$ئێزدی وەکو ئایین، ئێزیدییاتی وەکو گومان$
نووسینی: #سمکۆ محەمەد#
ئایا ئێزدی و ئێزدیاتی ئایینە، یان ئایینزایە و پاشکۆی ئایینێکی دیکەیە؟، ئەم پرسیارە موناقەشەیەکی زۆر گەورەی خوڵقاندووە چ لەنێو خۆی کورد و چ لەئاستی کۆمەڵناسی دەرەوەی کوردستان و ڕۆژهەڵاتناسەکانی دیکە کە هاتوونەتە کوردستان و لەسەر ئەم ئایینەیان نووسیوە و چ لەنێو خودی دەستەبژێری ئێزدییەکان ئەوانەی کە تێدەگەن بۆچی تائێستا ئەم ڕۆشنبیرییە بە پەنهانی ماوەتەوە و خۆی وەکو ئایینێک نمایش نەکردووە، هەرچەند ڕۆژهەڵاتناسەکان و گەڕیدەکان کە هاتوونەتە کوردستان، زانیاری باشیان دەستکەوتووە لە بارەی سرووت و تێکست و قەول و ڕۆژە تایبەتەکان و جەژنەکانیان و بەشێک لە مێژوو و کولتووری ئێزدیەکان، بەڵام ئەو نهێنیانەیان چنگ نەکەوتووە کە ئێزدی ئایینی تایبەتە لەناوچەکە و خاوەن تێکستێکی دوور لە تێکستەکانی دیکەی ئایینی ناوچەکەیە، یان لاسایکەرەوەی ئایینەکانی دیکەیە، بۆیە هەم لەباری ئایینی و هەم لە باری کولتوور کە بەجل و بەرگیانەوە دەردەکەوێت، ئایین و پۆشاک و کولتوورێکی سەربەخۆ نین، ئەوەش لە بارەی ئەوەی کە دەڵێن درێژە پێدەری ئایینی زەردەشتیی یە، ئەوەش تەنها دەستەبژێرەکانیان قەناعەتیان پێی هەیە، ئەگەرنا وەکو خۆیان دەڵێن، هێشتا خۆیان بۆیان یەکلایی نەبۆتەوە بۆچی نەیانتوانیوە خۆیان کۆبکەنەوە کە دواتر لەم باسەوە دەدوێین.
ئێزدیایتی و ئایینزای ئێزدی بابەتێکە کە گەورەترین گرێکوێرەی لێکۆڵینەوە فکرییەکان بووە بۆ خوێندنەوەی ئایین و لاهوتییەت لەناوچەکە، بەتایبەتی بۆ ئەو کۆمەڵناس و ئەکادیمی و ڕۆژنامەنووسانەی ناوچەکە و ئەوانی دیکەش کە لەدەرەوە هاتوون بۆ کوردستان، بۆیە زیاتر لە 3 سەدەیە لەدوای هاتنی ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە لێکۆڵینەوە و باس و خواس لەسەر ئەو ئایینە دەکرێ و تائێستاش لەنێوان گومانی ئایین، یان کۆمەڵگەیەکی جیاواز ساغ نەبۆتەوە، بەهۆی ئەوەی خۆیان لەپەڕتووکێکی سنووردار و پوختدا کۆنەکردۆتەوە و چونکە ئەو ستەمەی بەدرێژایی مێژووی بوونی خۆیان لە سەریان بووە، بەشێک بووە لە ڕێگرییەکانیان و هەروەها کێشەی زۆری بۆ مێژوو و سەرچاوە و ڕەگوریشەی ئەم ئایینە و نەتەوەی کورد درووست کردووە، بەوپێیەی کە وەها ناسراون ئەمان نەک هەر پێکهاتەیەکن لە نەتەوەی کورد، بگرە بەپێی ئایینەکەیانە بێت کە لە ناوچەیەکی سنوورداری کوردستانی قەتیس بووە، کەواتە کوردی ڕەسەنن، بەڵام خۆیان بەشێکی زۆریان ڕەسەنایەتی کوردی قبوڵ ناکەن و هیچ هۆیەکیش بەدەستەوە نادەن و گومانیان هەیە لەبوونی کۆمەڵگەیەکی ئایینی بەبێ شوناسی نەتەوەیی کە ناسراون بە کورد.
لەلایەکی دیکەوە ئەوانەی کە پشت بە بۆچوونی بوونی ئایینی کریستیانی و مەجوسی کە بە ئایینی ئێرانی ناسراوە، لە شاخەکانی هەکاری دەبەستن، شێخ کەمالەدین ئەلدیری لە پەڕتووکی (حیاە الحیوان الکبری) و شێخی زەهەبی لە پەڕتووکی (تاریخ الخلفاء) دەڵێن ئەلمقتدر باللە ساڵی 293 ی کۆچی کە تەمەنی 13 ساڵ بووە هاتە سەر حوکم 2 جار لە خەلیفەکانی لادراوە و 24 ساڵ حوکمی کردووە لە ساڵی 316 ی کۆچی کوژراوە لەتەمەنی 36 ساڵیدا بووە، بەڵام بەپێی سەرچاوەکانی تر، گوایە بەر لە دەرکەوتنی شێخ عودەی کوڕی موسافیر کە ناسراوە بە شێخ ئادی لەلای ئێزدیەکان، بابەتەکە لەوەدا کۆکراوەتەوە کە دانیشتوانی ناوچە شاخاویەکان لەزەمەنی (مقتدر بالله) ساڵی (282-320) کۆچی و 99 ساڵ حوکمی دەسەڵاتدارێتی موقتەدر باللە بووە، ئەوکات مەنسووری حەللاج کە موتەسەوفێکی عەدالەتخواز بووە لەسەردەمی خۆیدا کە ناعەدەلاتی هەبوو، وەکو ڤیگەر ئایکۆنێکی ناسراوی ململانێی نێوان دەسەڵاتی ستەمکار و بزووتنەوەی ڕۆشنبیری ئەو سەردەمە ناسراوە و هەر لەسەر ئەو ڕاستیانە و ناعەدالەتیانە بەناهەق لە سێدارە درا، بۆیە دوای زیاتر لە سەدەیەک ئەم ئایینە دەرکەوتووە، لەدوای ئەویش شێخ ئادی لەشاخەکانی هەکار لە نێوان کوردستانی باشوور و باکوور دەرکەوتووە، ئیدی دوای ئەو هەوڵەی کە بۆ خوداناسی بەپێی تێگەیشتنی خۆی هەوڵیداوە، ئیدی مورید و شوێنکەوتووانی بەرەبەرە زیادیان کردووە، بەڵام کەسێک بەناوی دەمەلوجی دەڵێ (بەشێک هەبوونە خۆیان وەکو پاشماوەی ئیسلامی سوننە ناساندووە کە لەکورد و عەرەب پێکهاتوون، ئەویش بۆ خوشەویستی بووە بەرانبەر یەزیدی کوڕی موعاویە کە بکوژی حسێنی کوڕی ئیمامی عەلی شیعە بووە کە بابەتێکی هەمیشەیی زیندووە بۆ شیعەکان، کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە بۆچی مانەوی بووە بە وێنەیەکی دیکەی ئەوان، بەشێکی دیکەش دەڵێن ئەم ئێزدیانە پاشماوەی سابیئەو نەسرانی و ئاشوری بوونە، بەڵام لەباری نەتەوەییەوە دەگەڕێنەوە بۆ قەبیلەی تەراهی، باوکی عودەی ناوی موسافیر کوڕی ئەحمەد کوردی بووە”.
هەروەها سەرچاوەی دیکە هەن کە لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەم ئایینە و بنەما سەرەکیەکە کردۆتەوە ” (شەرەف خانی بەدلیسی) یە کە لە پەڕتووکی شەرەفنامە دا دەڵێ “ئێزدی واتە یەزدانی ئەو پەیڤە لە یەزدانەوە وەرگیراوە کە وشەیەکی فارسییە، واتە بوونەوەری سەرووی سەرمان، کەچی قەشە سلێمان مائع دەڵێ ” ئێزدی لەکۆنەوە پێیان گوتراوە (الزوانییە) کە لەزرادەشتییەوە هاتووە” قەشە سڵێمان مائع (الموێلی). کتاب تاریخ الموێل. ل259. هەروەها زەینەفون کە مێژوونووسێکی یۆنانیە لە ساڵی 401 پێش زایین لەپەڕتووکی الێمود کە یعقوب افرام منێور وەریگێڕدراوەتەوە سەرزمانی عەرەبی. لاپەڕە 20 و 21 دا دەڵێ ” خەڵکانێک هەبوون نزیک دەشتی نەینەوا دەژیان لە شەڕو شۆڕو جەنگدا زۆر ئازان و پێیان دەڵێن ئێزدی”. هەروەها ئەولیای چەلەبی لە کەتێبی سیاحەتنامەدا نووسیویەتی ئەوانەی کە پێڕەوی ئەم ئایینە دەکەن بە خۆیان دەڵێن (ئێزدی، یەزدانی، ئێزدانی، داسنائی)، هەروەها پێشیان دەگوترێت (الێالجیە) یان خاوەنی قژموو، کە ئەو وشەیە لە لایەن عوسمانلیەکانەوە بەسەریاندا سەپیوە”.
ئەگەرچی ئەو بۆچوونەی کە گوایە ئێزدی مانای یەزدانیەت یان یەزدان پەرستی یە، ئەمە بۆچوونی خۆیانە و هیچ دەلیلێک نییە ئەوە بسەلمێنێت کە ئەمە لە بنەچەدا وەختێک عودەی کوڕی موسافیر لەکاتی خۆیدا ئەمە مەبەستی بووبێت، واتە ئایینێکی تایبەت و خوداپەرستییەکی سەربەخۆ بخوڵقێنێت، لەهەمووو حاڵەتێکدا ئەم ئایینە سەرباری ئەوەی چەندین تیۆری جیاوازی خوێندنەوەی ئینترۆپۆلۆژی و سیۆسیۆلۆژی بۆ کراوە، هیچکام لەو خوێندنەوانە نەیانسەلماندووە کە ئێزدیەکان پاشکۆی ئایینێکی دیکەن، چونکە بەهۆی کۆمەڵێک دیاردە و کولتووری جیاواز و مەراسیم و بۆنەی جیاواز لەئایینەکانی دیکە و بوونی ستایلی خوداپەرستی و مانەوەیان بەو شێوەیەی خۆیان کە لەهیچ ئایینێکی دیکە ناچن وەکونەریت و لەلایەکی ترەوە لە ئایینی کاکەیی و ئایینزاکانی هیندستان نزیکن، بۆیە مەگەر لێکچوونی مەراسیم یان عاداتیان هەبێ، ئەگەرنا نیمچە سەربەخۆییان پێوەدیارە کە لە ڕەفتار و شێوەی خوداپەرستییەکەیان دیارە کە ئایینزایەکی سەربەخۆن لە کوردستان، بەڵام کێشەکە لەوێدایە کە ئەوان جگە لە دوژمن و نەیارەکانیان لە مێژوودا، خۆیان یەکێک بوونە لەبەردەستەکانی سەربەخۆییان و لەبەردەم خۆناساندنیان بۆ ئەوانی تر، ئەویش ئەوەیە کە نەیانتوانیوە خۆیان کۆ بکەنەوە وەکو ئایینەکانی تری ناوچەکە، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی یە بۆ ئەوەی هەر لێکۆلەر و ڕۆژهەڵاتناسێک بەپێی خوێندنەوەی خۆیان لەبارەی ئێزدییەکانەوە قسە بکەن و بنووسن و کەسیش نەبێت بە زانست سانسۆریان بکات و هەڵەکان ڕاست بکاتەوە.
وەکو باسمان کرد ئایینی ئێزدی بەهۆکاری چەوسانەوەیان لەلایەن دەسەڵاتی ئایینەکانی تری وەک زەردەشتی و مەسیحی و ئیسلام و ئاشوری و خودی کوردەکانی سەر بە ئیماراتی بابان لە سلێمانی و سۆران لە نزیک هەولێر و پاشای کۆرە لە ڕاندوزەوە کە لەسەر دەستی ئەو ئایین و نەتەوانەوە چەندین جار قەتڵوعام و جینۆساید کراون، ئەم حاڵەتە وای کردووە کە ئەرشیف و دیکۆمێنتەکانیان تاڕادەیەک بزر کرابن، بۆیە دیکۆمێنتەکەیان تاکو هاتن و سەرهەڵدانی سەنتەری ڕۆشنبیری لالش و کۆکردنەوەی دیکۆمێنت و پارچەکانیان لەلایەن چەند پیر و ڕۆشنبیرێکیان کە دەوڵەمەندیان کردووە، هێندە هەژارە، ڕەنگە بتوانێ ڕێگە بە بۆچوونە جیاوازەکان بدات کە یان ڕۆژهەڵاتناسەکان، یان مێژوونووسان و کۆمەڵناسی بیانی و ناوەخۆ، بەهەڵە لەبارەیانەوە قسە بکەن و لەسەریان بنووسن، هەروەک چۆن هەندێ مێژوونووسی عەرەب و بیانی خراپ و بەهەڵە و تەنانەت کوردیش لەسەریان نووسیوون، بۆیە بۆخۆیان دەڵێن ئێمە لەسەرەتایی خۆ نووسینەوە و خۆ ناسینەوە و دەوڵەمەنکردنەوەی کولتووری کۆمەڵگەی ئێزدی و کۆکردنەوەی قەول و نووسینەوەی تێکستەکانی خۆمانین، لەوەش خراپتر ئەوەبووە کە چەند ساڵێکە کەوتوونەتە قسەکردن و پێدانی داتا لەسەر ئایینەکەیان و پیر و شێخەکانیان بۆ میدیاکان و توێژەرەوان دەدوێن، بۆیە بێدەنگیان بەشێک بووە لەو گورزەی خۆیان لەخۆیان وەشاندووە و خۆیان دیکۆمێنت نەکردووە، ئەمەش بووەتە کێشەی شوناسی ڕاستەقینەی خۆیان لەبەرانبەر ئەوانی تری ئایینەکانی کوردستان کە هەمیشە ئەم بێدەنگییە بۆتە هۆکاری تەشیر پیکردن و ناوزڕاندنیان بە خراپە و هیچ وڵامیشیان نەداوەتەوە، مەگەر لەدوای ئەوەی کە کوردستان لەدوای سەدەی ڕابردووەوە بەرەو کرانەوەی ئایینەکان هەنگاوی ناو پارلەمان و حکومەتی هەرێم پشتگیرییان لە کەمینە ئایینەکان کرد و بوون بە بەشێک لە پێکهاتە فەڕمییەکانی فرە ئایینی کوردستان.
ئەبوبەکر شوانی نووسەرێکە لەبواری ئایین ناسی چەند پەڕتووکێکی هەیە، لە پەڕتووکی ئیخوان ئەلسەفا لە لاپەڕە 26 لە کۆمەڵەی چوارەم، ئاماژە بە ئایینی ئێزدی دەکات، لەشوێنێکدا باس لە ڕێبازی خودایی دەکات لە چۆنیەتی نزیکبوونەوە لە یەزدانی مەزن و بیروڕای مەزهەبییەکان، واتە ڕێباز، شەریعەت و فەلسەفەکان، لەوێ سەرچاوەیەکی باشی بەکارهێناوە بۆ پاڵپشتی لە بۆچوونەکانی و لە پەڕتووکی (البدایە والنهایە) (ئیبن کەسیری) وەرگرتووە کە باس لەو زاتە دەکات واتە ڕابەڕی ڕوحی ئێزدییەکان و دەڵێ ” عودەی کوڕی موسافیر ناوی تەواوی (عودەی کوڕی موسافیر کوڕی ئیسماعیل کوڕی موسا کوڕی مەڕوان کوڕی حەسەن کوڕی مەڕوان ئەلهەکاری و خەڵکی بیقاعی سەر بە دیمەشقی وڵاتی سووریایە لە بنەچەدا، شێخی تائیفەی (الحدودیە) یە لە (بەیت نا) لەدایک بووە و پاشان چووەتە بەغدا و هاوڕێ و هاو خەڵوەتی شێخ عەبدولقادر ی گەیلانی و شێخ حەماد دەباس و شێخ عەقیل ئەلمنبەجی و ئەبو ئەلوەفا و سەهرەوەردی و شێخانی تر دەناسێ و پاشان دەچێتە چیای هەکار و لەوێ گۆشەگیر و خەڵوەتگیری دەکات و پاشان وای لێدێت خەڵکەکەی بڕوای پێدەکەن تا ئەو ئاستەی دەیپەرستن. و پاشان هەر لەو گۆشەگیرییەدا لەتەمەنی 70 ساڵیدا کۆچ دەکات، ئەم گومانە کە نووسەر و دەیان نووسەری تریش هەیانە لە ڕەسەنایەتی ئایینەکە واتە ئێزیدی، لەوێوە سەرچاوەی گرتووە کە عودەی کوڕی موسافیر هەتا ماوە هیچ ڕوونکردنەوەیەکی نەداوە، لەپاش خۆشی قەوالەکانیش بەهەمان شێوە ڕوونکردنەوەیان لەڕەسەنایەتی ئێزدی نەداوە، ڕەەنگیشە بەهۆی ئەنفال و فەرمان بەسەریاندا ئەو دیکۆمێنتانە فەوتابێت و بەپێچەوانەوەشە ڕاستە.
ئەوە سەلمێنراوە کە ئێزدی باوەڕێکی کۆنی کوردە، هەندێک وای بۆ دەچن کە لەوشەی یەزدەوە هاتووە کە گوایە شێخ ئادی کوڕی موسافیر، واتە لەدەورانی دەوروبەری ساڵی (1075-1160) بەر لەمێژووی نوێ، پێشتر موتەسەوفێکی ئیسلام بووە، دواتر هەڵگەڕاوەتەوە لەئیسلام، هەندێکی تر پێیان وایە کە پێشتر زەردەشتی بوونە، دواتر بوونە بەلایەنگیری یەزید کوڕی موعاویە کە سەرکردەیەکی مێژوویی موسڵمانەکان بووە لەو سەردەمەدا، بەو پێیەی کە گوایە شێخ ئادی زۆر هاوڕێی شێخ عەبدولقادری گەیلانی بووە و کەوتۆتە ژێر کاریگەری ئەو پیاوە و دواتر ڕێبازی خۆی دۆزیوەتەوە، ئەمە لەکاتێکدا کە لەساڵی 299 کۆچی مەجوسییەکان لەژێر حوکمی موقتەدر بیلاه بوونە وەکو پێشتر ئاماژەمان پێدا، بۆیە هەردوو پیاوی ئایینی ناودار لەمێژووی ئیسلامدا، مەنسوری حەلاج و شێخ عەبدولقادری گەیلانی بوونە و کەسێکیش دەرکەوتووە بەناوی شێخ ئادی کە لەچیای هەکاری پەیدابووە و موریدی بۆ پەیدابووە، سەرەنجام گومانەکە ئەوەیە کە لەژێر کاریگەری ئەو کەسایەتیانە بووە و دواتر بووە بە خاوەن ئایدیای خۆی و ئێزیدیاتی کردووە بە ناوبانگی ئایینزاکەی، ئەمە یەکێکە لەو گومانەی کە ئایین درووستی کردووە و گومانەکەشی نەوڕەویوەتەوە.
بۆچونێکی دیکە هەیە هەروەک ئەوانی دیکە کە پێیان وایە ئێزدیاتی بەشێکە یان ئایینزایەکە لە ئایینەکانی دیکەی هاتووە کە ئایینی ڕەسەنن، بۆ نموونەش ئیزدی لەئایینی سابیئەی مەندائیەوە سەرچاوەیان گرتووە و هەندێکیش بەدرێژە پێدەری ئایینی ئیسلام کە لەسەردەمی یەزیدی کوری موعاویە بووە کە پێشتر باسمان کردوو سەرچاوەکانیش ئاماژەیان پێدەدەن، کەچی (پیر خدر) کە هەم ڕۆشنبیرێکی ئێزیدیە و هەم پیرێکی ڕوحانی ئایینی ئێزدیە و شارەزایە لە مێژووچەی ئایینەکە، بەپێچەوانەی ئەو بۆچوونانەی دژی ڕەسەنایەتی ئێزیدین و باسەکە بەڕێیەکی دیکەدا دەبات ” ئێزدی و ئێزدیاتی هیچ یەکێک لەو بۆچوونانە نییە و لەبیروباوەڕێکی کۆنی کوردانە بەولاوە هیچی تر نییە، باشترین سەلمێنەریش ئەوەیە کە هیچ یەکێک لەو سەرچاوە هەڵەو ناتەواوانە ناتوانن قەول و بنەچە و کولتووری ئایینی ئێزدیاتی بەئایینەکانی دیکەوە گرێبدات، ئەگەر وابوایە دەبوو تائێستا ئایین و کولتوورەکە نەمابا لەنێو ئەو هەمووو ڕێگرییانەی بەردەمی و ئەو هەمووو جنێوسایدەی بەسەر ئێزیدیاتیدا هاتووە”.
