدی قەڵەم دادەنرێت.
_ پێش شەهید کردنی منەوەران (جەمال عیرفان و عارف سائب)، جەمیل سائب حوکم ڕانیەکەی شێخ مەحمودی بەدڵ نەبوە، لەبەر ئەوە بارکردنەی لەسلێمانیە وە بۆ #کەرکووک# لەساڵی 1922دا، ئاماژەیە بۆ ئەو ڕاستیەی باسمان کرد، دەکرێ بڵێن لەسەرەتادا لەگەڵ دەستە و دایەرەی شێخ نەبوە، بەشەهید کردنی ئەدوو منەوەرە ڕق و کێنەی کڵپەی سەندوە.
5_ جەمیل صائب لەڕێگەی ڕۆژنامەگەریەوە کەوتوەتە دنیای چیرۆک نوسینەوە، پێم وایە ئەم دووژانرە نزیکن لەیەکترەوە، لەکاتێکدا ئەحمەد موختار شاعیرە و هەوڵی چیرۆک نوسینی داوە، ، بەڕای من دوانەیەکی هەندێ قورسن پێکەوە، نوسینی چیرۆک لای ئەم شاعیرە دەلیلی زەکاوەتی ئەحمەد موختارجافە.
6_ هامڕاکانی ئەحمەد موختار لەو کاتەدا زۆربەیان شاعیر و خاوەن قەڵەم بون.
7_کاتیک ڕۆژنامەی (بانگی کوردستان) دەرئەچێت ڕۆژنامەیەکی ئازادبوە، ئەحمەد موختار هۆنراوەی بۆ نوسیوە، بەڵام بۆ ڕۆژنامەی (پێشکەوتن) نانوسێت کەسەر بەئیدارەی ئینگلیزبوە (مێجەرسۆن) دامەزرێنەری بوە، لەکاتێکدا واباوبوە ئەحمەد موختار سەر بەئینگلیزەکانە.
8_ لەژمارەی 28ڕۆژنامەی ژیان لەبەرواری 26_6_1925 دا لەشێوەی ڕیکلامدا چیرۆکی لەخەوما بڵاودەکرێتەوە بەگوێی خوێنەراندا ئەدات.
_ئەڵێ : لەتەرەف کەسێکەوە خەونێکی عەجایب غەریب بینراوە، ئەم خەوە حەیات وئیدارە و ڕابواردنی چەند ساڵێکی ئەم ووڵاتە ئەنوێنێ گەلێ ئەسراری خوێناوی و وەحشیانە دەردەخات... هتد.
9_ بەڕای من ئەم چیرۆکە چەند دەقێکی ئەدەبیە، هێندەش هەڵوێست و سیاسەت و مێژوو و ڕۆئیای نوسەرە بۆ بزوتنەوەیەکی سیاسی گەلێکی بن دەست لەقۆناغێکی دیاری کراودا، نوسەرێکی دیاری وەک جەمیل صائب بەزمانی شێخ مەحمودەوە لەنۆڤڵێتی لەخەوما ئەڵێ : ئەوەی قازانج و خێری خۆمی تیانەبێ نایکەم، هەتا پارەیەکی زۆرنەخەمە سەریەک و لەبابەت ئیشوکاری خۆمەوە دڵم ڕەحەت نەبێ ئەمانە هیچیان ناکەم.
10_ جەمیل صائب جگە لەچیرۆکی (لەخەوما) بەلای منەوە لەڕوی هونەریەوە سەرەتا وهەوڵێکی زۆرجوانە، بەڵام پێ دەچێت هێندە کاری بەهونەری چیرۆک نوسین هەبوبێ، کەبەم خەوە بزوتنەوەکەی شیخ و دامودەزگاکەی ڕیسوا بکا، هێندەی بزانم دوای لەخەوما کەخەوەکەی دێتەدی هیچی تری لەم بوارەدا نیە، لەکاتێکدا ئەحمەد موختارجاف لەدوای نوسینی (مەسەلەی ویژدان) لەبەر ئەوەی خەونی نیشتمانێکی گەورەی هەبوە، بەپێی گێڕانەوەی بەهەشتی (شاکر) فەتاح دوو چیرۆکی تری هەبوە.
$لەکۆتایدا$
من وەک ڕۆژنامەنوسێک: داوای لێبوردن دەکەم گەر درێژەم دابێت بەخوێندنەوەی ئەم کتێبە، لەبەر دووهۆکار، یەکەم ئەم بەرهەمەناسکەی مامۆستا نەگەشتوەتە دەست زۆربەی ئەدیبان خوێنەرانی خۆشەویست، دووهەم گەرەکم بوە لەم باسەدا خوێنەر تێ بگا لە و بەراوردەی کراوە لەنێوان هەردوو چیرۆک نوسەدا، وەڵامیشیان هەبێت ئاسایە، بەمامۆستا ئەڵێم ناکرێت کتێبێک بخوێنمەوە خۆم نەخزێنمە ناو بابەتەکەوە بەچەند وشەیەک هەستی خۆم ناوەخن نەکەم، بۆ زیاتر خوێندنەوەی ئەم بەرهەمە ئەتوانن پەیوەندی بکەن بەکتێبی (لەنێوان لەخەوما و مەسەلەی وێژدان) لەنوسینی نوسەر مامۆستا ئازاد تۆفێق، هەرشادو سەرفرازبن.[1]
⚠️ تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!