لەبارەی یەزدی کوڕی موعاویەوە کە بۆچونێکی وەها هەیە گوایە پێشتر سەر بەئایینی ئیسلام بوونە، ئێزیدیەکان و بەتایبەتیش شێخ ئادی، پیرخدر زۆر کوردانە ئەوە ڕەتدەکاتەوە” لەزەمانی عومەری کوڕی خەتاب موعاویە هات و یەزد هات، کورد هەمیشە خێرخوازبووە، ئەوانیش بەشمشێر هاتن، ساڵی 226 ئەم ناوچەیە میری میرگەیا ئازدیان ئێزدی بوونە، چونکە ئێمە بەری موسڵمانیەتی هەبووین و ناومان ئەزدائی بووە، ئیدی ئەو بۆچوونە جارێکی تر لەدژی ئێمە و بۆ سڕینەوەی ئێمە بووە، بۆیە ڕاست نییە و هیچ پەیوەندییەک لەنێوان ئێزیدیاتی و ئیسلام و مێژووەکەی نییە و شیکارییەکی بێ بنەچەیە هەر لێکۆلەرێک گەیشتبێتە ئەم قەنەعاتە، بەپێچەوانەوە هەمووو ئەو قسانە لەدژی ئایینی ئێزیدیە و دژایەتیەکەش دیارە بۆچی. مەسەلەکە دیارە کە ئەمانە کەمینەیەک بوونە و ناوچەکەش زۆرینەی ئیسلام بووە، بۆیە دژی ئەم ئایینزایە بوونە، هەڵبەت هەڵوێستی ئیسلام ئەوکات و ئێستاش تەنها بەرانبەر ئایینزای ئێزدی نەبووە، بەڵکوو بۆ کریستیان و کاکەیی و سابیئەو ئەوانی تریش هەمان هەڵوێستی هەبووە و هەمان ڕەفتاری کردووە کە کوشتار و چەوساندنەوەی ئەوان بووە.
بەڵام ڕیوایەتێکی تر هەیە کە ” ئێزدیەکان شێخ ئادی بەشێوەیەک موقەدەس دەکەن تا ڕادەی گەیاندنی بەفریشتە و بەتایبەتیش شەیتان بە مەلەک تاووس، بۆیە تاووس وەکو لۆگۆی ئەوان ناسراوە و پیرۆزە لەلایان، قوستەنتین لە پێشەکی کتیبەکەیدا بەناوی ئێزیدی لەکۆن و نوێدا باس لەوە دەکات تاکو ئێستا ساغ نەبۆتەوە ئێزیدی و خودی شێخ ئادی کە گوایە دانەر و پێشەوای ئەم ئایینزایەیە، ئایا کەسێکی ڕاستەقینەیە و کێ بووە و چۆن ژیاوە و چۆن ئەم ئایینیەی دروست کردووە و چۆن قەولەکانی بەجێهێشتووە، تەنها ڕیوایەتی ئەفسوناوی هەیە”. (4) بەڵام لەوێدا ئەو هەمووو گومانە شکست دەهێنێ و دەیسەلمێنن کە ئێزیدی ئایینزایەکی سەربەخۆیە و کاریگەری هیچ ئایینێکی دیکەی وەکو ئیسلامیان بەسەرەوە نییە مەگەر ڕۆشنبیری سۆمەرییەکان، هەروەک ئەوەی کە لەلای سۆمەرییەکانیش تاووس سیمبولی پیرۆزی یە کە بەبڕوای من هەمووو ئەو سیمبولە سیۆلۆژیانە لە هیندستانەوە وەرگیراون کە ئەوان دەوڵەمەنترین کۆمەڵگەن لەو بارەیەوە، بەڵام کاریگەری ئیسلام بۆ سەر ئەوان پێناچێت لە بنەچەوە بێت، مەگەر دوای فتوحات بێت بۆ سەریان، یان ئەو نەسەبەی شێخ ئادی کە لەپاشماوەی خەلیفە مەڕوانی ئەمەوییەکانە، چونکە هەر ئیسلام بەنیازی فتوحات و کوردی موسڵمان و مەسیحی و دەسەڵاتەکانی دیکە، دەیان جار قەتڵوعامیان کردوون و تا ڕادەی جینۆساید کردن بووە وەکو ئەوەی ساڵی 2015 ی شەنگال لەلایەن داعشەوە کرایە سەریان، بۆیە مانەوەشیان دەیسەلمێنێ کە ئایینزایەکی نیمچە سەربەخۆیە.
دامەزرێنەری ئەم ئایینە بەپێی ڕۆژهەڵاتناسەکان کەسێکی دیاریکراو نییە، چونکە ئێزدی جگە لە شێخ ئادی و پیاوە ڕوحانییەکان، ڕیشەیەکی مێژوویی قوڵی هەیە و نەنووسراوەتەوە و بزر بووە، بەڵام وەکو خۆیان و شارەزایانی سەر بەئایینەکە دەڵێن ” شێخ ئادی کوڕی موسافر هەمیشەەزراندووە، نەسەبی ئەم زاتە بۆ خەلیفە مەڕوانی کوڕی خەلیفەی چوارەمی ئەمەوییەکان دەگەڕێتەوە، واتە (شێخ ئادی یان عودەی کوڕی موسافری کوڕی موسای کوڕی مەڕوانی کوڕی حەسەنی کوڕی مەروان)، لەگوندی (بیت و لفار) لە شاری بەعلەبەکی سەر بە وڵاتی لوبنان و لەساڵی 507 ی کۆچی لەدایک بووە و لەساڵی 557 کۆچی دوایی کردووە، واتە دەکاتە ساڵی 1161 زاینی و لە لالشی سەر بەناوچەی شێخان نێژراوە و مەزارەکەی تاکو ئێستاش لەوێیە و باوەڕدارەکانی بەردەوام و ساڵانە و وەرزانە و جەژنانەکانی ئێزدی سەردانی گڵکۆکەی دەکەن.
ئەم داتایە سەبارەت بەوەی کە لەبنەچەدا شێخ ئادی لە بعلەبەکەوە هاتووە و پاشان لە کموردستان مردووە، گومانێک دروست دەکات کە ئایا ئەگەر شێخ ئادی کوڕی موسافیر لە (بعلبک) کە شارێکی سەر بە لوبنانە لە دایک بووە، چۆن هاتووە و کێ چاو ساغی بووە و چۆن جەماوەری بۆتەوە و بۆچی لەم ناوچەیە گیرساوەتەوە و نەچووە بۆ ناوچەیەکی دیکە، ئایا خەڵکی ئەم ناوچەیە نییە، ئەی چۆن مورید بۆ پێڕەوەکەی پەیدا بووە، بۆیە پێناچێ ئەو داتایە ڕاستی تێدابێت جگە لە ئیجتیهادی ئێزدیەکان خۆیان کە هیچ داتایەکی دیکەیان لەژێر دەست نییە جگە لەو حیکایەتە.
هەر بۆ ساغکردنەوە و بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی کە ئێزدی لەچییەوە هاتووە خۆیان بە ناوی یەزدانی ناوزەد دەکەن و هۆزانێکیشیان هەیە دەڵێ
“سوڵتان ئێزدی بخۆ پادشایە.
هەزار و یەک ناڤ لخۆ نایە
ناڤێ مەزن هەر خوایە”
لەشوێنێکی تر دەڵێ ” سڵتان دزانە لبەحرا چەند کشکۆل ئاڤە
ئەڤ جنیایە لباوی سەعەت و گاڤە
ئەوی حەوا کرە بووک و ئادەم کرە زاڤا”
کەوابوو بەپێی ئەو تێکستە بێت ئێزدی نە لەژێر کاریگەری ناوی مەعاویەی کوڕی یەزدەوە هاتووە کە لەساڵی (680- 68) حوکمڕانی و پاشایەتی ئیسلامی لە شام و ناوچەکە کردووە و بە گوێرەی مێژووش بێت کە شەڕی شیعە و سووننە لە کاتی حوکمڕانی ئەودا بەرپا بووە و ئیمامی حسێنی کوڕی ئیمامی عەلی یان شیعەیان شەهید کردووە و پیاوێکی وشک و بکورژی ئەوانی دیکەی دەرەوەی ئیسلام بووە، هەروەها ئێزدی نە لە هیچ بنکەیەکی زانستی ترەوە سەرچاوەی گرتووە کە زۆرکەس لە مێژوونووس و نووسەر ئەو تۆمەتە مێژووییە دەخەنە پاڵ ئایین و ڕێبازی ئێزدیاتی، تەنها ئەوە نەبێت کە ئێزدی ئایینێکی سەربەخۆیە و لەدوای ئایینی زەردەشتیەوە بەردەوامی بەخۆی داوە و کولتوور و شوناسی خۆی هەیە و بەتەواوەتی ئایینێکی کوردی زووبانە لەجوگرافیاکەی و زمان و نەریتەکەشی دیارە، هەروەها لە تێکستەکانی ڕادیارە کە خوداناسی چۆن پێناسە دەکات و باوەڕەکە چۆن زیندوو ڕادەگرێت”. بەڵام ئەمە هەقیقەت نییە کە پاشماوەی ئایینی ئیسلام یان دەستکرد و دروستکراوی یەزدی کوڕی موعاویە بووە، بەپێچەوانەوە ئەگەر مەودای ئەوان بگەڕێتەوە بۆ ئەو بنەچەیە، نەدەبوو بکەونە بەردەم قەتڵوعام و فەرمان کە بەدەیان جار توشی هاتون، یان بەشێوەیەک لەشێوەکان یاساغ کراون و تەشیرییان پێکراوە.
ئەوەی کە تائێستا هەم لە لێکۆڵینەوەکان و هەم لەسەر زاری خۆیان لەدوو ئاڕاستە بەولاوە شتێکی تر نییە، ئاڕاستەیەک دەیگەڕێنەوە بۆ ئایینەکانی وەکو ئیسلام و کریتسیان و سابیئە، ئاڕاستەیەکی دیکە بەرگری دەکەن، بەڵام ئەوەی هەیە ئاڕاستەی دووەم سەلماندوویەتی کە ئێزدی ئایینێکی ڕاستەقینەیە و مانەوەیان و مێژوویان سەلماندوویەتی کە ڕەسەنن، یان لانی کەم دەیسەلمێنن کە بیروڕایەکی تایبەت بە خۆیان هەیە بەپێی کولتوور و فۆڕمە ئایینزاکەی خۆیان کە لەهیچ ئایینێکی دیکە ناچێت، یان لانی کەم ئینتیمایان بۆ ئەو قەول و کەلامانە هەیە کە لە هیچ ئایین و مەزهەبێکی دیکەدا نادۆزرێتەوە و لێکچوونی نییە.
چاوگی وشەی ئێزدی
واتەی سەرەکی ئێزدی لەوشەی (ئێزی) یەوە هاتووە، بەمانای (خودا) یان (خوداوەند) دێت، هەروەها بۆچوونی تر هەیە کە ئەو وشەیە مانای دیکەی هەیە، ” (ئێ، زی، دی) بەمانای (ماڵێکی پان و بەرین، یان ماڵێکی پاک دێت)، لە سەرچاوەی دیکە هاتووە کە وشەکە بۆ زمانی سۆمەری دەگەڕێتەوە و بەمانای (رێگەی ڕاست) دێت کە بەمانای ڕێگەی ڕاستی خوداپەرستی و چاکەکاری لەپێناو خۆشگوزەرانی مرۆڤ کە مەخلوقی خودایە وەکو خۆیان باسی دەکەن و بڕوایان پێیەتی، لەکاتێکدا سەرچاوەی دیکە هەیە پێیوایە ئێزدی لە زمانی پەهلەویی ساسانیدا سەریهەڵداوە، ئەم پەرستگایە بۆ یەکەم جار لەلایەن خوداوەندێک بەناوی (نابۆ) کە لەشاری (بۆرسیبا) بووە و دەکەوێتە لای خوارووی ڕوباری فورات و بەرانبەر بە شاری بابل دروست بووە” بەپێی هەمووو لێکۆڵینەوە سیۆلۆژییەکان و دانپیانانی ئێزدیەکان خۆشیان، دەرکەوتووە ئایینی ئێزدی ئایینێکی ئاسمانی نییە و تێڕامانە لە دونیا و دواڕۆژ، بەپێی قسەی پیرخدر کە پیاوێکی ڕۆشنبیر و ڕوحانی ئێزدیەکانە، ئەوان قەول و بەیت و تێکستی شیعریان هەیە، کە لەسەر کێشی پەنجە نووسراوەتەوە، ئەوەش لە بارەی (مەسحەفا ڕەش و جیلوە) نووسراوەتەوە و گوایە چەند پەڕێکە و بە تیپێکی نەناسراو لەلایەن پڕۆفیسۆر (ئەنستانت مار کرملی) کە ڕۆژهەڵاتناسێکی فەرانسی بووە لە سەدەی ڕابردوو هاتۆتە ئێڕاق و لەبارەی ژیانی کۆمەڵایەتی ئێڕاق و پێکهاتەکانی نووسیویەتی و یەکێک لە کارەکانی ئەوەبووە هاتۆتە لالش و شێخان و ئەم بابەتەی بەگرینگ زانیوە وەکو لە پێشەکی پەڕتووکەکەدا باس کراوە، بۆیە خوێندنەوەی لەبارەی ئەو دوو پەڕتووکەوە کردووە و بڵاوی کردۆتەوە کە بەپەڕتووکی پیرۆزی ئێزدی ناسراوە و تائێستا نەبینراوە، بەڵام وەکو پێشتر باسمان کرد ئەوان بەهەر بیانوویەکەوە بێت داتای تەواویان نەبووە، یان نەیانوێراوە بیبەخشن، بۆیە لەرێگەی خەڵکی ترەوە وەریگرتووە، سەرەنجام دەرکەوتووە کە زۆر داتای هەڵەیان پێداوە و ئەویش دوچاری هەڵە بووە کە لەپەڕتووکەکەیدا لەبارەی ئێزدیاتی بڵاوی کردۆتەوە، بەتایبەتی ئەو داتایەی کە گوایە لەرێگەی کەسێکی ئێزدییەوە سندوقێکی کۆنی دۆزیوەتەوە و بە حوکمی بەرتیل ئاشکرای کردووە گوایە ئەوە جیلوە و مەسحەفا ڕەشی تێدابووە، کەچی بەپێچەوانەوەی ئەو ڕۆژهەڵاتناسە پیرخدر ڕەتیدەکاتەوە و بە چیرۆکێکی ئەفسانەیی لەقەڵەمی دەدات و دەڵێ ” ئەوەی کە دراوەتە پاڵ مەسحەف ڕەش و شێخ ئادی، لە دژایەتی کردنی ئێزدی و گەندەڵی ڕۆشنبیری بەولاوە هیچی تر نییە، چونکە ماقوڵ نییە شیخ ئادی، یان شێخ حەسەن کە دوو ڕەهبەری ناسراو و دامەزرێنەری ئەم ئایینەن، زیاتر لە شەش مانگ بچنە خەڵوەتەوە و بیر لە شێوازێکی دیکەی خودارپەرستی بکەنەوە، کەچی سەرەنجام ئەو چەند لاپەڕەیەکی بێسەرو بەر بنووسن کە بەناو ڕۆژهەڵاتناس و هەندێک لە ڕۆشنبیرە کوردەکان نووسیویانە و بیانووشی بۆ دەهێننەوە، ئەمە داتایەکی هەڵەیە و غەدرێکە لە ئێزدیاتی و خودی شێخ ئادی دەکرێت کە هیچ ژیریێک ئەمە قبوڵ ناکات، بەڵام ئەگەر بڵێین ئێمە خۆمان بەشێکین لە تەقسیری کە خۆمان نەناساندووە بەئەوانی تر کە پرسیاران هەیە دەربارەی ئەم ئایین وکولتوور و مێژووە نادیارەی ئێمە، بەڵێ وایە و ڕاستە”.
ئێزدی لە زۆربەی چاوگە مێژووییەکان، لەوانەش شەرەفخانی بەدلیسی باسی کردووە کە موسڵمانی ئەو سەردەمەی وەکو بەشێک لە خەتا ناساندووە و لە پەڕتووکەکەی خۆیدا دەڵێ” حەوت خێڵی کورد هەن کە زۆربەیان ئێزدین، ئەمانە بڕوایان بەو هێڵە هەیە کە شێخ ئادی دایهێناوە، ئەمانە واجبی ئایینی خۆیان جێبەجێ دەکەن و نوێژو ڕۆژوو دەگرن، دوای زیندوو بوونەوەش دەچن بۆ بەهەشت، بەبێ ئەوەی سزا لەلایەن خوداوە وەربگرن، ئەمان کە کوردن دابەشبوون بەسەر دوژمنایەتی و قین و ڕق لێبوونەوە کە موسڵمان دابەشی کردوون”.
ئەم شیکردنەوەیەی شەرەفخانی بەدلیسی کە باسی دابەشبوونی ئێزدیاتی کردووە بەسەر خێر و شەڕ و قین و لێبوردنەوە، هیچ مانایەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی دیار نییە کە بۆچی دابەشبوون و بۆچی موسڵمانەکان دابەشی کردوون، لەکاتێکدا وەکو دیارە ئەوان لەدوای هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەکە و فتووحات، ئێزدیەکان بەرگرییەکی گەورەیان کردووە بەپاڵپشتی شاخ و پرنسیپە ئایینیەکانیان کە نە چوونە سەر هیچ ئایینێک و نە هیچ کەسیش قبوڵ دەکەن هیچ کەسێک بچێتە سەر ئایینەکەیان. بەڵام مەسەلەی لێبوردەییەکەیان ئەمەیان پێناچێت و بگرە بەپێچەوانەوە قینیان زیاترە لە لێبوردەیی، بەتایبەتی لە توندڕەوی ئیسلام، بەوپێیەی کە ئەوان کەوتوونەتە نێو بازنەیەک لە ئایینە جیاوازەکان و گەمارۆدراون، بۆیە هەمیشە ترسیان هەیە توشی قەیران ببن و بەرەو پوکانەوە بچن، ڕەنگە ئەمە بەشێک بێت لەو قینەی کە هەیانە.
ئایینی میترایی کە ئایینێکی کۆنەو لەکوردستانیش شوێنەواری هەیە و بەحەزەر ناسراوە، ئەوەی کە لەوێنەی ئەژدەهاک و ڕۆژ لەدەستنووسی نامیلکەی شاه نامەدا هاتووە، هەروەها ئەو وێنانە لەفەرهەنگی ئێزدیەکانیشدا هەیە، دەکرێت گومان بکرێت، چونکە زۆر تایتڵ و پرنسیپی ئایینزایی ئێزدیاتی لەئایینە کۆنەکانی پێش خۆی دەچێت، بۆیە بەم پێودانگە بێت پێدەچێ لەئایینی میتراییەوە وەرگیرابێت کە ئەمەش گومانە، خوداوەندی میترا یەکێکە لەو پەرستراوە پیرۆزانەی کە لە (هیندۆ ئەوروپیەکان) سەرچاوەی گرتووە و هاتۆتە نێو کولتوری کوردییەوە بەوپێیەی کە کورد لە هیندۆ ئەوروپییەوە نزیکە.
یەکێکی تر لە ڕۆژهەڵاتناسەکان بەناوی دکتۆر (قوستەنتین زریق) لەپەڕتووکی ئێزدییەت لەکۆن و نوێدا کە پەڕتووکی تایبەتە بە ئایینە کۆنەکان و لە شوێنێکدا دەڵێ ” لەنێوان خودی ئێزدیەکاندا هەن باوەڕیان وایە بەڕەچەڵەک ئەمەوییەکان و هەشن باوەڕیان وایە (دەچنەوە سەر یەزێدیکی دیکە کە ناوی یەزدی کوڕی ئەنیسە) سەرکردەی خەواریجیەکانی سەردەمی نێوەندەکانی ئیسلام” ئەمە لەگەڵ بوونی ئەو بۆچوونانەی کە پێی وایە ئێزدیەت وەک ناو لەناو شاری یەزد، یان یەزدان ەوە وەرگیراوە کە بەفارسی بەواتای خودا دێت، یان ڕەنگە لەئێزدەوە هاتبێت کە لەئایینی فارسەکاندا بەو فریشتانە دەگوترێت کە پەیامی خوداوەندی میهرەبان بەبەندەکان دەگەێنن، بەمەش زاراوەی ئێزدیەت دەبێتە بەندە یان شوێنکەوتوانی خودا یان شوێنکەوتووانی فریشتەکان”
دکتۆر قوستەنتین لەبارەی ساغکردنەوەی ئەم زاراوەیە ڕەسەنایەتی ئەم ئایینە دەڵێ “دژواری ساغکردنەوەی ئەسڵ و فەسڵی ئێزدیەکان ناشارێتەوە، چونکە هەروەک خۆی ئاماژەی پێدەدات یەکێک لە هۆکارەکانی نا تەبایی خودی ئێزدیەکان سەبارەت بە سەرجەم شتگەلە تایبەتەکانی ئایینەکەیان کە بە چەشنێک تێکەڵاو خورافات و ئەفسانەی کاڵ و کرچ بوون، کە دواجار ساغکردنەوە و یەکاڵاکردنەوەی دەبێتە مەحاڵ، بۆ نموونە لەکاتێکدا هەندێکیان پێیانوایە ئەوانیش وەکو هەمووو بنیادەمان لە باوکە ئادەمەوە هاتوون، بەڵام لەوەدا خۆیان جیادەکەنەوە و نەک دایکە حەواو باوکە ئادەم، لەکاتێکدا سەرجەم میللەتانی دیکە بە بڕوای ئەوان دەرەنجامی بەیەک گەیشتنی ئادەم و حەوا هاتوونەتە دونیاوە، ئەمە جگە لەبۆچونی کۆمەڵێک لەو ئێزدیانەی کە پێیانوایە دامەزرێنەری ئایینەکەیان بە بنەچە دەچێتەوە سەر (موعاویەی کوڕی سوفیان) بەتایبەتیش ئەو دەمەی موعاویە ژنێکی هەشتا ساڵەی خواست و ئەو ژنە بەشێوەیەکی سەیر گەنج بۆتەوە و بووە بەدایکی یەکەمین دامەزرێنەری ئایینی ئێزدی”
لەبارەی ئەوەی کە ئایا ئێزدیاتی نەتەوەی جیاوازن لە کورد یان جگە لە ئایینەکە نەتەوەیەکی سەربەخۆن، چونکە بەشێک لە ئێزدیەکان وەکو پەرچەکردار خۆیان بە کورد وەکو نەتەوە نازانن و تەنها دەڵێن ئێمە ئێزدین، بەڵام لەلایەکی دیکەوە کە کەسە ناسراوەکانیان ئەمەیان یەکلایی کردووەتەوە کە بە کولتوور و شێوەزار و جلوبەرگ و جوگرافیاکەیان دیارە کە کوردن و بگرە خۆیان لە کوردەکانی دیکە بە ڕەسەنتر دەزانن، بەڵام کێشەی ئایینەکە و عەرەبی پۆشینەکەیان وەکو ستایلی جلوبەرگی پیاوان و ژنانیان، ئەوە پەیوەندی بەوە هەیە کە لەرووی جوگرافی و دیموگرافییەوە واهەڵکەتوونە جوگرافیاکەیان کە لەنێوان مەسیحی و عەرەبی موسڵمان و عەرەبی سووننەن، بەمەش ئایین و کولتورەکەیان بووە بە قوربانی “هەرچی پەیوەندی بە کوردی داسنییەوە هەیە و دەنگوباسی کریستیاناتیان هەر یەکەم ڕۆژی دابەزینی ڕۆحی پیرۆز بیستویانە و لەنووسینی پیرۆزی سریان و کەلدانیەکان ناویان هاتووە، وەکو ئەو میللەتانەی کە هێنرانە پێشەوە، بۆ ئەوەی نهێنییە گەورەکەی کڵێسەی تازە لەدایک بوو جێبەجێ بکەن، چونکە مانای وشەی پارتی کە دووەم بەشی کردەوەی ئەسحابەکانە بە سریانییە و بە (کێرا دیان کورد) ناسراوە، میژوو پشتی ئەم گشتیەی سریان و کلدانیەکان دەگرێ و پێمان دەڵێ کە ئیمبڕاتۆڕیەتی پارتەکان لەلایەن هەڵهاتووەکانی سیتیەوەوە بڵاو بۆتەوە بەناو ئاشوریاوە کە ئەویش گەورە بووە بەناو ئەو هەرێم و میرنیشینانەی خستیانیە ژێر دەستی خۆی هەتا دەگاتە کرمان، هەروەها ناوچەی زۆر گەورەی میزۆپۆتامی خستە ژێر دەستی خۆی بەم شێوەیە کوردە ئێزیدیەکان کە لەڕووی ئایینەکەیانەوە تەماشایان دەکەم، بە شێوەیەک لە شێوەکان لە پارتەکانەوە هاتوون و بەتایبەتی ئاسورییەکان کە پێیان دەگوترێ داسنی، لەلایەن حەزرەتی تادێوە ڕوناکی ئیمانیان بۆ هاتووە، تاقە مەرقەدی ئێستاشیان هەر ئەوە، بووە بە مەرقەدی هەمووو کۆمەڵەکەیان و مەزارگای ئاسایی میللەتە ئێزیدیە، وەک دەڵێن ژمارەیەکی زۆر چرای تا بەردەوام هەڵکراوە بۆ پیرۆزکردنی یادی شێخ ئادی، ئەمیش حەزرەتی ئەسحابە نۆدێیە بە زانای خۆیان، وەک چۆن بەعەرەبی دەگوترێ تدای، هەمووو ئێزدییەکان دینی ڕاستەقینەیان لەم سەرچاوەیەوە وەگرتووە چ میزۆپۆتامیا، چ لەهەندێ ناوچەی تر ناوی شێخ عادی بەرز دەبینن و وشەی ئاساییتر و جوانتر نییە بەلایانەوە وەک وشەی شێخ عادی، واتە زانای عادی، جگەلەوە داسنیەکان مەسحییەکانیان خۆش دەوێ و ڕقیان لە موسڵمانەکان دەبێتەوە، لەبەرئەوەی تەبیعەتی شەڕکەریان هەیە و ئازایەتی پارتیان هەیە”.
مەسحەفا ڕەش و جیلوە
زاراوەی سحف کە لەزۆربەی ئایینەکاندا وەکو زاراوە عەرەبییەکان بەمانای پەڕەی نووسراو دێت، قورئانی ئیسلامیش وشەی سوحفی تێدا هاتووە، بەڵام وشەی مەسحەف بەمانای نووسراو دێت و ڕەش بەمانای ئەو ڕەشەبایە دێت کە لەئایینی ئێزدیا بەکارهاتووە و پیرۆزە، ئەوەش کە بۆچی وشەی عەرەبییان بەکارهێناوە و وشەی کوردییان نییە لەبری مەسحەف، ئەوەش پرسیارێکی دیکەیە کە بۆخۆشیان وەڵامیان پێنیە کە بۆچی ئەدەبیات و ڕێنووسی عەرەبی بەسەرییاندا زاڵە، ئایا تەنها ئەوەیە کە کەتوونەتە نێو ناوچەیەکی عەرەبی، یان پاشماوەی ئەو فتووحاتەیە کە لە مێژوودا دووچارییان بووە، هەرچی وشەی جیلوەشە بەمانای پەیدابوون و سەرهەڵدان دێت، یان بەمانای پەیدابوونی تاوس مەلائیکە دێت، مەسحەفا ڕەش ناوێکی دیکەی هەیە کە تائێستا کەمتر بەکارهاتووە. ئەویش (قەرە فرقان) ە، قەرە واتە ڕەش و فرقان یش واتە بەرزەخ یان پنتی نێوان خێر و شەڕ، واتە ئەوشتەی کە شەڕ باتڵ دەکاتەوە.
ئەگەرچی ئەو دوو تێکستە بەناوی جیلوە و مسحەفا ڕەش لەبەردەستن و تا ئێستا خوێندنەوەیەکی زانستیانەیان بۆ نەکراوە ئایا هەقیقەتن و هەن یان تەنها ناوی پەڕتووکێکی وەهمییە، لەکاتێکدا خۆیان کەسانی وەکو خەیری بۆزانی کە کەسایەتییەکی دیاری ئێزدیاتییە دەڵێ (هەردوو مەسحەفا ڕەش و جیلوە، تەنها ناوێکن و تائێستا نەبینراون و پەڕتووکی پیرۆزیش نیین)، بەهەمان شێوەیە پیر خدریش کە یەکێکە لەرۆشنبیر و پیرێکی ئایینی ئێزدیە و جەخت لە کێشەی زمانەوانی ئەو دوو تێکستە دەکاتەوە و دەڵێ” ئێمە بیستمان دوو پەڕتووکی ئایینی ئیزدیاتی هەیە بەناوی (جیلوە و مەسحەفا ڕەش)، ئەو دوو پەڕتووکە بەئەلف و بایەکی تایبەت و بەکوردییەکی سۆرانی و عەرەبییەکی تێکشکاو نووسراوەتەوە، ئەوەش نووسخەی ئەسڵی واتە پارچە ڕەسەنەکە نییە، ئەوانەی دەڵێن لە لەندەن هەیە، یان ئەوەی دەڵێ لای من هەیە نووسخەی ئەسڵی، بەڵام هیچیان ڕاست نین و لێدوانی نا ئاسایین، ئەگەر ئەو نووسخەیەش بێت ئەوە تێکشکێنراوە لەئەنجامی ئەو هەمووو کارەسات و سەرکوت کردنەی ئێزدیەکان کە لەلایەن مەسیحی و زەردەشتی و موسڵمانەوە زوڵمیان لێکراوە کێشەی ڕەسەنایەتی تێکستەکانی دروستکردووە”
” پارچە نووسراوێک هەیە لە مەسحەفا ڕەش دەڵێ (لەسەردەمی لافاوەکەوە هەتاکو ئێستا حەوت هەزار ساڵی خایاند، لەماوەی هەر هەزار ساڵێکدا یەک لەخواوەندەکان هاتۆتە خوارەوە بۆ سەر زەوی، ئەوەی کە پەڕتووکەکانی ئاسمانی بۆ ئێمە نووسیوە و یاسایەکان و دەستووری یاسایی بۆ ئێمە داناوە، لەپاشان چۆتەوە بۆ سەرەوە” بەڵام من نەمزانی مەسەلەی لافاوەکە مەبەستی ئەفسانەکەی نوح ە یان لافاوێکی دیکەی مێژووییە، چونکە مێژوو باسی دەیان لافاوی کردووە گە سرووشت توڕە بووە و هەرچی داروبەرد و ئاژەڵ و ئینسانە ڕایماڵیوە، بۆ نموونە تۆفانی سۆمەری و سەردەمی یۆنانی و تۆفانەکانی سەدەکانی ناوەڕاست و هتد، باشترین سەلمێنەری ئەوەیە کە مەبەستی لافاوەکە دیار نییە، چونکە مێژووەکەی دیار نییە.
بەڵام لەبارەی ئەوەی کە مەسحەفا ڕەش دەقێکی ئاسمانی یە، یان نووسراوەتەوە و لە پەڕتووکێکی ترەوە وەرگیراوە پیر خدر دەڵێ” ئێزدیاتی یەکێکە لەبیروباوەڕە کۆنەکانی کوردەواری، بەچەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێ” بەم قسەیە بێت هیچ کام لە قۆناغەکانی پێشووتریان نەبووە و ئایینی ئەزەلی نییە.
قۆناغی یەکەم: قۆناغی بەر لەکریستیانەت بووە، واتە حورمەتگرتن بووە لەدیاردەکانی سرووشت، چونکە ئێزدیاتی بۆ هەر دیاردەیەک خودانێکیان ناسیوە، بۆ ڕۆژ خودایەک و بۆ مانگ خودایەک و بۆ مردن و با و ئاو خودایەک و هتد و بۆ هەریەک لەم خودایەش مانایەک و شکردنەوەیەکی لۆژیکیان هەیە وەکو هەر ئایینێکی دیکەی سەر زەمین کە لە هیندستان و مالیزیا و چین و بەشێک لە ئامریکا لاتین هەیە.
قۆناغی دووەم: قۆناغی ناسینی خودا بووە کە زۆربەی ئایینەکانی دیکە بەم قۆناغانەدا ڕۆیشتوون. هەراینە تائێستاش بە قۆناغی سەرەتایی تێدەپەڕن کە خودا لەلای ئەوان، بریتییە لە ئاژەڵ و ئەستێرە و ئەندامی جەستەی ئینسان و هتد.
قۆناغی سێهەم: قۆناغی شپرزەیی و زوڵم و زۆرداری بووە، کە گوایە زەردەشت هاتووە زوڵمی کردووە، کریستیانەت لەسەدەی دووەمی زاینی هاتوون هێرشیان کردۆتە سەر لالش و کردوویانە بەکڵێسە، ئیسلام لەساڵی بیستی کۆچی (عومەری کوڕی فەرقەد) یەکێک بووە لەسەر لەشکرەکانی جەیشی عەیازی کوڕی غەنەم کە هێزی ناردووە بۆ سەریان، ئیدی ئەو پیاوە بە خۆی و لەشکرییەوە هاتۆتە موسڵ و ئەودیوی ئاوی دیجلە، سەرەنجام لەشەڕێکدا ناوچەکەی کردووە بە دوو بەشەوە، دواتر هاتۆتە باعەدرا کە پایتەختی ئێزدیان بووە و داگیری کردووە، ئیدی ئەوەی بووە موسڵمان و ئەوانی تر هەڵاتن و ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێهێشتووە”.
قۆناغێکی تر هەیە کە هاتنی شێخ ئادی کوڕی موسافیر لەشامەوە هاتۆتە هەکاری، هاتە لالش و لەکریستیانی سەند و وەکو دەروێشێک و ڕیفۆرمی لەئایینی ئێزدی کردووە، ئەوکات دوو چینی هەبووە، چینی گشتی کە مورید و چینی پیر، چینێکی تر جیابووە و بوون بەسێ چین و شێخیش پەیدا بوو.
شێخ حەسەن کوڕی شێخ ئادی بوو، شەش ساڵ واتە لەساڵی 644 چۆتە خەڵوەتەوە، هەندێک نووسینی هەبووە کە هێشتا دیارنییە وەکو نووسینی ئاسەواری بەناوی “جەلوە بۆ ئەهلی خەلوە”، ئەحمەد تیمۆر لەخێزانی تیمۆرییەکانە، ئەو دەڵێ ئەو شێخ حەسەنە چەندین ساڵ لەخەڵوەتدا بووە و بەشێوەیە خودای ناسیووە، ناکرێ بەو قسەیە بڕوابکەین کە شێخ شەش ساڵ لەخەڵوەت بووە، چەند لاپەڕەیەکی پڕوپوچ بنووسێ، ئەگەر بنووسێ بۆچی بەکرمانجی خۆیان نانووسێت و بەسۆرانیەکی تێکشکاو دەینووسێ، ئەم حاڵەتە هەبووە مامۆستا (گیو موکریانی و ئەنوەر مائی) چەند بەیتێکیان نووسیووە، گوایە ئەمە نووسخەیەکی کۆنی دەستنووسی شێخ ئادیە، بەڵام ڕاست نییە”. ئەوەی کە باس لە دەستتنووس دەکرێت لەلایەن شێخ ئادییەوە، نەک هەر من بەڵکوو بەشی زۆری ڕۆژهەڵاتناسەکانیش گەڕاون، بەڵام هیچیان بۆ ساغ نەبۆتەوە کە پەڕتووک یان نووسین هەبێت بەناوی جلوە بۆ ئەهلی خەڵوە، تەنها قسەیە و هیچی تر، ئەوان بۆ خۆشیان پێیانوایە ئەو شتانەیان کە لەسەر نووسراوە، بەشێکی زۆری خەیاڵە و اقیعیەتی نییە، بەڵام قەوال یان هەبووە و ڕەنگە ئەو قەولانە لەمدواییەدا نووسرابنەوە وئێستا لە گۆڤار و بڵاوکراوەکان دەبینرێت.
لە هەمان سەرچاوەی پێشوودا جەخت دەکاتەوە کە تێکستەکانی ئێزدی پێشتریش هەبوون و کاریان پێکراوە بەر لەوەی ئەنفال و جینۆساید بکرێت و دەڵێ “ساڵی 653 کۆچی موسڵمانەکان بەسەرکردایەتی (بەدرەدین لولو) هەڵمەتێکی گەورەی کردۆتە سەر ئێزدیەکان و پەرستگای لالش و ماڵ و حاڵیان تاڵانکردوون”. ئەم نووسەرە چیرۆکی خۆی بڵاوکردۆتەوە کە چۆن ویستوویەتی کارێک لەسەر ئەم بیروباوەڕە بکات کە ناوی ئێزدیاتیە، گوایە شێخ جەلیلێک هەبووە دوای ئەوەی قەناعەتی کردووە پەڕتووکی (جلوە) ی پێنیشان بدات، ئیدی شێخ هەڵساوە لەماڵەکەی خۆی دەستی بردووە بۆ سندوقێکی دارین و لەسندوقەکەدا (جلوە) ی دەرکردووە و کتابەکە بەقەبارەی (400) لاپەڕە و 22سم بە 30 سم بووە و بەرگێکی ڕەشی هەبووە و لەسەری نووسراوە جلوە و هیچی تر. ئەو دەڵێ پەڕتووکەکە لەحەوت بەش پێکهاتووە، بەشی یەکەم سەبارەت بە بوونە هەروەک لەتەوراتیش هەیە بەناوی (سفر التکوین) بەشی دووەم نەسیحەت و مواعیزە و بەشی سێهەم چیرۆکی پیر حەسەن و شێخ ئادی کوڕی موسافیرە، بەشی چوارەم بۆماوە و خاوەن ماڵە، بەشی پێنجەم ئیرشاداتە بۆ ئەو شێخ و پیرانە و چۆنیەتی وەعزدادانە و بەشی شەشەم کردار و ڕێورەسم و تەلاسم و چارەسەری نەخۆشی و لێقەومانە و بەشی حەوتەم بۆ خێرە”. بەڵام ئەم چیرۆکەش تەنها گێڕانەوەیەکی دەماودەم و بێ بنەما و بێ دیکۆمێنتە و پەڕتووکێکی ئەو چەشنە نییە تاکو لەبەردەست بێت، خۆ ئەگەرێکی وەها بەنەزەری ئیعتیبار وەربگرین کە لەترسی نەیار و دوژمنەکانیان دەریناخەن، ئێستا وەکو جاران نییە ترس نەماوەو پارێزگارییان لێدەکرێت و شوێن و دەستگا و ئینتەرنێت زۆرە تاک بمێنێ، هەروەها چاپخانە زۆرن بۆ ئەوەی پارچەی ئەسڵ لەنێو نەچێت.
“مینۆڕسکی ڕۆژهەڵاتناسی ڕوسی بووە هاتۆتە ناوچەکە و لێکۆڵینەوەی لەسەر ئەم ئایینە کردووە بۆی دەرکەوتووە کە دەقەکە هەیە و دانەیەکیش لەو دەقانە بەردەستی م. پیتەر ی نەمساوی کەوتووە و وێنەی گرتووە بەکامیرا و دواتر ساڵی 1913 جارێکی دیکە چاپکراوەتەوە لە ڤیەننا، ئیفریانۆف لە پەڕتووکەکەی دا بەناوی سەفەرێکی ماکۆ ساڵی 1905 دەڵێ گوندێک هەبوو بەناوی جەبارلو لەکوردستان بووە و لەئیمارەتی ماکۆی ئەوکات نزیک بووە و زیاتر لە 25 خێزانی تێدا دەژیا و هەمووویان ئێزدی بوون، هەروەها موژدەبەخشێکی کاپۆلیکی بەناوی میشیل فیبر لە شاری حەلەب، ساڵی 1674 لەپەڕتووکێکیدا کە ناوی دانەرەکەی نەهاتووە لە ڕۆما چاپ کراەوە، پێی وایە کە ئەو پەڕتووکە گرینگترین پەڕتووکێکە باسی لە بیروباوەڕەکانی ئایینی ئێزیدی کردبێت ” بەهەر حاڵ ئەوەی کە لەبارەی جیلوە و مەسحەفا ڕەش دەگوترێ، یان بەشێکی لەلایەن خۆیان ئێزیدیەکانەوە دەنووسرێتەوە و شڕۆڤەی بۆ دەکەن، پێناچێت خۆیان بەپەڕتووکێکی ئاسمانی بزانن، بەقەد ئەوەی کە کۆمەڵە قەول و نووسینێکن بۆ ئێزدیەکان و کاری پێبکەن، ئەمە جگەلەوەی کەپەڕتووکەکە بەزمانێک نووسراوەتەوە تێکەڵەیەکە لەکوردی و عەرەبی تێکشکاوو و خەریکن کۆی دەکەنەوە و چاکی دەکەنەوە.
پەیوەندی ئەم ئایینە و میترایی پەیوەندییەکی مێژوویی ئارکۆلۆژییە، بەمانای هەڵکۆڵینێکی مرۆناسیانەیە کە پسپۆڕانی ئەم بوارە ئاشکرایان کردووە، ئیدی ئەمە لاگیری تێدابووە یان ئەکادیمی، لەهەردوو بارەکەدا ئەوەیە کە ئێستا پاشماوەکەیان دەیسەلمێنێت بۆچی هەمووو نهێنیەکانیان بە کراوەیی ماوەتەوە و ڕێگەی بە تێڕامانی جیاواز داوە، بەوپێیەی کە ئاسەوارناسەکان ئەو دۆزراوانەیان کردۆتە پێوەر بۆ لێکچوونێک لەنێوان پاشماوەی میترایی و ئێزیدی کە وەکو تەشیر و تانە، پێیان دەگوترێت شەیتان پەرست، لە ڕاستیدا ئەمان وەکو ناونیشانی شەیتان کە مانای شەڕ بێت ئەوە ناپەرستن، بەڵکوو وەکو ئەوەی باوەڕ بە سزا و پاداشت نییە، ” شەیتان پەرستی بە شێوەی ئایینێکی جیاواز واتە تایبەت کە ئەوەش لە ئێرانی کۆن واتە لە سەردەمی زۆر ڕابووردودا، بەشێوەی نهێنی بەکار دەهات لە پاشان هەر بەردەوام بوو بەشێوەی ئایینی زەردەشتی تاکو هاتنی ئایینی ئیسلام. بناغەی ئەو جۆرە شەیتان پەرستنە لەسەر بنچینەی (جن و عفاریت و شەیتان پەرستن) بوو هەروەها باوەڕی بە سزا و پاداشت نەکردن و بەکارهێنانی جادوگەری و ئەفسونەی ناڕاست و هەورها باوڕ هێنان بە نەمری لە گیان واتە ڕوح، هەڵگرانی ئایینی میترایی کۆن دەروێشەکانیان و نوشتە و درودی گونجاویان بەکاردەهێنا بۆ ئەوەی لەدژی دوژمنەکانیان بەکاریبهێنن کە بڕیاریان بۆ لەناوبردنیان هەبووە، ئەمە لە ئایینی میترتییدا هاتووە هەڵسانەوە و زیندووبوونەوەی گشت مردووەکانە”
ڕێساکانی مەسحەفا ڕەش
وەکو پێشتر باسمان کرد، ئەگەرچی نووسراوێکی وەها نییە کە ئەو 32 و خاڵە وەکو ڕێسایەک و کولتوورێک ئێزدیەکان کاری پێبکەن و پێی بگوترێت مەسحەفا ڕەش، بەڵام لێرەو لەوێ قسەیان لەبارەوە دەکری َو هەندێ جاریش چەند خاڵێک لەو خاڵانەی کە باس دەکرێن، دەیبینین و خۆشیان دانیپێدا دەنێن کە ڕاستە، نموونەش شوومی ڕەنگی شین و بوونی ئەو مرواریەی کە باس دەکرێ و دواتر جوبرائیل دەستکاری سرووشت دەکات بەپێی فەرمانی خودا، هەروەها مەسەلەی پیرۆزی چەمکەکانی وەکو (با و ئاگر و ئاو و خاک)، بۆیە ئەو خاڵانە ڕاستیەکیان تێدایە، بەڵام پێدەچێ ئەو فەرهەنگ و کولتوورە جیاوازەی کە ئێستا هەیانە و لەپێشوو جیاوازترە، لەوە دەچێ ڕەوتی ژیان گۆرٍِیبێتی و لەمدواییەدا کە خوێنەوار ڕۆشنبیر و نووسەریان تێدا هەڵکەوتووە، بۆیە ئەو بەشەی هەیە، هەبوونەکەشی تەنها نووسخەی نوێیە نەک کۆن. ئەمەی خوارەوە ئەو خاڵانەن وەکو ڕێسا کاری پێدەکرێت لەنێو ئێزدیاتی.
1: ڕۆژی یەکەم خودا مرواریەک لەزاتی خۆی دروستدەکات، دواتر باڵندەیەکی درووست کردووە کەناوی ئەنفەرە و مرواریە گەورەکەی خستۆتە سەر پشتی باڵندەکە و ماوەی چل هەزار ساڵ لەسەری نیشتەوە.
2: خودا لەیەکەم ڕۆژی یەکشەممەدا فریشتەیەکی درووست کرد بەناوی ئیزرائیل، ئەو فریشتەیە ناوێکی تری هەیە بەناوی مەلەک تاووس کە سەرۆکی هەمووو فریشتەکانە، بەو پێیەی کە خودای خستۆتە بەردەم دوو ئەگەری لۆژیکی، وەکو ئەوەی گوتوویەتی (ئایا کەس هەیە لە خوا گەورەتر بێت بۆ ئەوەی بیبەرستێت؟).
3: دووەم ڕۆژ خودا فریشتەی دەردائیلی درووست کرد کە شێخ حەسەنە.
4: سێشەممە ئیسرافیلی درووست کە شێخ شەمسەدینە.
5: چوارشەممە لەنەبوونە فریشتە میکائیلی دروست کە شیخ ئەبو بەکرە.
6: پێنجشەممە لەنەبوونەوە جوبرائیلی درووست کرد کە ئەویش شێخ سەجادەدەینە.
7: هەینی شامایلی درووست کرد کە لەلای ئێمە بەناوی نەسرەدین ناسراوە.
8: شەممە تەنها نورائیلی درووست کە جگە لەفەخرەدین کەسێکی تر نیە.
9: مەلەک تاوس کرا بەسەرۆکی هەمووو فریشتەکان.
10: خوا حەوت ئاسمان و زەوی، خۆر و مانگی درووست کرد.
11: فەخرەدین لەلای خۆیەوە مرۆ ئاژەڵ و باڵندەی کێوی درووست کردن و خستیە ناو گیرفانی جل و بەرگی خۆیەوە، بەمشێوەیە بەهاوەڵی پۆلێک فریشتە لەناو مرواریە گەورەکە دەرچوو. دواتر دژی مرواریە گەورەکە هاوارێکی لێهەڵسا و دەمودەست مرواریەکە بوو بەچوار بەش، لەسینەیەوە ئاو دەرچوو زەریای لێدرووست بوو، لەو دەمەدا هێشتا زەوی خڕ و بێدرز بوو.
12: خوا شێوەی باڵندەی بەجوبریل بەخشی، ناردی تاهەر چوار گۆشەی دونیای دانا، دواتر پاپۆڕێکی درووست کە جوبریل ماوەی سێ هەزار ساڵ تێیدا مایەوە و پاشان لەلالش نیشتەجێبوو. ئەویش بەشوێن خۆیەوە زەوی هاواری کردو ڕەق ڕەق بوو، زەوی ڕەقەڵان دەستی کرد بەلەرزین، ئەودەمە جوبریل پارچەیەک لە مرواریەکەی هەڵگرت و خستیە ژێر زەوی بۆئەوەی سەقامگیر بێت و پارچەیەکی دیکەشی خستە سەر دەرگای ئاسمان بۆ ڕازاندنەوەی، لەم بەشەی مرواری بوو کەخۆر و مانگ هەڵاتن، پاشان مانگ و خۆری بەتۆزێک ڕازاندەوە کە لە پارچەکانی مرواریەکە بوون و بوون بەئەستێرەی گومەزی شینی ئاسمانی، هەمووو بەئاسمانەوە هەڵواسرابوون.
13: هەر جوبریل بوو دارو دروختی بەبەرو گژ و گیای سەر زەوی ڕواند و هەر ئەویش بوو چیایەکانی هەڵنان بۆئەوەی زەوی پێ بڕازێنێتەوە و دواتر عەرشی لەسەر فەرشی شانازی درووست کردووە.
14: ئەوکاتی سەرداری جیهان گوتی، لەوانەیە مەبەست لەمە جوبریل بێت، بەڵام بۆچی پێیدەڵێ سەرداری جیهان نازانین، گوتی” هۆ فریشتەکان من ئادەم و حەوا درووست دەکەم دەیانکەم بەمرۆڤ و بوونەوەر، لەوەچەی ئەوانەوە شەهر ئیبن سەفەر لەدایک بوو، دواتر نەتەوەیەکی لەسەر زەوی لێوە پەیدابوو، هەر لەهەمان ئادەم نەتەوەی ئیزرائیل پەیدابوون، بەمشێوەیە میللەتی هەڵبژاردەی تاوس مەلەک نەتەوەی ئێزدیاتی پەیدابوو.
15: شێخ ئادی کوڕی موسافیر لەخاکی سووریاوە هاتە لالش و لەوێ نیشتجێ بوو.
16: خوداوەند دێتە سەر چیای ڕەش، هاوار دەکات و دەمودەست سێ هەزار فریشتە دروست دەکات، لەو فریشتانە سێ دەستەیان لێدرووست دەکات، دەمودەست بۆماوەی چل هەزار ساڵ دەست دەکەن بەپەرستنی و دواتر خودا دەیانداتە دەست مەلەک تاوس و هەڵیان دەکێشێتەوە بۆ ئاسمان.
17: خوا دادەبەزێت بۆ قودس و فەرمان بەجوبریل دەدات کەمێک خۆڵ لەهەر چوار گۆشەی زەوی بهێنێ، جوبریل گوێڕایەڵی دەکات، (با، ئاگر و ئاوی تێگەڵ بەخۆڵەکە کرد) بەم شێوەیە یەکەمین مرۆڤی دروست کرد. بەقودرەتی خۆی ڕوحی پێبەخشی، خوا فەرمانی بەجوبریلدا، تاکو ئادەم لەبەهەشت نیشتەجێبکات، جوبریلیش بەقسەی کرد، خودا ڕێگەی بەئادەم دا لەبەری هەمووو درەختێک بخوات، بەڵام لێی قەدەغە کرد، دەست بۆ گوڵە گەنم ببات.
18: دوای چڵ ساڵ تاوس مەلەک بەخودای گوت، ئادەم چۆن وەچە پەیدا بکات و کامانەن، خوا وەڵامی دایەوە من هەمووو شتێکم خستۆتە بەردەستی تۆ و چۆنت دەوێ وەها بکە، هەر ئەوکاتە تاوس مەلەک ڕووی لەئادەم کرد و پێی گوتی” ئایا گەنمت خواردووە”، ئەویش وەڵام دەداتەوە “نەخێر چونکە خوا قەدەغەی کردووە”، تاوس مەلەک گوتوویەتی “بیخۆ چونکە بۆتۆ باشە”، ئیدی ئادەم کە گەنمی خوارد، سکی پەنەما و ئەوکات تاوس مەلەک چوو بۆ ئاسمان و ئادەمی بەجێهێشت.
19: ئادەم لەتاو سکی هەراسانی لێبڕابوو، هێندە پڕ بووبووو بەهیچ شێوەیەک نەیدەتوانی میز بکات، (خوا بەزەیی پێداهاتەوە) باڵندەیەکی دەنوک گەورەی بۆ نارد و بەدەنوکی خۆی بەشێوەیەکی کارامە دەروویەکی لەشوێنێکی شیاو بۆ کردەوە، ئادەم یەکسەر ئارام بوو.
20: جوبریل ماوەی سەد ساڵ لە ئادەم خۆی جیاکردەوە و بۆ ئەوەی خۆی خەمبار ببنێتەوە و ئەو ماوە دوورو درێژە بۆ جوبریل دەگریا.
21: خوا فەرمانی بەجوبریل دا حەوا دروست بکات، فریشتەی گوێڕایەڵی خوا لەباڵی چەپیەوە حەوا ژنی ئادەمی درووست کرد.
22: دوای ماوەی سەد ساڵ تەواو بوو، تاوس مەلیک لەئاسمانەوە هاتە خوارەوە بۆ سەر زەوی، بۆئەوەی سەرقاڵی میللەتی ئێمە بێت کە درووستی کردبوو. بەدەر لەپاشای کۆنی ئاشوریەکان، ئەم پاشایانەی خوارەوەشی پێبەخشین: نەسرۆخ، بەوتەیەکی تر نەسرەدین، کامبیز، یان فریشتە فەخرەدین، ئارتیمۆس، فریشتە شەمسەدین، پاشان بەمشێوەیە دوو شانشینی دیکە شاپوری یەکەم و شاپوری دووەمی پێبەخشین کە لەلای ئێمە ناسراوە بەحوکمڕانیەکانیان پێکەوە 150 ساڵ بوو، میرەکانی ئێمە ڕاستەوخۆ لەوانەوە کەوتوونەتەوە.
23: ڕقمان لەچوار پاشا دەبێتەوە، (باسی هیچ پاشایەک نەکراوە و کێن و کەیبوون).
24: ئەوانە ئەوانەن کە ئێمە قەدەغەیان دەکەین:
سەرەتا (خاس) چونکە ناوەکەی لەناوی ژنە پێغەمبەری خاسمان دەچێت.
فاسۆلیا، ڕەنگی شین، ماسی خواردن لەبەر پێغەمبەری یۆنان قەدەغەیە.
ئاسک بۆئێمە قەدەغەیە، چونکە ڕانەمەڕ گەلی یەکێک لەپێغەمبەرەکانی ئێمەیە.
گۆشتی کەڵەشێر قەدەغەیە، چونکە ئەم باڵندەیە ماڵیە لەوێنەی تاوسە و لەحەوت خوا نایابەکانی گەردوونە.
کولەکە قەدەغەیە. گەرماوی گشتی و هتد.
25: پێش هاتنی عیسا ئایینی ئێمە ناوی بتپەرستی بوو، جولەکە، مەسیحی و موسڵمان، بەهەمان شێوە فارسەکان و (مەزدائیەکان) هەمیشە دوژمنی ئایینی ئێمە بوون.
26: لەناو سەردارە کۆنەکان، یەکێک ناوی ئاهاب بوو، فەرمانی بەهەموووان دا کە هەر یەکێک لەئێمە ناوێکی تایبەتی لێبنێن، ئەوەی ئێمە لەو سەردەمە ناوی خوای ئاهاب، یان بیلعەزاب بوو، ئەمڕۆ لەلای ئێمە بەناوی (پیر بووب) ناسراوە.
27: بابل پاشایەکی تر هەبوو ناوی (نەبوخوز نێر) بوو، لەئێران پاشا ئارسیۆس دواجار لەکۆنستانتینۆپڵ ئاگرینکالیۆس بوو.
28: پێش ئەوەی ئاسمان و زەوی دروست بکات خوا لەسەر زەریاکاندا هەبوو پاپۆڕێکی دروست کردبوو بەهەوەسی خۆی پیاسەی پێدەکرد.
29: خوا مرواریەکی گەورەی دروستکرد کەماوەی چاودێری کرد، پاشان لێی توڕە بوو شەقێکی تێهەڵدا.
30: سەیر و سەمەرە لەهەراو زەنای چیاکان و لەتۆزەکەی گردۆلکەکان و لەدوکەڵەکەی ئاسمانی لێوە دروست بوو، هەڵمەکانی کە لێوەی هەڵدەست ئاسمانیان دروست کرد و خوا هەڵکشا بۆ ئاسمانەکان کە بەبێ ستوون ڕاگیری کردوون.
31: بەکلیل زەوی بەکەندەڵانەکانی کڵۆمدا و پاشان قەڵەمێکی بەدەست گرت و ڕووداوەکانی دروست کردنی ئەفرینەکانی نووسیوە.
32: شەش خوداوەند لەروناکی خۆی دروست کرد، بەڵام لەسەر هەمان ئەو شێوەیە دروستی کرد وەختایەک مرۆڤ لەچرایەکەوە چرایەکی دیکە دادەگیرسێنێ.
33: یەکەمین خوداوەند بەدووەمینی گوت” من لەنەبوونەوە تەنها ئاسمانم دروست کرد، هەرچی تۆ هەڵبکشێ بۆ ئەوەی شتێکی تر دروست بکەیت”، ئەویش هەڵکشا بۆ ئاسمان و بوو بەخۆر، ئەویش بەهەمان شێوە شتی بەهی سێهەم گوت و بوو بەمانگ، چوارەمیان بوو بەخولگەی مەداری و جەستەی ئاسمان و پێنجەمیان بوو بەئەستێرەی بەیان، دواجار شەشەمیان بوو بەئەتمۆسفێر.” (19)
هەمووو ئەو مەرجە ئایینیانە کە بۆ سەلماندنی ئێزیدیاتی باس کراوە و ئەنستانت مار کرملی وەکو ڕۆژهەڵاتناسێک باسی کردووە و لە پەڕتووکەکەی خۆی نووسیویەتی، ڕەنگە بە ڕوویەکدا بۆ سەلماندنی باسەکەی بێت، بەروویەکی دیکەدا پێدەچێ بۆ سووک کردنی ئایینزاکە بێت کە ئەو بەپێی خوێندنەوەی خۆی هیچ تێنەگەیشتووە لەو ئایینە کۆنە، بۆیە ئەو مەرجانەی وەکو پێوەری ئایینی بەراورد کردووە بۆ باسەکەی خۆی لەگەڵ ئایینەکانی دیکەی ناوچەکە و ئەوانی تر، بەڵام لەشوێنێکدا مافی نووسەر و لێکۆلەرە کە تێڕامانی جودا لەوانی تر بخاتە ڕوو و بنەچەی ئەم ئایینە بخاتە ڕوو، چونکە ئەوان خۆیان پاساوی تەواوییان نییە بۆ ئەو پرسیارانەی کە ڕووبەڕوویان دەکرێتەوە، هەر ئەمەشە دوچاری گومانی کردوون لەو قسە سەر زارەکی وات شەفەهییانەی دەم بەدەم بیستویانە.
لەگەڵ هەمووو ئەوانەشدا کە مەرجن بۆ ئێزدیاتی مەرجی دیکەشیان هەیە، ئەویش نوێژکردنە بە زمانی دایک کە ئێزیدیاتی و کوردییە، هەروەها دەبێ بڕوایان بە جلک سپێتی هەبێت کە جل و بەرگی ڕەسەنی ئێزیدیاتییە، کریف یەکێکە لە مەرجەکانی ئێزدیاتی و ئەویش بڕوا بوونە بە نزیک بوونەوەی کەسانی دیکەی وەکو ئێزدیی، ئەوەی کە قەولی خۆیانە و دەڵێن (ئێزدیمە و جلک سپیمە و بەهەشتیمە)، هەروەها مەرجێکی دیکە بڕوا بوونە بە حەجی لالش و خۆ پاککردنەوە لە ئاوی سپی و زووم زووم کە هەر منداڵێکی ئێزدی دەبێ لەوێ پاک بکرێتەوە و بەگوێیدا بچرپێندرێ، و هتد.
“بەر لە بوونی شێخ ئادی یەکەم و دووهەم و شێخ حەسەن سڵاوی لێبێت، ئەوکات پیرۆزی لەنێوان ئێزدییەکان زانرابوو، بۆیە لەپێناو چاکسازیدا لەنێوان شەمسانی و عەدەوییەکان سەریهەڵدا، هەروەک ئەوەی لەنێوان عەشائیرە ئێزدییەکان بۆ لەنێو بردنی دوژمنایەتی و جیاوازی لەنێوانیان سەبارەت بە بۆنە و جەژنەکان کە لەنێوان کوردە غەیرە ئێزدییەکانی وەکو ئیسم هەبووە، لەوێوە سەریهەڵدا، هەر بۆیە ئەو تایپە کوردییەی کە هەیەتی وەکو حاڵەتی نەتەوایەتی لە پێش ئیسلامیشەوە هەبووە”. ئەوان بۆ ئەسڵ و بنەچەی خۆیان ئەم دەمارگرژییەیان هەیە کە ئیسلام چی بەسەر هێناون و ئەنفالی کردوون، هەر لەبەر ئەمەشە بنەچەی خۆیان دەگەڕێننەوە بەر لە ئیسلام و مەسەلەی کوردیش بەهەمان شێوە بەر لەهەمووو پێکهاتەکانی تر، بەشێکیان پێانوایە کە ئەوان کوردی ڕەسەنن.
مەسحەفا ڕەش و میتۆلۆژیا
بەپێی ئەو تێکستەی کە گوایە بەقسەی خۆیان لەمەسحەفا ڕەش هەیە و دەڵێ” بەر لەوەی ئاسمان و زەوی دروست بێت، خودا لەسەر زەریاکان هەبوو، پاپۆڕێکی درووست کردبوو بەهەوەسی خۆی بەهەمووولایەکدا پیاسەی پێدەکرد، ئەمە بەهەمان شێوە لەلای ئەهلی هەق زەریا توخمێکی سەرەکیە و بەر لەدرووستبونی گەردوون، زەریا تەنها لەگەڵ خودا هەبووە، لەلای ئەهلی هەق خودا حەوت فریشتەی لەیەکەم ڕۆژدا درووستکردووە، میکائیل سەرۆکی فریشتەکانە، هەمان شت لەلای ئایینی ئێزدی بەجیاوازی ئەوەی خودا لە هەفتەیەکدا هەر ڕۆژە و فریشتیەکی دروست کردووە، لێرەدا مەلیک تاوس وەکو میکائیل، لای ئەهلی هەق سەرۆکی فریشتەکانە.
لەمیتۆلۆژیای دروست بوونی گەردوون لای ئەهلی هەق، خودا داوای لەجوبریل کردووە خۆڵی بۆ بهێنێ تاکو مرۆڤی پێدروست بکات، بەڵام جوبرەئیل ڕازی نەبووە و ئیزرائیل ئەم کارەی گرتۆتە ئەستۆ، بەهەمان شێوە لەمەسحەفا ڕەش خودا فەرمان بەجوبریل دەکات کەمێک خۆڵی بۆ بهێنێ، لەمەسحەفا ڕەش جوبریل گوێڕایەڵی دەکات، (با) ئاگر و ئاو تێکەڵ بەخۆڵەکە دەکات و بەمشێوەیە یەکەمین مرۆڤ درووستدەکات، لەتیۆری درووست بوونی گەردون لەلای ئەهلی هەق، خودا حەوت زەوی و حەوت ئاسمانی هەیە، بەهەمان شێوە خودا حەوت ئاسمان و زەوی، خۆر و مانگی درووست کردووە، بەگوێرەی ئەو تێکستەی کە مەرجەعی یارسانە، لەلای ئەهلی هەق خودا مرواریەک درووست دەکات و لەناو مرواریەکە پێنج شێوەی خۆی تێدا دیار دەخات، بەهەمان شێوە لەمەسحەفا ڕەش خودا یەکەم جار مرواریەکی گەورەی سپی لەزاتی خۆی درووست دەکات”.
ئەوەی کە لەمەسحەفا ڕەشدا هاتووە، چوار توخمی سەرەکی هەن کە پیرۆزن لەلای ئایینی ئێزدی، ئەوانەش بریتین (هەوا و ئاو و ئاگر و زەوی) هەمووو ئەو توخمانەش لەئایینی میترایی و کاکەیی هەن و پیرۆزن. میتۆلۆژیاش بەلۆژیک مامەڵەی لەتەکدا ناکرێ، بۆیە ئەم بۆچوونە کۆنەی کە لەسەروەختی هاتن و سەرهەڵدانی بیروباوەڕەکەدا هاتووە، تائێستاشی لەگەڵدابێت، بەرۆشنبیر و پیر و شێخ و نەخوێنەواریانەوە باوەڕیان پێیەتی، هەروەک چۆن ڕۆشنبیر و پیاوی ئایینی و نەخوێنەواری ئایینەکانی دیکە بڕوایان بەوە هەیە کە لەنێو پەڕتووکەکانیان هەیە و پێیانوایە نێردراوە و گومانی لێناکرێ، بۆیە هیچ ئایین و بڕوایەک خاڵی نییە لەمیتۆلۆژیا و ئەفسانە، چونکە دەسەڵاتێکی نادیارە بۆ بەردەوامی بڕواکە، هەڵبەت ئەوەش دەبێ باس بکەین کە بەبێ میتۆلۆژیا و ئەفسانە، هەمووو ئایینەکانی سەر زەمین فەلسەفەکەیان باتڵ دەبێتەوە و سحرییان نامێنێت، چونکە ئەو لۆژیک و مانایەی کە بەر لە هاتنی سەدەی ئاشکراکردنی داتاکان هەبوو، زۆر جیاوازترن لەوەی ئێستا کە هیچ شتێک شاراوە و سیحرێکی نەماوە، گومانی ئەو نەوە خوێندەوارەشی لەنێو ئەم پێکهاتانەیە لێرەوە دەست پێدەکات کە وڵامی زانست ناداتەوە، لەکاتێکدا تێکەڵکردنی ئاو و خۆڵ و گەرم کردنی بە ئاگر، هاوکێشەیەکی فیزیایی و کیمیائییە و زانستە، ئیدی بۆچی ناتوانێ لە میتۆلۆژیا ڕزگاری بکات، ئایا عەدبێکی ئاسایی وەکو شێخ ئادی و ئەوانی تریش، چۆن زانیویانە خودا ئەوەی کردووە، خۆ مێژووی بەشەرییەت زیاتر لە 10 ملیار ساڵ دەبێت و ناژمێردرێت، لەکاتێکدا شێخ ئادی یان هەر پێغەمبەرێکی تر چەند سەد ساڵێک دەبێت هەبوونە.
لالش چییە
لالش پەرستگای گەورەی ئایینی ئێزدیە، دەکەوێتە نێوان زنجیرە چیای شێخان کە لە ڕۆژاوای موسڵ نزیکە ولەولاشەوە گرێدراوە بە زنجیرە چیای مەقلوب کە بەپایتەختی ئێزیدیاتی ناسراوە و (60 میل) درێژییەکەیەتی و (4914) پێ دەبێ، شوێنێکە لەڕووی کەشوهەواوە بەزستان ساردە و بەفری لێدەکەوێ، چواردەوری ئەو بەرزاییانەی شەنگار چڕن بەداری بەڕوو، هەروەها ڕەزی میوەی وەکو هەنار و هەنجیر و قەیسی و زەیتوونی لێیە و گرنگی پێدەدەن و بەشێکیشە لەسەرچاوە دارایی پێشوی ئیزیدیەکان و ئێستاش کە شوێنێکیان بۆ تەرخان کردوون تاکو بیکەن بەزەیتون و بیفرۆشنەوە یان بیبەخشن بەوانەی سەردانی پەرستگای پیرۆزی لالش دەکەن.
هەڵبەت لەو پەرستگایە چەندین گومەتی لێیە بەناوی لالش، هەریەک لەوانە بەناوی شێخ یان پیرێ کیان کەسایەتییەکی کۆنی ئێزدیەکان ناسراوە، ئەو گومەتەی کە ناوی لالشە و قاژ قاژە و لەشێوەی سێگۆشەیە و قووچ بەرەو ئاسۆ هەڵکشاوە، بەپەرستگەی لالش ناسراوە و هەرکەسێک بەپێی بۆچوونی خۆی شرۆڤەی دەکات، چونکە فەلسەفەی گومەتەکە تەنها قاژ قاژی سەحنەکە جودای کردۆتەوە کە لەلای ئیسلام گومەت خڕە و لەلای کریستیانەکان گومەتی پەرستگە تیژ بەرەو ئاسمانە و هەر ئایینێکی دیکەش بە ستایل و دیزانێکە، لەمبارەیەوە پیر خدر ڕوونکردنەوەی هەیە و دەڵێ” ئەم قاژ قاژی گومەتی پەرستگەی لالشەی ئێزدیاتیە، لەوێوە هاتووە کە لەلای ئێمە ڕۆژ پیرۆزە، ڕۆژ نورە و ئەو نەبێ ژیان نابێ، چوار شت لەلای ئێمە پیرۆزە (خاک، ئاو، ئاگر، با) بۆیە قوبەکەش وەکو تیشکی ڕۆژوایە، مەخروتیە و هیمایە بۆ ڕۆژو بەرەو ئاسۆ دەچێ، تاوسیش، کە مانای تیئۆسە، ئەویش کلکی لەشێوەی ڕۆژە، ماریش بەهەمان شێوە نیشانەی سەلامەتیە”. لەبارەی بوونی مار وەکو سیمبول و وەکو گیاندارێک کە لەسەر دیواری بەردەرگای یەکەمی پەرستگای لالش هەیە، پیر خدر دەڵێ” وەختێک دەڵێن کەشتیەکەی نوح کوون بووە، مار دەچێت پەپکە دەخواتەوە و کونەکە دەگرێت و خەڵکەکە لەمردن ڕزگار دەکات، ئەمە میتۆلۆژیای ئێزدی یە، هەروەها مار شارەزا و حەکیمە، بۆیە مار بۆتە هێمایەک لە فەرهەنگی ئێزیدیاتی”. بابا چاویش شێخێکە لەپەرستگای لالش خزمەت و کاری زیوانە دەکات و تائێستا خێزانی پێکنەهێناوە و لەپەرستگا دەژی، لەبارەی لالشەوە دەڵێ” لالش پەیامی ئایینی ئێزیدیە و پەرستگایە، کەوتۆتە ناوەڕاستی چەند شاخێک لەناوچەی بادینان و باعەدرێ و شێخان، مەڵبەندی گشتی پەرستگاکە لەچەند شوێنێکی جیاجیا پێکدێت، وەکو شوێنی ئەو باوەڕدارانەی کە مردوون و هەمووو ئێواران چرایان بۆ هەڵدەکرێ وەکو وەفایەک، لالش دوو کانی تێدایە، یەکێکیان بۆ کوڕ و ئەویدی بۆ کچ “. هەروەها لەبارەی وێنەی دوو شێر لەنێوانیاندا بورجێک هەیە، لەسەرووی بورجەکە، وێنەی مانگ و ڕۆژ هەیە، کە لەسەر دەرگای چوونە ژوورەوەی پەرستگاکەیە، بابا چاویش دەڵێ” لە وێنەی دوو سەرە شێرەکە هێزی خودا دەبینین، ئەو بورج و خۆر و مانگەش نوری خودایە، تاووسیش ئاماژەیە بەهەمەڕەنگی دونیا و زینەتی دونیا کە مەلەک تاوس بەو ناوەنراوە”. لەسەر دیواری ڕاست و چەپی پەرستگا هێلکەی ڕەنگاو ڕەنگ دادەنرێ وەختێک بەهاردێت و جەژنە سەرکیەکان دەسپێدەکات و گوڵیلکە سوورەی بەهاری لێدەدرێ، بۆ نموونە لە جەژنی ڕۆژی چوار شەممە سورەدا، زۆر لەو ڕەنگانەی هێلکە دادەنرێت و خەڵک و باوەڕداران وەریدەگرن وەکو پیرۆزییەک، لەمبارەیەوە بابا چاویش دەڵێ” ئەمە مانای موژدە بەخشینی دونیایە کە زیندوو بۆتەوە”.
لەپەرستگای لالش هەردوو مەرقەدی شێخ ئادی و شێخ حەسەن هەیە و ئێزدیەکان دەچن بۆ سەر ئەو مەزارانە و زیارەتی دەکەن و نیازیان پێ حاسڵ دەکەن، هەروەک چۆن پەڕۆیەک بەچاوی نوقاوەوە سێ جار هەڵیدەدەن و ئەگەر ڕاوەستا ئەوا مرازیان حاسڵ بووە، هەروها ژوورێکی دیکە هەیە پڕیەتی لەگۆزەی کۆن و بەرمیل، ئەو گۆزە و بەرمیلانە پێدەچێ زۆر کۆن بن، باباچاویش لەمبارەیەوە دەڵێ” ئەو بەرمیلانە ڕۆنی زەیتوونی تێدایە و ئێمە لێرە کۆیدەکەینەوە و بۆ مەراسیمی ئایینی بەکاریدەهێنین، سەرچاوەی ئەم زەیتوونەش لەنزیک پەرستگای لالشە و زیاتر لە 1000 دار زەیتوونەو ساڵانە کەڵک لەبەرەکەی وەردەگرین”. ژوورێکی تر هەیە لەلالش کە گۆڕێکی تێدایە و بەخورییەکی ڕەش داپۆشراوە، بابا چاویش دەڵێ” ئەوە مەرقەدی شێخ بەکرە و برای شێخ ئادیە و بۆتە مەزارگەی ئێزیدیەکان”. ئەم پەرستاگایە جیاوازی لە پەرستگای ئایینەکانی تر ئەوەیە کە ئەوان تاکە شوێن بووە پێشتر بۆ خۆپارستنیان لە دوژمن و بۆ زیندووکردنەوەی ئایینەکەیان لە و یادکردنەوەی شێخ و میتۆلۆژیاکەیان کە مەترسی هەیە ئەگەر ئەم پەرستگایە نەبوایە، ئەوان وەکو ڕۆشنبیری و فەرهەنگی ئایینی، نەیاندەتوانی وەکو ئێستا بەرگری لە خۆیان و سەلماندنی بوونی خۆیان بکەن.
سنووری جوگرافیای ئێزدیاتی
مرۆڤایەتی شاهیدی ئەوەیە کە ئینسان بەکۆمەڵ نەیتوانیوە بەهۆی ململانێوە لەشوێنێک دابمەزرێت و پەرشوبڵاو بۆتەوە، بەتایبەتی ئەو ئایینانەی کە کەم بوونە لەرووی چەندایەتیەوە، ئیدی کەوتوونەتە بەر شاڵاوی شەڕی کوشتن و هێرش بردنە سەریان، ئەگەریش هەر بەرگریان کردبێت، بەناچار ئەوا تۆمەتیان بۆ هەڵبەستوون و ناشیرین کراون لەلای باوەڕ و ئایین و ئیماندارە زۆرینەکان کە بەتایبەتی ئیسلام ناشرینی کردوون، ئێزدی ئەگەرچی بەقسەی پیرەکان و شێخانی ئێزیدی بێت، ئەوا پێشتر بیروباوەڕی کوردان لەناوچەکە ئێزدیاتی بووە، بەڵام ئاشوریەکانیش لەم ناوچانە بوون کە پێی دەڵێن کوردستان، لەو سنوورە جیاوازە بوونە کە ئێستا هەیە، بەڵام بیروباوەڕی کوردان بیروباوەڕی ئێزدیاتی بووە، پاش هاتنی ئایینیەکانی تر و جەنگی کولتوورەکان، ئیزیدیاتی جگە لەوڵاتانی دەرەوەی کوردستان و ڕۆژاوا، تەنها لەناوچەکانی شێخانی بادینان و باعەدر و شەرگات و موسڵ و دهۆک ماون، ئەمە جگەلەوەی لەتەواوی ئەو ناوچانەی کە ئێزیدی لێ نیشتەجێیە، ئایینی مەسیحی و ئیسلامیشی لێ نیشتەجێیە، بەڵام سنوورەکە بەسنووری ئێزیدیاتی ناسراوە، چونکە پێدەچێ زۆرینەی ناوچەکە بن، بەڵام بەهۆی ئەوەی باوەڕیان وایە خۆیان بپارێزن لەدوژمنانیان لە ناوچەکانی باشووری ئێران و لە سووریا و تورکیا و لوبنان و جۆرجیا و ئەرمینیا و ڕوسیا و ئاڵمان و هتد، نەک هەر بنکەی کۆمەڵایەتیان هەیە، بگرە ئەگەر بەقەد کوردستان نەبن کەمتر نین، ئەمە جگەلەوەی بەهۆکاری ناجێگیربوونی ئاساییشی خۆیان، بەشێکی زۆریان لەدەرەوەی وڵاتن لە ئاڵمان و سوید و دانمارک و بەشێکی دیکەیان لە ڕوسیا نیشتەجێبوونە و نەهاتونەتەوە تائێستا کە ئەوانەی دەرەوەی وڵات بە کۆمەڵگەی ئێزدی مەنفا ناسراون، دوو نەوەیان تائێستا گەورەبوون کە لەنەریت و ئایینەکەیان شارەزا نین و لەدەستیان دەرچووە.
“ئەو ناوچانەی کە ئێزیدیاتی تێدا دەژین دەکەونە ڕۆژهەڵات، لە ئەنادۆڵەوە لەلای باکووری ڕۆژهەڵاتەوە تاکو باشووری ڕۆژاوا ئێزدییەکان لەم شوێنانەن.
ئەرمینیا بەشی ڕوسیا. لەباشووری ڕۆژاوای یەریڤان.
2: لە باکووری گۆماوی وان و ورومییە.
3: لە باکووری موسڵ (بنکە و مەزارگای گەورەیان لەوێیە مەرقەدی شیخ ئادی کە دامەزرێنەری ئێزیدیەکانە) هەروا لە زنجیرە شاخی سنجار واتە شەنگار.
4: لە ولایەتی حەلەب ژمارەیان لە سەدەی هەژدە کەمتر بووە، بەهۆی کوشتار و ئەو قەڵاچۆیەی بەسەریاندا داهاتووە، بەشێوەیەکی گشتی لە ساڵی 1892 و بەتایبەتی ساڵی 1838 ئێزدییەکان وەک ئەرمەنییەکان، بۆ بەدبەختیان لەو ناوچانە دەژین کە کورد زاڵە تێیدا”.
ئەمە ئەوە دەگەێنێ کە ئێزدیەکان پێدەچێ بەهۆی ناجێگیری و ناسەقامگیریی خۆیانەوە بەناچار جوگرافیایان گۆڕیوە بۆ هەڵهاتوون بۆ ئەرمینیا و تورکیا و سووریا و شوێنەکانی تر و بەهۆی دوچاربوونیان بە ژێر دەستەیی لەژێر ستەمی ئایینی زاڵی ناوچەکەش ناچار بە ڕاگواستن کراون و بوون بە کورد زووبانی پلە دوو، چونکە بەغەیرە دین ناسراون و هەمیشە تەعنیان لێدراوە.
بەشێکی دیکە لە نیشتەجێبوونی ئێزیدیەکان مەنفا و ئەوروپایە، لە دوای ساڵی 1991 بە شێوەی تاک و فەردی ئەم خاوەن شوناس و پێکهاتەیە بەهۆی نەبوونی ئازادییە فەردی و ڕێوڕەسمە ئایینیەکان و بە بۆنەی نەبوونی کار و مەعیشەت وەکو خەڵکی دیکەی کوردستان و خوارووی ئێڕاق کۆچیان بەرەو هەندەران کرد و لەوێ بە شێوەیەک لە شێوەکان بوون بە خاوەن شوناسێکی تایبەتی ئایینزایی و پێکهاتەیی نەتەوەیی و ئایینیی. بەڵام ئەمانە وەکو خێزانێک مانەوە و ئینتیمایان بۆ ئایین زیاتر بوو نەک نەتەوە، بگرە لە زور شوێنیش ئینکاری نەتەوەیی دەکەن و دەڵێن (ئێمە کورد نین و ئێزدین)، بۆیە ئەو ڕۆڵەیان نەبوو لە پاراستنی شوناسی نەتەوەیی و هێزی لۆبی نەتەوەیی، بەتایبەتی ئەو کەسانەی کە کوردستانیان بە جێدەهێشت بەرەو هەندەران دەچوون، یان دەبوون بە نوێنەری ئێزدیاتی لەوێ ناسنامەی نەتەوەییان پشتگوێ دەخست و زیاتر باسی ئێزدیاتیان دەکرد و خۆیان وا پێناسە دەکرد نەک خاوەن شوناسێکی نەتەوەیی، ئەمە بەدەیان وێنەی جودا جودا هەیە بیسەلمێنێت، نموونەش ئەو ڕێکخراو و سەنتەری ڕۆشنبیرییانەیە کە لە وڵانی ئاڵمان سوید و تەواوی ئەوروپا هەیان و لە ئاڵمان لە شاری بلفێلد و هانۆڤەر سەلماندوویانە کە بە ئاشکرا نوێنەرایەتی مەزهەبێک دەکەن نەک بەشێک لە پێکهاتەی نەتەوەیی کورد کە لە کوردستان بەشیکیان بە هۆی سوودگەراییەوە باس لەوە دەکەن ئەوان بەشێکن لە پێکهاتەی نەتەوەیی کوردی، بەڵام بە شوناسی ئایینێکی دیکەوە، ئەم ئینکاریکردنەی نەتەوەیی بوونە ئێزدی لەوێوە سەرچاوەی گرتووە وەکو خۆیان دەڵێن، ئەوان هیچ سوودیان لە کوردبوون وەرنەگرتووە، بگرە لەئەنجامی ئەوەی کورد بەشی زۆریان لەدوای فتوحاتی ئیسلامیەوە بوون بە ئیسلام، هەمیشە وەکو کافر و ناحەز تەماشای ئێزدییان کردووە، ئەوانیش وەکو تۆران و توڕەبوونێک لەدژی کورد، کە دەچنە دەرەوەی هەرێمی کوردستان و دوور دەکەونەوە لە دەسەڵاتی کوردی، خۆیان تەنها وەکو ئێزدی دەناسێنن و باسی کورد ناکەن وەکو شوناس.
هەندێک پێیانوایە ڕەسەنایەتی ئەم پێکهاتە ئایینیە لە یەکێتی سۆڤیەتەوە سەرچاوەی گرتووە و بەتایبەتیش لە قەوقازەوە کە لەلایەن قەیسەری ڕووسەوە ڕاونراون و هاتوون، ساڵی 1801 جۆرجییەکان دوام، ئەوان موڵکی خۆیان ڕادەستی ڕوسەکان کرد، ساڵی 1828 وڵاتی فارسیش دەستی لە ئێریڤان هەڵگرت کە بە یەریڤانیش دەخوێنرێتەوە و ڕوسیا بەشێک لە پارچە بچووکەکانی ئیمبراتۆرییەتی عوسمانی لە ساڵی 1829 دەستکەوت، دوای خۆ کشانەوەی هێزەکانی ڕوسی لە ئەنادۆڵ و لە دوای جەنگی 1828 و 1829 ڕێگەیان بە حەسەن ئاغای ئێزدییەکان دا کە گەورەی قەبیلەی جەسەنلی ئێزدییەکان بوو، پیاوەکانی خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ چیای ئارارات و لەوێ خەریکی کشتوکاڵ و بەخێوکردنی مەڕو ماڵات بن” ئەم ڕووجاوە ئەوە دەسەلمێنێت کە ئێزدیەکان هێشتا جوگرافیای نیشتەجێبوونی خۆیان وەکو خاوەن زەوی بۆ یەکلایی نەبۆتەوە، بۆیە کە ناوی قەوقاز و شوێنەکانی تری یەریڤان و ئەوانی تر دێت و لەوێ هێشتا ئێزدی تێدا دەژی و خۆیان بە خەڵکی ناوچەکە دەزانن، ئیدی ناوچەی شێخان و سەنگال و لالش دەکەونە بەردەم پرسیارەوە، ئایا ئەوە ئەوان بوونە خەڵکی ئێرە بوونە و چوونە بۆ ئەو وڵاتانە، یان ئەمانەی ئێرە خەڵکی ئەوێن و پەڕاگەندەی ئێرە بوونە، پرسیارێکی جەوهەرییە و هێشتا وەڵامی نییە، تەنانەت لەلای خۆشیان مەگەر وەکو شیکردنەوەی کێشەکانی دیکە تەنها بە تێڕامان و بۆچوونی خۆیان یەکلایی بکەنەوە، هەر ئەوەی دەبینین تەنها ڕۆژهەڵاتناسەکانی وەکو جون بەشوێن شوناسی ئەم پێکهاتیەوە بوونە و خۆیان نەیانتوانیوە ڕەسەنایەتی خۆیان یەکلایی بکەنەوە، باشترین سەلمێنەری ئەو ڕاستییە تاڵەن کە بەشێک لە خۆیان و لە کوردەکانیش بەم ڕاستییە نارەحەتن.
لەمبارەیەوە بلیخانۆف کە بیرمەندێکی سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت بوو، بەهۆی ئەوەی کە پێکهاتەی ئایینی و نەتەوەیی و غەیرە ڕوسی لە یەکێتی سۆڤیەت بوونە وەکو پەنابەر، بۆئەمەش پێویست بووە ڕێگەچارەیەکی فکری و سیستماتیکی دابنرێت بۆیان، بەهۆکارەوە ئەو تیۆری تایبەتی خۆی هەیە لەسەر ئەو پێکهاتانەی کە غەیرە سۆڤیەتی و ڕوسین و لەوێ دەژین، ئەو مەسەلەی جل و بەرگ و پۆشینی ڕەسەنەیاتی بە مەسەلەی نیشتەجێبوون بە شوێنی و جوگرافیاوە دەبەستێتەوە، بۆ نموونە دەڵێ (جەبرییەتێک هەیە بۆ پۆشین، کەسێک ئەگەر سەر بەپێکهاتەیەک بوو خاوەن جلوبەرگی خۆی بوو، بەڵام لە شوێنێک بوو دوور لەشوێنگەی پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکەی، ئەوا بەناچار ئینتیما دەکات و جل و بەرگی دەگۆڕێت و دەبێ بە بەشێک لەو پێکهاتانەی لەوێ زاڵن، بۆیە جل و بەرگ یەکسانە بە کەشوهەوای شوێن و کولتووری زۆرینە) هەڵبەت لەبەرکردنی جلوبەرگی ئێزدییەکان لە ناوچەی عەرەب نشینەکان عەگال و دشدایە کە جل و بەرگی عەرەبییە و لە ناوچەی سەر بەیەکێتی سۆڤیەت بە جلی ئازەری و جۆرجی و لە تورکیا بە جلو بەرگی تورکی و هتد، ئەمە کێشەی ئیتنیکی و ئایینزاییە و هەمووو کەمینەکانی دونیا ئەم کێشەیەیان هەیە، هەروەک چۆن سابیئەکانیش هەمان کێشەیان هەیە و لە هیند بەشی زۆری ئایینزاکان لەناوچەی جیاجیا ئەم کێشەیەی جل و بەرگیان هەیە.
بەڵام بۆ ئێزدییەکان ئەم کێشەیە بەهۆی تێکەڵ بوونیان لەشێوەزار و لەناوچەی کوردنشینی و نزیکی ئایینەکە لە کوردەوە، کێشەی جل و بەرگیان نەبووە، هەروەها بە هۆی ئەوەی جلکی سپی لەلای ئەوان پیرۆزە، هەر شێوە جل بەرگێک درووست بکەن و لەبەری بکەن، زیاتر گرینگی بە ڕەنگی سپی دەدەن و ناترسن لەوەی بەهۆی جلوبەرگەوە لەناو بچن.
باجی بڕواداری
ئێزدیاتی تا ئێستا 74 جار ئەنفال کراون و چەوسێنراون و دواجاریشیان ئەنفالی دەستی داعش بوو کە لەساڵی 2014 وە دەستی پێکرد و هەزاران ئافرەت و منداڵ و پیریان کوژراو سوکایەتیان پێکرا و بوونەتە قوربانی سیاسەت و جیاوازی ئایینی و فکری خۆیان کە لەمێژووی خۆیاندا ئەمە بەردەوام هەبووە و بەردەوامیش دەبێ، ئەمە باجی بڕواداری ئایین و مەزهەبێکە کە بە گومان کۆتایی دێت.
بەگوێرەی خوێندنەوەی سەرچاوەکان وادیارە بەلای کەمەوە ئێزدیەکان لەدەورانی عەباسیەکانەوە، تەنگیان پێهەڵچەنراوە و ڕەودوونراون، ئوومەویەکان لەبەر هەر هۆکارێک بووبێت، پارێزگاریان لەئێزدیەکان کردووە، لەم سۆنگەیەوە ئەوان خۆیان بەلایەنگری خەلیفە یەزید ژماردووە، شێخی ئێزدیەکانیش ڕێگەی بەموریدەکانی نەداوە کە بەخراپە باسی یەزیدی کوڕی موعاویە بکەن، دواتر بۆیە بەهەڵە لەسەرچاوە عەرەبیەکان ناوی ئێزدیەکان لەناوی (خوداپەرستان) وە بووە بە (الیزیدیە) واتە لایەنگرانی یەزید، ئەمە تەنها تێڕوانینی جیاوازە لەو تێڕوانینە باوەی کە هەیە.
“. دوورنییە کە ناونانی ئێزدی لەلایەن شیعەکانەوە ئەم ناوەیان بەبەردا بڕابێت، کە تەواو ڕقیان لەخەلیفە یەزید دەبووەوە، لەسەرەتای سەدەی پانزەهەم چەوسانەوەی ئێزدیەکان دەست پێدەکات، لەسەدەی 18 هەم میری جەزیرەی سووریا لەشکرکێشی دەکاتە سەر ئێزیدیەکان و ناتۆلێرانسی ئیسلامی بەرانبەر بەئێزیدیەکان، ئەوەندە زۆربووە لەو لەشکرکێشیەدا گڵکۆی شێخ ئادی هەڵدەتەکێنن، تاکو دوای ئەوە ئێزدییەکان بۆخۆیان درووستی دەکەنەوە، دواتر لەگەڵ دەسەڵات بەگەیشتنی عوسمانیەکان، دیاردەی ئەنتی ئێزدی و بەناچارکردنیان بۆ ئیسلامی فراوانتر دەبێت و شێوەیەکی سیستماتیکی وەردەگرێت، بەتایبەتی ڕەشەکوژییەکانی سەدەی حەڤدەهەم و هەژدەهەم و نۆزدە موچڕک بەلەشدا دێنێ، هاوکات لەگەڵ ئەم هێرشانەشدا میدیای عوسمانی بۆ ڕەواییدان بەکوشت و بڕینی ئێزدیەکان ناوی شەیتان پەرستیان بەباڵای ئیزدیەکاندا بڕی، ئێستاکەش لەلای نەیارانیان ئەم ناوەیان بەباڵادا بڕاوە و هەر ماوە.
(ئەولیای چەلەبی) لەپەڕتووکە بەناوبانگەکەیدا بەناوی (سیاحەتنامە) باسی لەشکرکێشیەکانی ساڵی 1640 و 1655 دەکات و ” ئێزدیەکان بەخەڵکی هەشت سمێڵ ناودەبات”. و دەڵێ “ئێزدییەکان لەسەدەی هەژدەی ساڵی 250 هەزار کەس دەبوون، چوار هەزار سوارچاک و هەشت هەزار سواریان هەبووە، لەسەدەی نۆزدەهەمدا بوونەتە 200000 و سێ هەزار سوارچاک و شەش هەزار پیادە، بەرگریی ئێزدییەکان لەبەرانبەر نەیارەکانیان و کاریگەری کوشت و بڕ، ئەوەندە ترسناک بووە بەجۆرێک لەنیوەی سەدەی نۆزدەهەم، تەنها پەنجا هەزار کەسیان لێماوەتەوە، هێرشەکانی (والی بەغدا سلێمان پاشا) ساڵی 1791 هێندە دڵڕەقانە بووە، تەنانەت یەک ئێزیدی لەودیوی چیای شەنگال نەهێشت، لەساڵی 1802 (عەلی پاشا) والی بەغدا هێرشی کردە سەر شەنگال و ژمارەیەکی لەرادەبەدەری لێکوشتن، (سڵێمان پاشا) لەساڵی 1809 بەهەمان شێوە لەساڵی 1837 (رەشید پاشا) لەگەڵ کۆمەڵێک کورد، هێرش دەکەنە سەریان و هێندەیان لێ سەردەبڕن کە لەسەر ڕیگەو بانی ئاواییەکان دەرژێ، بەمجۆرە تاساڵی 1845 تەنها پەنجا هەزارکەسیان لێمایەوە، بەهەمان شێوە بەگ و میرە کوردەکان وەکو عوسمانیەکان دەستیان بەخوێنی ئێزدیەکان سوور بووە و بەشداری لەشکرکێشیەکانیان کردووە بۆ ئێزدی کوشتن، (ئەوڕەحمان پاشای) بابان و هەروەها میری بەناوبانگی جەزیرەی بۆتان میر بەدرخان، 1809 بۆ 1870 ئەویش دەستی تێداهەبووە، لەساڵی 1832 دیسان دەستی لێوەشاندوون، یەکێک لەو هۆیانەش کەوای کرد بەدرخان بەگ لەکاتی لەشکرکێشی ساڵی 1847 سوپای عوسمانی ئەو گەرەنتیە ڕەتبکاتەوە کە بۆ بەدرخان پاشایان دانابوو، ئەوەبوو کە دەترسا دواتر لەژێر فشاری ئەوروپیەکان لەسۆنگەی کارەکانی دژبە نەستوری و ئێزدییەکان پەلکێشی بەردەم دادگا بکرێت، میری ئەمارەتی سۆران (پاشای کۆرە) دەستی لە ئێزدیەکان وەشاند، بەمشێوەیە لەسەدەی هەژدەم و نۆزدەهەم، کوشتنی ئێزدیەک لەئێمپراتۆرییەی عوسمانی هەقی بەبەهەشت شادبوونی بەموسڵمانەکان دەبەخشی، چونکە لەدیدی دەوڵەتدا ئێزدی ئایینێکی بێ پەڕتووک بوو، لەودیو یاسای ئیسلامەوە بوون، لەساڵی 1847 بەدەست پێشخەری دیبلۆماتی بەریتانی، لەکۆنستانتی نۆپڵ بابی عالی دان بەئایینی ئێزدیا دادەنێت و لەخزمەتی سەربازیان ڕەها دەکات، ئۆکتۆبەری 1849 شێخ یوسف وەکو نمایندەی ئێزدیەکان بۆ پارانەوە لەرزگار بونیان لەخزمەتی سەربازی، دەچێتە لای بەرپرسانی ئیمپراتۆریەی عوسمان و سەردانی کۆنستانتی نۆپڵ دەکات و نامەیەک دەداتە سەدری ئەعزەمی عوسمانی و دەوڵەت داواکەیان قبوڵ دەکات، ساڵی 1872 دووبارە ئەم لەخزمەت سوپا بەخشینەیان لێدەسێنرێتەوە، لەگەڵ داوا کردنەوەی ئێزدییەکان بۆ خزمەتی سەربازی، ساڵی 1872 کۆمەڵێک لەپیاو ماقوڵانی ئێزدی داوەتنامەیەک ئاڕاستەی دەسەڵاتدارانی (بابی عالی) دەکەن و لەو نامەیەدا لە 14 خاڵ پرنسیپەکانی ئایینی خۆیان ڕوونکردۆتەوە، سیستمی ئایینیان ڕێگرە لەوەدەگرن کە خزمەتی سەربازی بکەن، ئەم هەوڵانە هیچی سەرینەگرت، لەنیوەی دووەمی ساڵی 1892 کۆلۆنێل عومەر پاشا لەسەر داوای دەسەڵاتی عوسمانی بەبیانوی چەند ڕیفۆرمێک هێرشی کردە سەر ناوچەی موسڵ و ئێزدیەکان، دوای کوشتارێکی زۆر پانزە هەزار ئێزدی لێ یەخسیر کردن، عومەر پاشا کوڕەکەی نارد بۆ لایان و تاکو ببن بەموسڵمان واز لەئایینەکەی خۆیان بهێنن، بەگوێرەی ڕۆجەی لیسکۆ ئێزدییەکان لەنێوان ساڵانی 1640 و 1910 بیست کوشتاری گەورەی کۆمەڵکوژیان لێکراوە، دواهەمین هێرشی سوپای عوسمانی لەدوادوایی ساڵانی جەنگی یەکەمی جیهاندا بوو کە تەنها دوو مانگێک بەر لەخۆ بەدەستەوەدانی بابی عالی و ڕاگەیاندنی گرێبەستی مۆدرۆس بوو”.
جۆرێکی تری چەوسانەوە هەیە کە بەکارهێنانی زاراوەی ناشرینە لەدژی ئێزدییەکان، ئەویش بەکارهێنانی وشەی شەیتانە کە گوایە ئەو شەیتانە، مەلەک عەزازئیلە، ” چیرۆکی عەزازیل کە سوجدەی بۆ خودا ڕەتکردۆتەوە، لەلای هەر یەک لەموسڵمان و مەسیحی و یەهودی، هەروەها دەرکردنی لەلایەن خوداوە، باوەڕێکی کۆنە، بەڵام ئەوەی کە ئەو مەلائیکەیە وەکو ڕوحێکی شەڕانگێزی گرێدەدات و خراوەتە نێو فەرهەنگی ئێزدیەوە، بۆیە ئێزدییەکان بەرگری لێدەکەن، ناوی عەزازئیل لەلای ئێزدییەکان کەمتر بەکاردێت، شەیتانیش زاراوەیەکە لەلایەن باوەڕەکانی ترەوە بەکارهاتووە، بۆیە ئەو وشەیە قەتیس کراوە و ئەگەر بەکاریش هات لەبەرانبەر ئێزیدییەکان، بەو شێوەیە وەکو سوکایەتی دێت، هەر بۆیە هەردوو وشەی (ش و ت) کە وشەی شەیتان پێکدێنێ، لەلای ئێزیدییەکان وشەیەکی ناحەزە و ئەوانیش بە مەلەک تاوس لەقەڵەمی دەدەن”.
هەر لە هەمان باس (دوو نواتیڵ) کە باڵیۆزی ئامریکی بووە لە ناوچەکە، هەڵبەت وڵاتانی دیکەش جگە لە ئێڕاق کاریگەری نەرێنیان هەبووە لەسەر ئێزدییەکان ” ئەو سێبەرەی کە وڵاتی فارس دەیخستەی نەماوە، قەپلان پاشا کە هیچ کارێکی تری نەبوو لەوە زیاتر کە ئەوەندەی بۆی بکرێ شەڕ بکات دژی سێ میللەتی جیاواز، کە وەک دەڵێن کۆبوونەوە و لەلایەن عەرەبەوە پێشیان گیرابوو. ئەمانەش ئەشیلییە و سەشیلیە و چەلەکییەن. یەکەمیان موسڵمان و دوانەکەی تر لەو کریستیانیانە بن کە بڕوایان بە بوونی خوا و ئێنسان لە کریستیاندا نییە، بەڵام هیچی تریان بۆ نەماوە لەوە زیاتر شەیتان قبوڵ بکەن و وەکو خوای خۆیان یان بەلانی کەمەوە ئەیانەوێ قسەی خراپی پێ بکرێ، لەترسی ئەوەی غەزەبی لێیان نەدا، ئەم سێ میللەتە کە لەناوچە شاخاوییەکەی نێوان نسیبین و جزیرەن، زۆر ئازایانە بەرگری لە خۆیان دەکەن، ئەویش زۆر ئاسانە چونکە بەدە کەس دەتوانن ڕێگای گەیشتن ببڕن، بۆیە هەتا ئێستا هەزار سوارچاکی ئازایان لە کیس پاشا داوە، کە یەکێکیان ئاغایەک بوو ژنێکی عەرەب بە پارچە ئاسنێک کوشتی، دوو ئاغاکەی تری ئامەدیش کوژران، هەروەها سەرکردەیەکی ئێزدییەکان شەوێک لە چاوپێکەوتنێکی نهێنی هەبووە لەگەڵ نواتێڵ، لەوە دەچێ پێی گوتبێ کە ئەگەر مەلیکی فەرانسە بڕیار بدا هەوڵی داگیرکردنی فەلەستین و سووریا بدا، پەنجا هەزار ئێزدی لەگەڵ دەبێ، سەرکردەی ئێزدییەکان باڵیۆزی داوەت کردبوو بۆ ڕاو، بەڵام دو نواتێڵ سوپاسی کردبوو بۆ ئەوەی دەسەڵاتدارانەی تورک نارەحەت نەبن، کە ئێزدییەکان گومانیان هەبوو بەرانبەرییان، بەڵام پاش ئەوەی نواتێڵ بگەڕێتەوە بۆ کەنار دەریا لە سووریا، سەرکردەی ئێزدییەکان سەری لێدا و ژمارەیەکی زۆر لە سوارچاکانی بەدواوە بوو بە چەکی ڕم و تیر و کەوانەوە، ئەم سەردان و یەکتر بینینەی سەرکردەی ئێزدییەکان بۆ ئەوە بووە کە هاوپەیمانی بکەن لەگەڵ مەلیکی فەرانسە، نەک ببن بە مەسیحی، ئەوان ژمارەیان ئەوکاتە لە ئێستا زۆر زۆر زیاتر بوو”.
ئەم یاداشتەی نواتێڵ سەبارەت بەوەی ئێزدیەکان ویستوویانە هاوپەیمانی بکەن لەگەڵ فەرانسە تاکو ببن بە مەسیحی، ڕاستییەکە نییە، بەڵکوو ئەوە ڕاستییەکە بووە کە هەمیشە ترساون لەوەی کودێتایان لێبکرێت و قەتڵ و عام بکرێن، هەر نموونەش ئەوەیە کە ئەو ئێزدییانەی کە لەناوچەی حەڵەب بوونە، ڕەگەزیان چووتە سەر فرەنجەکان کە تیرەیەکی موسڵمانن، بەهۆی ئەوەی هەمیشە مەترسیان لە موسڵمان هەبووە بە هۆی ئەوەی پێیان گوتراوە شەیتان پەرست و بەمەش خوێنیان حەڵاڵ کراوە، هەروەک چۆن بەدەستی کورد و هاونیشتیمانیەکانی تەنیشت خۆیان و بەدەستی ئیسلام خوێنیان حەڵاڵ کراوە و تائێستاش بەو شێوەیە تەماشایان دەکەن، مەگەر لە ترسی دەسەڵاتی خۆجێی کوردی، ئەگەرنا ئێستاش لەبەردەم مەترسی گەورەن و ناتوانن لەدەرەوەی ناوچەی کۆمەڵایەتی خۆیان لەگەڵ ئەوانی تر بژین بە سەلامەتی.
ئایین و ئافسانە
تموحی ئینسان زۆرە، ئەوەی کە ئێزیدی پشتی بەئەفسانە بەستووە، تەنها ئایین نییە، بەڵکوو هەمووو ئایینەکان پشتیان بەئەفسانە بەستووە و بەبێ ئەفسانە و چیرۆکە ئەفسوناویەکان ئایین بەشێکی بەخاڵی دەمێنێتەوە، چونکە ئەفسانە یەکێکە لەو هۆکارانەی کە گومان دروست دەکات لەنێوان نەمری سەرزەمین و نەمری دونیایەکی تر کە هەمووو پەڕتووکە ئاسمانیەکان باسی دەکەن، لەو پەڕتووکەی کە چاوپێکەوتنێکە کەمبڵ لەگەڵ بێڵ مویرز کردوویەتی، لەبارەی ئەفسانەوە دەڵێ ” وێنە ئەفسانەییەکان ڕوحی هەریەک لەئێمەن، بەقوڵبوونەوە لەو وێنانە، هێزەکەی بۆ ناخمان دەگوێزێتەوە”. ئەم قسەیە بیانووی ئەوەمان پێدەدات کەبتوانین بڵێین ئەفسانە جۆرە دەسەڵاتێکی ڕەهای نادیار کە کەسایەتی و پاڵەوان و پێغەمبەرەکان، بەڕادەیەک گەورە و نەمر دەکات، بۆ ئەوەی وێنەی ئەوان لەخۆماندا بەرجەستە بکەین، ئەمەش تەنها میتۆلۆژیا نییە، بەڵکوو ئەوە ئایینە بەو سیمبولانە، هەم پەیوەندییەکان چڕتر دەکاتەوە کە ئایین پێویستی پێیەتی، هەم دەسەڵاتی کولتوور و سرووتەکان بەهێزتر دەکاتەوە، تاکو بتوانێ موقاوەمەی بەرانبەرکەی بکات، بەبڕوای پیر خدر ئەو ئەفسانەیەی کە ئێزدی پشتی پێبەستووە، مەسەلە تمووحی ئینسان بووە و خەیاڵی کردۆتەوە، هەروەک چۆن ئینسان تموحی هەبووە ڕۆژێک بێت کەشتی ئاسمانی هەبێت، سەرئەنجام هات.
پێشتر ئەفسانە جۆرێک لەقەناعەت پێکردن بووە، بۆیە ئەفسانە بۆ ئەوە بووە کە هەوڵبدرێت و خوداش هاوکاریت بکات لەدروست بوونی وەکو واقیعێک، هەریەک لە شێخی نێو پەرستگا و ڕۆشنبیرەکانی چوارچێوەی ئایینەکان بیروڕای جیاوازیان هەیە بەرانبەر بەسەرهەڵدان و ئەفسانەکانیش کە لەنێو تێکستەکانیاندا جێگەی دەبێتەوە و شێخەکان بەکوفری دەزانن و ڕۆشنبیرەکان بەئەدەبیاتی ئایینی لەقەڵەمی دەدەن، لەمبارەیەوە بابا چاویش دەڵێ” ئەو کاتە هەمووو دونیا ئاو بووە و بەستویەتی، لالش هاتۆتە خوارەوە و زەوی ژیاوەتەوە، لەبارەی ئەم ئەفسانەیەشەوە شیعرێک هەیە و دەڵێ” لالش کوردستان دهاتە، عەرزێ شین بوو نەباتە، پێ زەینین چ قەست کنیاتە”. ئەمە جگەلەوەی دەیان ئەفسانەی دیکە لەبارەی سەرهەڵدان و چۆنیەتی سەرهەڵدانی ئایینەکەوە هەیە، هەروەها ئەو ئەفسانانەی کە بوونەتە بەشێک لەپشت بەستنی ئێزیدی کە پەیوەندی بەئایینەکانی دیکەوە هەیە و ئێزدیاتیش خۆی وەدەر نەناوە لەو مێژووە، بەتایبەتی چیرۆکەکانی ئیراهیم و موسا و هتد.
دۆنای دۆن
مردن حاڵەتێکە بۆ هەمووو بەشەرییەت یەکسانە و لەدەستدانی جەستەیە، بەڵام لەنێو ئەفسانە و بیروباوەڕی ئایینی ڕوح لەجەستە جودا دەبێتەوە و دەمێنێت، ئەم دۆنای دۆنە لەزۆر ئەفسانە و بیروباوەڕی ئایینی هەیە، یوسف زێدان لە پەڕتووکی دوامات الدین، واتە گێژاوی ئایینەکان، باسی لە هەمان بابەتی ئایینی کردووە کە لە زۆربەی ئایینە کۆنەکاندا هەبووە، ئەگەرچی پێشتر ئەم تێگەیشتنە بۆ مردن و ڕوحی پاک هەبوو کە خۆی دەگوازێتەوە بۆ کەسێکی تر و جەستەیەکی تر، سەرەتا لە یۆنان و میسر هەبووە، دواتر لە تەلموودی ئایینی یوهودییەتەوە ئەم تێگەیشتنە بۆ ئایینەکانی دیکە بە جێماوە، پێش ئەوانیش لە ئایینی وەسەنییەت هەبووە، کەواتە جێماوەی ڕێسای ئایینی کۆنە، هرمسیە لەسەردەمی میسرییە کۆنەکان هەبووە، لە لای یۆنانیەکان ناوی ئەرمیسە، لەلای ئیسلام ادریس، لەهەر سێ حاڵەتەکەدا یەک مانای هەیە، تەنها جیاوازی لە ناوەکەیەتی، هرمیس لەژیانێکی خراپدا ژیاوە، پێیوابووە کە ڕوحەکان لەدایکبونێکی تردا زیندوو دەبنەوە و نوێ دەبنەوە، ئینجا لە چەرمەسەرییەکاندا پاک دەبنەوە کە لەژیانی ڕابردوودا بینیویانە، ئەم ڕوحە پاکە بەردەوام جەستەکان دەگۆڕێت تاکو کۆتایی ئەو فەرمانەی بەسەر گوناهەکانیدا دەدرێت، ئەوکات لەرێگەیەکی ترەوە خۆی بۆ ڕزگار بوون ئامادە دەکاتەوە، و دەبێتەوە بەروحی خواوەندی گشتی کە خوداوەندە ڕەسەنەکەیە”. ئاڕاستەیەکی ئایینی یە و بۆیاغێکی ئینسانی پێوەیە، ئەو کارێکتەرە ئەفسانەییە لە مەزنییەتیەوە نازناوەکەی وەرگرتووە،
بەڵام لەلای ئێزدیاتی بە تێکست سەلمێنراوە بۆ باوەڕدارەکانیان و گوایە کەسێک کە دەمرێت ئیدی گیانی دەچێتە نێو لەشی کەسێکی چاک و نەمر دەمێنێتەوە و تێکستەکەش بەم شێوەیەیە (روحا ڕەحمانێ، نابت فانی، هەرا لبەر دەستی یەزدانێ) ئەمە بەو مانایە دێت کە ڕوحی ڕەحمان بێناونیشان نامێنێتەوە و وەکو هەر جەستەیەکی دیکە نەمێنێ، بەڵکوو دەچێتە جەستەیەکی دیکەی سوود بەخشەوە و دوای مردنی دەبێتە پیاوچاکێک، بەڵام مرۆڤی خراپەکار کە دەمرێت ڕوحەکەی دەچێتە گیانی دڕندەیەکی وەکو گورگ و سەگ و گیانداری شەڕانگێز، هەروەها بیروڕاکە وایە کە ئەو ڕوحە هەمیشە ئازار دەکێشێ بەو شێوەیە دەمێنێتەوە تاکو خودا لێی خۆش دەبێت و جارێکی تر دەگەڕێتەوە ژیان بەئاوایەکی دیکە، بۆ ئەمەش بەحسێکی خدر سلێمان هەیە کە باسی کراس گۆڕینی کردووە یەکسە لەش و گیانی لەخۆی جودا دەبێتەوە تاکو قەت نەمرێت، جار ئەوە دەمێنێتەوە سەر ئەو مرۆڤە چاک بووە یان خراپ، لەمبارەیەوە قەولێکی مسکینۆ ژارۆ هەیە دەڵێ ” ئەڤ عەردە خانە
عەڤدو بەشەر بازرگانە
هنەکا مالا خوە بارکر
هنەکا ژنوو دانا”
هەروەها دەڵێ ” بەنی ئادەمۆ هزار ساڵی تەمامکەی
میریاتیێ ل شەرقێ هەتا بشامکەی
دوماهیێ هەردێ ژکاسا مرنێ تامکەی”.
ئەمە بۆ ئەو کەسانەیە کە مردن بێتەوە بەرچاویان بزانن کەدوای ژیان مردن هەیە بەڵام مردنی باش و مردنی خراپ هەروەکو پێشتر باسمان کرد کە ئەگەر چاکەکار بێت گیانی دەچێتە ڕوحی چاکەکارێک و دەگەڕێتەوە ئەگەرنا دەچێتە جەستەی شەڕانگێزێکەوە و ئازار دەکێشێت تاکو خودا لێی خۆش دەبێت”. دۆنای دۆن یەکێک لەو ڕەگەزانەیە کە زۆربەی ئایینەکان باوەڕیان پێیەتی، قەناعەتێکە کە تەنها میتۆلۆژیا دەتوانێ جێگەی بکاتەوە، بەو واتایەی کە کەسێک دەمرێت، ئەوە تەنها جەستەیەتی لەبەرچاو نامێنێ و لەناودەچێت، ئەگەرنا ڕۆحەکەی دەمێنێت و دووبارە لەجەستەیەکی دیکە دووبارە دێتەوە ژیان، لەئایینی ئێزدیاتیدا (دۆنای دۆن) شێوەیەکی دیکەی جیاوازی وەرگرتووە، ئەوەیە کە پێی دەڵێن کراس گۆڕینەوە، ئێزدی باوەڕی بەوە هەیە کە خودا و مەلیک تاوس کراسیان گۆڕیوەتەوە، بۆیە ڕۆژ و ئاگر دەپەرستن، وەکو ئەوەی ڕۆژ هێمای خوداوەندە و ئاگریش هێمای شەڕانگێزییە کە وەکو هەر ئایینێکی دیکە بۆ دوالیزمی خێر و شەڕ پێناسە کراوە، یان شەیتان و خودا و چاکە و خراپە.
“ئێزدییەکان باوەڕیان بە گواستنەوەی ڕۆح هەیە، لەو ڕووەی کە توانەوەیەکی خۆشە وەکو پرنسیپێک بۆ سزا و پاداشت، ئەم پرنسیپە فرسەتێک بە ڕوحمان دەدا کە جارێکی تر حساباتێکە بۆ خێر و شەڕ کە ئینسان خۆی لەبەردەم هەڵبژاردنی هەر یەکەیانە”.
لەبارەی زانستییشەوە کە کەسێکی وەکو ستیفنسۆن ساڵی 1960 پڕۆفیسۆرێکی زانکۆی ڤێرجینیایە و 2500 حاڵەتی وەها کۆکردووەتەوە لەهەمووو دونیا و بەتایبەتیش ئامریکا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەو کەسە ئاسایی و کەسە نائاساییانەی کە ئەو جۆرەن و لەشێوەی دۆنایدۆن هاتونەتەوە، وەکو ئەوەی کەسوکار یان ئەوانی تر کەلەگەڵیان دەژین، پێیانوایە کەسەکە هاتۆتەوە، ئەو پێی وایە ئەو حاڵەتە پەیوەندی بە لەناوچوونی بیرکردنەوە لە (مۆخ) ە وە هەیە، هەروەها دەڵێ کەسایەتی هەبووە لەهەمان خێزان و هەمان شارستانی و هەمان مێژوو ژیاوە و جارێکی دووبارە بۆتەوە، بۆیە ئاشکرا بووە، ئەمە پەیوەندی بەو ژیریەوە هەیە کە دەتوانێ لەو ژیانەی پێشوو داببڕێت و هەمووو ڕوحێک لەهەر جەستەیەکدا بێت پێویستی بەشارەزاییەک هەیە کە پێشوتر پێکەوە گرێبدات گەر بێتوو کەسەکە دڵخۆش بووبێت یان ناخوشی بینیبێت هەمیشە، بەڵام دۆنایدۆن کە چەمکێکی سیۆلۆژییە، جیاوازی هەیە لەگەڵ کەسێک خۆی دەکات بەکەسێکی تر، هەروەک ئەوەی لەبواری نواندنا هەیە و پێی دەڵێن (تقمێ) واتە خۆنواندن وەکو پاڵەوانی فیلم یان تێکست یان هەر بابەتێکی تر، بۆچوونێکی دیکە هەیە دەڵێ” ئەم حاڵەتە تەنها لەکاتی منداڵیدا هەیە، ئەویش مردنی کەسێکە و چیرۆکەکان لەگەڵ خۆیدا دەبات، چونکە مردنەکە بەشێوەیەکی نائاسایی بووە و کەسوکاریشی نازانن چۆن پێناسەی مردنەکە بکەن، بۆ ئەمەیە هاتنی مناڵی دوای ئەو لەرێگەی بیستنی چیرۆکەوە دەبێتەوە بەکەسە مردووەکەی پێش خۆی، ئەگەرچی ئەمە شێوەیەکە لەفۆبیا، بەڵام بەشێک لەبیرمەندەکان بڕوایان بەو حاڵەتە هەیە”.
ڕوح دەرچوون کەسێک و چونی ڕوح بۆ کەسێکی دیکە، کڕۆکی فەلسەفەی دۆنای دۆنە و فەلسەفەی تاڕادەیەکی زۆر سەرقاڵی ئەم باسە بووە، چونکە مەسەلەی ڕوح مەسەلەیەکە چ لەنێو ئەددەب و چ لەنێو کۆمەڵناسی و ئایین و فەلسەفە بابەتێکی زیندووە، ” هۆکارێکی سەرەکی جیاوازی فەیلەسوفەکان سەبارەت بە نەمری و دژەکەی، بۆ جیاوازی تێڕوانینیان بۆ ماهیەتی دەروون (روح) دەگەڕێتەوە، لێرەوە بەدرێژایی مێژوو ی فەلسەفە دوو ئاڕاستە بۆ دیاریکردنی مانای (روح) دەبینرێ: ئاڕاستەی یەکەم کە دەروون وەک بەشێک لە جەستە دەبینێ و هەوڵی ناساندنی دەروون لەگەڵ جەستەدا دەدات، وەک ئەوەی ئەرستۆ دەروون بەوە دەناسێنێ کە کەماڵ و پیگەیشتنی یەکەمی جەستەیەکی سرووشتی ئامێریە، کە خاوەنی ژیانێکە بەتوانین (بالقوە) لەم ئاڕاستەیەدا دەروونێکی جیابووەوە لەجەستە نیە، کەواتە بە لەناوچونی جەستە ئەویش لەناو دەچێت، ئاڕاستەی دووەم کە ئەفڵاتون و دیکارت ڕێبەرایەتی دەکەن باوەڕیان وایە کە ڕوح جەوهەرێکی ناماتریالی هەیە و توانای بوونی بەسەربەخۆ لەجەستە هەیە، لێرەوە دەروون بەر لەوەی بچێتە نێو جەستەو پاش ئەوەش، لەگەڵ جەستەدا پەیوەندی دەپچڕێنێ، ئەمەش نەمری بوونی دەسەلمێنێ”. ” دۆنایدۆن هۆکارێکی ڕاستەوخۆی پشت بڕوای خەڵکێکی سەرەتاییە کە نفس بەمانای ڕوح بەبوردەوامی لە جەستەدا دەژی هەر لە ژیانەوە تاکو مردن، هەروەها لە شتەکانی سرووشتیشدا دەتوێتەوە، وەکو درەخت و ڕوبار و بەرد و شاخ و هتد، بەم شێوەیە مردووەکان و شتەکان کە لەجەستە دادەبڕێن و دەبنە نەفسێکی دیکە، ئیدی دەبنە خواوەندێکی تر کە خەڵک دەیانپەرستێ”.
ئەم دۆنای دۆنە وەکو فەلسەفەیەک کە تائێستا تێگەیشتنی جیاوازی فەلسەفی و ئایینی و ترادیشنی و میسۆلۆژیە، بۆیە نەیتوانیوە کە قەناعەت بەئینسان بهێنێ گوایە ڕوح لەناو ناچێت و دەگوازرێتەوە بۆ جەستەیەکی دیکە، چونکە تائێستا نهێنیە و شتێکی مەلموس نییە وەکو ئەوەی زانست بۆ نەمانی جەستە دەیسەلمێنێ، ئەوەش کە قەناعەتی هەیە تێگەیشتنەکە لەوێوە سەرچاوەی گرتووە کە ژیان بەردەوامە و هەندێکجار بە سوتفە نموونەیەک لە کارێکتەر دەبینرێت و بەمەش ناونراوە دۆنای دۆن، واتە گواستنەوەی ڕوحێک لەجەستەیەکەوە بۆ جەستەیەکی دیکە، یان زیندووبوونەوەی ڕوحێک لەجەستەیەکەوە بۆ جەستەیەکی دیکە.
بەپێی قسەی میسیۆلۆژیەکان بێت، ئایین لە دەرەنجامی سیحرێکەوە دێت کە لەخەڵک دەکرێت، بەپێی فرایزر ئینسانی کۆن زۆر هەوڵیداوە کۆنتڕۆڵی چواردەوری خۆی بکات بەتایبەتی ئەوەی کە واقیعە لەدەوروو پشتی، وەختێک بینیویەتی باران بەسەر زەویدا دەبارێت، بڕوای بەوە هێناوە کە هێزێکی گەورە هەیە کە ئەم کەشوهەوایە دەگۆڕێت و کەڵک بە درێژەدانی ژیان دەگەێنێت، بۆیە لێرەوە بیری لەوە کردۆتەوە چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو دیاردانە بکات و ئەفسانەی لێبەرهەمبێنێت، ئەگەرچی ئەم داتایە کە میسیۆلۆجیا درکانوویەتی لە ڕۆژاوا درەنگ وەرگیراوە و زووتر کەڵکیان لێوەرگرتووە بە هۆی ئەوەی ئایینی بوزی و مەسیحی درەنگتر گەیشتوون، بەڵام لە ڕۆژهەڵات و کوردستان زووتر هەبووە، بەڵام درەنگتر کەڵکیان لێوەرگرتووە، چونکە بڕوادارانی کرد لە کوردستان بە گشتی مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی (9000 ساڵ پێش لە دایکبوون) ئەویش سیمبول و پارچە کۆنەکان و شوێنەوارەکان دەیسەلمێنن.
بەڵام بەپێی ئەوەی کە لە گردی (مەغزەلییە) لە نزیک شارۆچکەی شەنگار 7500 ساڵ پێش زایین ئاسەوار ناسەکان پارچە بەردی 1.5 م یان لەو شوێنە دۆزیوەتەوە کە ئەمە کۆنترە لەوانەی ڕۆژاوای ئاسیا، هەروەها لە زێی شمشاراش هەمان ئاسەواری کۆن هەیە کە نزیک زێی بچوکە، ئەمە سەلمێنەری ئەوەیە کە یەکەی شارستانی لە زۆربەی شوێنەکانی کوردی هەیە” بەو پێیە بێت ئایین و دۆزینەوەی خودا بەر لە هاتنی ئیسلام کە فتوحاتی کردووە، لە کوردستان هەبووە، بەڵام بەو لۆژیکە نەبووە کە ئێستا هەیە و نامۆیە بەو ئایینانەی ئێستا.
لە بارەی جن ەوە کە لەزۆربەی ئایینەکان مانا و بوونی هەیە و بڕوایان پێی هەیە، ئێزدییەکان هاوکێشەیەکی حیسابییان بۆ سەر سێ ڕۆژی یەکەم داناوە کە دەبێت بۆ مردوو خێر بکرێت، تێیدا بۆ زیادبوونی خێر بەسەر شەڕدا کە چل و حەوتە، ئەو ڕۆژانە لەبەرچاو گیراوە بۆ حیساب تاکو ڕوح بۆ جهانی بەختەوەری بچێت و ئەو ماوەی ساڵە یان دوای ساڵێک، ڕوحە مەحاسەبە کراوەکە دادەبەزێتە سەر دونیا، بۆئەوەی هەڵسن بە خێرات بەر لەوەی دەورەی زەمەنی مردووەکە بگەڕێتەوە بۆ لای ڕوحەکە”. ئەوان لێرەدا مەسەلەی جنیان باس نەکردووە، بەڵام تێڕامانی خۆیان مەترسی جنە کە کاریگەری بۆ سەر مردووەکە نەبێت، بۆیە خیراتی بۆ دەکرێت کە بیپارێزێت لە شەڕێک کە ڕوحەکە نەچێتە شوێنێکی دیکەی شەڕ و بگەڕێتەوە لای کەسێکی پاک.
پلەکانی ئێزدیاتی
ئێزدی سێ چینی جیاوازی تێدایە و هەرچینێک سنووری دەسەڵاتی جیاوازە لەوەی تر و واجبی تایبەتی خۆیان هەیە، چ لەلە نێو پەرستگا و چ لەدەرەوەی پەرستگای لالش. کە بریتین لە شێخ واتە میر و پیر و مورید
مورید زۆربەی زۆری ئێزیدیەکانن کە بڕوایان بەئایین و کولتوورەکە هەیە، بابا چاویش کە پیاوێکی ڕوحانی ئێزدییەکانە و تەمەنی خۆی لە لالش خەرج کردووە و تا ئێستا هاوسەرگیری نەکردووە و ژیان نەزر کردووە بۆ خزمەتی ئەم ئایینزایە و دەڵێ” من لەچینی پیرەکانم، چونکە بەبەرە باب وەرمگرتووە، ئەم سێ توێژەی ئایینی ئێزیدی لەخزمەتکار، بەشێکە لەکولتووری ئێزدی، هەر یەکێک لەو سێ چینەش کاری خۆی هەیە لەخزمەتکردنی ئایینەکە و کارەکەش ئارەزوو مەندانەیە”.
شێخ و پیر دوو چینی جیاواز
لە زۆربەی ئایین و کولتوور و مەزهەب و ڕێبازە جیاجیاکانی دونیادا، پلەو پایەی ئایینی و مەزهەبی بوونیان هەیە وەکو پلەو پایەی چینایەتی، ئێزدیاتیش هەروەها و بگرە زیاتر و زەقتر ئەو کێشە چینایەتییەی تێدایە، بەوپێیەی کە پلەداری لە ئایینەکەدا وەکو شانازی باس دەکرێت و کاری پێدەکرێت، ئەوان چەند پلەیەکیان هەیە کە بەشێوەیکی چینایەتی لەرووی کۆمەڵایەتییەوە هەژمار دەکرێت، چونکە پلە نزمەکان بۆیان نییە لەئاست بەرزەکان هەم وەکو خوداپەرستی و هەم وەکو کۆمەڵایەتی جێگە و ڕێگەیان وەکو یەک بێت و کوڕ و کچیان پێکەوە بتوانن هاوسەرگیری بکەن و لەلای پیاوە ڕوحانیەکانیان و شەریعەتەکەیان ئاسایی بێت، بەپێچەوانەوە ئەمە دیاردەیەکی نەشازی ئایینییە و حەرامە، بۆیە سەلماندوویانە کە هیچ نەبێ بە ئاشکرا ئایینزایەکی چینایەتی ڕووتە و بە ئاشکرا خۆیان نمایش کردووە، بۆیە لەلای ئێزدیاتی شێخ ڕێبەری ئیداریە و خزمەتی پەرستگای لالش دەکەن، هەروەک ئەوانەی کە ئێستا وەکو شێخ بابا چاویش لەلالشە و لەوێ دەژی. بۆیە وەکو دەڵێن فەرزە و دەبێ شێخایەتی بیکەن
پیر نیشانەیە، هەروەک ئەوەی کە هەر ماڵێکی پیر نیشانەیەکی تایبەتی خۆیان هەیە و لە ماڵەکانیان هەڵواسراوە، “ناوی پیر کە مانای ئاماژەیە بۆ ئەوانەی لە ئەستێرەی پیرۆ، پیر سیفەتێکە کە بۆ پیاوانی ئایینی ئێزدی هاتووە و ئەم نازناوە مانایەکی تر ی هەیە بۆ پیاوانی ئایینی کە نازناوی شێخە و لەلای عەرەبەکان هەبووە و ئێستاش هەیە ئەمەش لەوێوە هاتووە کە شێخ ئادی و شێخ عەدەویە لە ناوچە ئێزدیاتییەکاندا سەرکردایەتی دونیایی کردووە و دواتر ئاستەکەی دابەزیوە بۆ سەر زەمین و کە دەسەڵاتی شێخ ئادی بووە”. بەم بۆنەیەوە وەکو پیر کونجی گوتی”
تێکستێک هەیە لەناو ئێزدیاتی و دەڵێ
“دا دەستێ شێخا بسک و مەقەسا
دادەستێ پیرا فتر و زەکات
شێخ فەرە و پیر نیشانە
وەستا و مەرەبی وەکی وانە
فەرزا برای ئاخیرەت فەرزەکا گرانە”.
دیارە بەپێی ئەم تێکستە بێت دەبێ هەر ئێزدیەک واجبێکی هەبێت.
لەنێو پەرستگادا ژورێکی تێدایە و گۆڕێک هەیە، بابا چاویش دەڵێ” ئەوە گۆڕی شێخ ئادیە و پێی دەڵێن (تاوس مەلەک) مەلائیکە، سەرجەلەی شێخ و پیری ئێزدیاتی سەرچاوەی تیاگرتووە، خودا تاوس مەلەک سوڵتان یەزید و شێخ ئادی، ئیدی هەر ئێزدیەک بۆ سەردان بچێتە ئەو ژوورە، دەبێ سێ جار بەدەوری گۆڕەکەدا بسووڕێتەوە، واتە تەواف کردن”. ئەمەش جۆرێکە لەدروستکردنی خودایەک کە لەسەر زەمین کاری پێدەکەن، ئەم جۆرە ئایینزایە لە ئاستی خوارەوە کە خەڵکە عەوامەکەیە، چەندین خودای بچووکیان دروستکردووە و پیرۆو کراوە کە لەهەندێک ئایینی دیکە نییە، مەگەر ئایین پەرستی ئەمدواییە نەبێت کە لە ئایینی ئیسلامیشدا کەسانێک هەن شەرعییەتیان بە پیرۆزکردنی خۆیان داوە. ئێزدیەکان بڕوایان بەوە نییە تاووس (خودان _ خوان هێنی شاراوە بێت) کە خودا خەڵقی کردووە کە لەسەرەتای زەمانەوە سەریهەڵداوە و دەرکەوتووە بۆ ئەوەی خۆی نیشان نەدا و کەرەستەیەکە کە لەرێگەی درووستکردن و ئیدارەدانی ئەستێرەیەک بۆ ئەوەی ببینێ تاووس وەکو مەلائیکەیەک وەکو شێوەیەک درکی لەلای خودا کە سنووری نییە، بەڵام ئێزدییەکان داوا دەکەن تاووس و مەلائیکە و شەش لە ئەوانی تر، ئەوانیش هەمووویان نوێنەرایەتی حەوت لە قەوس و قوزەح دەکەن، بەوپێیەی دەبینین شەش مەلائیکە گەورەکە ئەوان ڕەسەنن و بەشێک لە تاوس مەلەک کە وەکو قەوس و قوزەح دەردەکەوێ” لێرەدا مانا تاووس وەکو ئەوە وایە کە دەرکەوتنی تاووس بۆ ئەوەیە کە خودا وەکو پیرۆزییەک دەرنەکەوتبێ و نهێنی و سیحری خوداییش لەودا کەم نابێتەوە کە سنووری دەسەڵاتی تا هەتاییە.
لەناو ئێزیدیاتیدا شاێ کیان دیاردەیەک هە یە پێی دەگوترێت کرێف واتە نزیکایەتی و قەبوڵ کردنی ئەویدیکەی غەیرە ئێزدی، کریف یان کرێف یەکێک لەو مانایانە کە ئێزدیاتی بەمدواییە شانازی پێوە دەکەن، گوایە ئەوان نزیکایەتی قەبوڵ دەکەن و جێگۆڕکێ بە بنکەی کۆمەڵایەتی و پێکەوژیانی چینەکان ئاسایی کراوە و کەسێک دەتوانێ لەدەرەوەی ئایینی ئێزدی ببێتە کریف واتە دۆستی نزیکی ئێزدییەکان، بەڵام ڕاستییەکەی ئەمە تەنها ڕیکلامێکی مۆدێرنە و بەمدواییە دەستیان بۆ بردووە، باشترین سەلمێنەر ئەویە کە ئەوان دەڵین برایەتی بە خوێن و تێکەڵ بوون لەگەڵ یەکتر، واتە ئەو تێکەڵ کردنە دەبێ لەرووی چینایەتییەوە بێت ئەگەر کەسەکە ئێزدیش نەبێ جا با کوڕ بێت یام کچ بۆ هاوسەرگیری. بەڵام لەرووی شەرعیەت و کولتوورییەوە ئەمە حەرام کراوە و مەترسیدارە، بۆیە کریف واتە نزیک بوونەوە، تەنها بۆ ئەو کەسانەیە کە نزیکی ئێزدی دەبن و دەبن بە خوڵامی ئەوان و هیچ نزیکیایەتییەک داوا ناکەن بە هۆی ئایینەوە، بەوپێیەی کە نزیکایەتی و تێکەڵ بوون لەلای ئێزدیاتی تەنها خوێنە و خوێنیش هەڵگری شوناسی کۆمەڵایەتی ئایینییە، واتە دەبێ کەسەکە هەڵگری شوناسی ئایینی ئێزدیاتی بێت، نەک لە ئایینێکی دیکەوە خۆی بخزێنێتە نێو ئایینی ئێزدی کە لەلای ئەوان ئەمە بە فرت و فێڵ لەقەڵەم دراوە وهیچ کەسێک ئیسلام یان کریستیانی یان جولەکە یان سابیئی یان هەر ئایینێک بێت بچێتە سەر ئایینی ئەوان، بەپێچەوانەوە ئەوان ئەم حاڵەتە واتە داواکردن بۆ ئینتیمای ئێزدیاتی بە فێڵ و کاری سیخوڕی دەزانن، وەکو ئەوەی ئەوان ڕێکخراوێکی نهینی بن و خەڵکی نەیار بیهەوێ دزە بکاتە نێو ئایینەکە و خراپ کەڵکیان لێوەربگرێت، هەڵبەت ئەمە بەناڕاستەوخۆ وڵامی ئێزدیەکانە بۆ ئەوکەسانەی کە دەیانهەوێ ببن بە ئێزدی.
قەولەکان … وتەکان و پەیڤەکان
هەروەک چۆن لەئایینەکانی دیکەدا بەرلەوەی تێکست بنووسرێتەوە و تەدیون بکرێ، بۆئەوەی نەفەوتێ و بەدیکۆمێنت بمێنێتەوە تاکو کاری پێبکرێ و باوەڕداران بیخوێننەوە، قەوال هەبوونە، ئەوانیش بریتی بوونە لەو کەسانەی کە گوێیان لەپێغەمبەر یان شێخی مەزن و ڕەهبەری ئایینەکان بنچینەی بۆداناون، لەئایینی ئێزدیاتی زۆرێک قەوال هەبوون و هەر قەولێکیش بۆ مەرامێک و بۆنەیەک و ڕێوڕەسمێک گوتراونەتەوە.
بۆیە قەوالەکان یەکێک لە سەرچاوە گرینگەکانی کولتور و یان نەتەوە یان ئایینێکی دیاریکراون، چونکە نووسینەوەی گوتە و کولتوور و تێکستی سەرزارەکی بەشێوەیەک لە شێوەکان سەخت و قەدەغە و یاساغ بوونە، بەوپێیەی کە لەمێژوودا وا زانراوە کە نووسینەوەی وتەی خودا یان خوداوەند کوفرە، بۆ نموونە نووسینەوەی خوداوەکانی فیرعەونەکان و بابلیەکان و ئاشورییەکان و تاکو دوای مردنی پێغەمبەری ئیسلامیش هەروابووە، کە عوسمانی کوڕی عەففان قورئانی کۆکردووەتەوە و کردوویەتی بە دیوان و نووسراو، بۆیە قەوالەکان بەشێکن لەو سەرچاوەیە، لە ڕووی فەلسەفیشەوە وەکو ئەفڵاتون دەڵێ سوقرات لەخۆڕا نەبووە قسەکان و فەلسەفەکانی نەنووسیبێتەوە، بەوپێیەی کەفەیلەسوفەکانی بەر لە سوقرات و خودجی سوقراتیش بڕوایان بە نووسین نەبووە و تەنها ڕۆشنبیرییەکی سەر زارەکی هەبووە و موناقەشەی ڕاستەوخۆ لەسەر بابەتە فەلسەفییەکان هەبووە، چونکە بڕوایان بەوە نەبووە فەلسەفە حوکم بکرێت لەلایەن کەسانێکەوە کە خۆیان هیچ بەرهەمناهێنن، بەڵام گواستنەوەی تێکست لەلایەن قەوالەکانەوە بنەمای تێکستی نووسراوە، “بۆیە زۆر قورس بووە لەلایەن قەوالەکانەوە هەردوو پەڕتووکی سەرچاوە (مسحەفا ڕەش و جیلوە) وەکو سەرەتای ئەبجەدییەتی کوردی بووبێت لە سەدەی 11ی میلادی، بەو هۆیەشەوە ناتوانین ناوەخنی ڕاستەقینە بەبێ هیچ گومانێک زانای متەسەووف شێخ ئادی و شێخ حەسەن و شێخ فەحرەدین و شوعەرای عیلمای دین و نموونەشیان (پیر ڕەشی حەیران و دەروێش قاتانی و دروێش قتک و بابکر و ئومر و کچک جەم و دروێش تاجەددین و بابەکر جەزیری و مسێکو ژاو) ئەوان لەو سەدەیە ژیاون، ئەمە سەرباری دروشمەکانیان دەستنووسەکانیان ئەوانەی کە بەئێمە گەیشتوون نووسراونەتەوە، ئەمەش گومانی تێدانییە وەکو ئاسەوارێک بۆ ئێمەیان جێهێشتووە و بوونە بە بڵاوکراوەی کۆنی ئێزدیەکان”. ئەمە خوارەوە بەشێکە لەو قەولانەی کە ماونەتەوە و بینای تێکستی مەسحەفا ڕەش و جیلوەی لەسەر دروست بووە وەکو خۆیان کە شارەزایانی ئایینەکە باسی دەکەن.
1: قەولی سەرەمەرگ: بریتییە لە 77 قەول
2: قەولی زەبوونی مەکسوور: بریتییە لە 49 قەول و لەلای شێخ حسێنی کوڕی شێخ حەسەن بووە.
3: قەولێ ئیمان: ئەم قەولە بریتییە لە45 قەول و شێخ عەلی کوڕی شێخ شەمۆ گوتوویەتی کە تەمەنی 67 ساڵ بووە.
4: قەولی ناسردەین: ئەم قەولە بریتییە لە 34 قەول و لەسەر زاری شێخ عەلۆ ی کوڕی شێخ خەلەف گوتراوە.
5: قەولی شێخۆ بەکر: ئەم قەولە بریتییە لە34 قەول و لەلایەن ماڵی ڕەشۆی شێخ حسێن نووسراوەتەوە و نەزانراوە کێ گوتویەتی و خاوەنە ڕەسەنەکەی کێیە.
6: قەولی قەرە فەرقان، بریتییە لە 54 قەول، قسەیەکیش هەیە کە قەرە فرقان ناوی ڕەسەنی مەسحەفا ڕەش و جیلوەیە کە عوسمانییەکان ناویان ناوە. (نووسەر).
7: قەولی عەرد عەزمان، بریتییە لە 38 قەول و دیلۆگێکە لەنێوان زەوی و ئاسمان.
8: قەولی هەزار و یەک ناو، بریتییە لە 52 قەول.
9: قەولی بەحر: ئەم قەولە بریتییە لە32 قەول.
10: قەولی جومجمی سوڵتان، ئەم قەولە بریتییە لە 41 قەول.
11: قەولی بێ و ئەلف، ئەم قەولە بریتییە لە14 قەول.
12: قەولی عیلمی نادر: ئەم قەولە بریتییە لە 18 قەول.
13: قەولی قەندیل، ئەم قەولە بریتییە لە24 قەول.
14: قەولی سورا: ئەم قەولە بریتییە لە 26 قەول.
15: قەولی گا و ماسی: ئەم قەولە بریتییە لە49 قەول.
16: قەولی هەرێ و بەرێ کۆبو: ئەم قەولە بریتییە لە26 قەول.
17: قەولی مەها: ئەم قەولە بریتییە لە63 قەول. پەراوێز: بۆزیاتر شارەزابوون و شیکارکردنی ئەم قەولانە بڕوانە پەڕتووکی پەرن ژ ئەدەبی دینی ئێزیان، نووسینی د. خەلیل جندێ ڕەشۆ. دەزگای سپیرێز لەدهۆک بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، چاپتەری دوو فەلسەفا ئێزیدیاتی دەرهەقا ئافەرینا دنێ و خولیاقەتی.
بۆیە پیر خدر وەکو ڕۆشنبیر و شارەزایەکی ئەم ئایینزایە دەڵێ بەشێک لەوەی نەمانتوانیوە خۆمان کۆبکەینەوە، یان خۆمان ئاشکرا بکەین و بەرگری تەواو لە ڕەسەنایەتی ئایینەکە بکەین، ئەوەیە کە قەولە کۆنەکان کۆنەکراوەنەتەوە و نەنووسراونەتەوە و نووسراوە سەرەتاییەکانی ئێزدیاتی، بەشەکەی دیکەی سوتێنراوە یان دزراوە لەکاتی ئەنفالکردنی ئێزدیەکان لەلایەن دوژمنانیەوە کە ئەمەش هۆکاری جۆراو جۆری هەبووە.
کێشەی ئێزدیاتی ئەوەیە کە لەترسی لەناوچوونیان خۆیان کۆ نەکردۆتەوە، واتە قەولەکانیان کۆ نەکردۆتەوە تاکو بیکەن بە تێکستێک بەناوی مەسحەفا ڕەش و جیلوە چاپی بکەن و ناوی تێکستی ئێزدیاتی لێبنێن. ئەوان کەسێکیان نەبووە وەکو پۆڵس و لۆقا و یۆحەننای مەسیحی و کرسیتیانی تاکو ئینجیل بنووسێتەوە، یان وەکو عوسمانی کوڕی عەففان قەولەکانی ئایینی ئیسلام کۆبکاتەوە و بیکات بە تێکستێک و سەوابتی بۆ دروست بکات و ناسنامەکەی دیار بێت، تەنانەت وەکو سابیئەکانیش نین خاوەن تێکستی خۆیانن و بواری ئاڵوگۆڕپێکردن و شێواندنی ییە، بۆیە تا ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەوان کێشەی ناسنامەیان هەیە لەرووی ئایینیەوە کە بۆ خۆشیان یەکلایی نەبوونەتەوەی کە خاوەنی تێکستێکن بەناوی مەسحەفا ڕەش و جیلوە و خۆشیان نەیانبینیووە.
جەژن و بۆنەکانی ئێزیدی
ئێزدی زۆر جەژنی هەیە، چونکە هەمووو جەژنەکان وەکو بۆنەیەکی تایبەت بەئایینەکە و کولتوورەکەیەوە بەستراون بەسرووشتەوە، یان ئەوەی ئەوان بەهۆی ڕزگاربونیان لەدەستی دوژمن یان ڕوداوی سرووشتی درووست بووە، هەندێک سەرچاوە هەن دەڵێن ئێزدیاتی پێشتر دوو گروپ بوون، گروپی کۆچەر و گروپی کرمانج، گروپی کۆچەرەکان ئەوانە بوون کە جێگیر نەبوونە لەجوگرافیایەک و ئاسەواری خۆیان بەجێبهێڵن تاکو پشتی پێببەسترێت بۆ داهاتوو، ئەوانەش کە کرمانج بوونە نەیانتوانیوە وەکو کۆچەرییەکان کراوە بن و خۆیان کۆ بکەنەوە جەژنەکان بکەن بەگشتی.
ئەوانەی کە جەژنی جوتیارن، ئەوانەن گوڵگای دای، بۆئەوە بووە کە جوت تەواو بووە، وەختێک پیاوەکە هاتۆتەوە، ژنەکەی شیرینی بەرەو پیری پیاوەکەی بردووە لەخۆشی ئەوەی جوت تەواو بووە.
جەژنی سەری ساڵ: ئەم جەژنە دەکەوێتە یەکەم چوارشەممەی مانگی نیسان و مانای یەکەم دەسەڵات وەرگرتنی مەلەک تاووسە بۆ بەڕێوەبردنی دونیا، بۆیە ڕۆژێکی موبارەکە و ئەوان هەڵدەستن بە مەڕ سەربڕین و ئەوەی دەخورێت و ئەوەش دەمێنێتەوە بەسەر هەژارەکاندا دابەش دەکرێت، بەڵام ئێستا ئەم جۆرە بەهۆی ئاڵوگۆڕی ژیان و بەدەستهێنانی پێداویستی ژیان و بوونی خەرجی بۆ پەرستگا و لالش لەلایەن دەوڵەت و حکومەتی هەرێمەوە، زیاتر لە مەڕێک سەردەبڕدرێت و هەر لەوێ دەکرێت بە چێشت و لەلایەن سەردانیکەرەکانەوە دەخورێت.
جەژنی عدوە: ئەم جەژنە لە ڕۆژی حەوتەمی مانگی کانونی دووهەمە و دوازدە ڕۆژ بەسەر لەدایکبوونی شێخ ئادی کوڕی موسافیر تێدەپەڕێت، جەژنەکە مانایەکی تایبەتی هەیە، ئەویش ئەوەیە کە چیرۆکێکی ئەفسانەیی هەیە و ڕۆژەکە کە گرێدراوی دزینی منداڵێکە، شێخ ئادی و بۆ ماوەی 12 مانگ شاردویەتیەوە و پاشان دراوەتەوە بە دایکی و دەبینین هەویری زەیتونی بەدەستەوەیە و ئیدی ئەو ڕۆژە ناودەنرێت جەژنی عەجوە.
جەژنی شوان: ئەو جەژنەیە کە سەری ساڵ چوارشەممەی یەکەم، یەکەم ڕۆژی شەرقیە و هەمووو ماڵێکی ئێزدی ماڵەکانیان دەڕازێننەوە و بەشداری بەهاری نوێ دەکەن، بەو مانایەی کە زستانی سارد و مەترسی کۆتایی هاتووە و بەهاری نوێ هاتۆتەوە، شوانیش بیر ناکەن و ئێستا هەیە، بۆیە لەم جەژنەدا بەگشتی کۆچەر و کرمانجەکان و پلە ئایینیەکانیش دەچن بۆ لالش بۆ بەشداریکردن لەو جەژنە.
جەژنێکی تر هەیە کە دەکەوێتە مانگی دوانزە کە لەسنووری هەفتەیەکدایە و کورترین ڕۆژە، بۆیە تەواوی ئێزدیەکان بەتێکڕا سێ ڕۆژ ڕۆژی دەگرن، ڕۆژوو گرتنەکەش تائێوارەیە و هیچ ناخۆن و دواتر کە تەواو دەبێت هەفتەکە جەژنی بۆ دەگێڕن.
جەژنی جەما: کە دەکەوێتە مانگی سێ و حەجی تێدا دەکرێ، بۆنەکە لەمانگی دەیە و حەوت ڕۆژە دەبێ ئێزدی بچنە لالش و گایەک سەردەبردرێت و دەکرێتە قوربانی بۆ خودا، دواتر ئەم گایە بەشە شێرەکەی دەدرێت بەو کەسەی چالاکیەکە دەکات و گایەکە دەکوژێت و پاشان هەمووان بەشداری خواردنی گۆشتەکەی دەکەن و وەکو موتفەڕک و بەخێر دەخورێت.
جەژنی یەزید. ئەم جەژنە لەرێکەوتی 14 ی کانونی یەکەم ئێزدیەکان 3 ڕۆژ بەرۆژوو دەبن و نان ناخۆن و زیارەت کردنیش ڕێگەپێدراو نییە.
جەژنی خدر ئەلیاس: ئەم جەژنە دیسان بۆ ڕۆژوو گرتنە یەکەم ڕۆژی شوباتە و ئێزدیەکان هەڵدەستن بە دروستکردنی شیرنەمەنی. ئەم جەژنە لەلای کریستیانەکانیش هەیە.
جەژنی قوربان: لەم جەژنەدا کە دەکەوێتە یەکەم ڕۆژی جەژنی قوربانی ئیسلام و یەهودی کە لەدونیادا ناسراوە، پیاوانی ئایینی لەم ڕۆژەدا دەچن بۆ سەر مەزاری شێخ ئادی و دواتر دەچن بۆ سەر شاخ کە وەکو ئیسلامەکان ناویان ناوە شاخی عەرەفات و لەوێ تەراتیل واتە گۆڕانی ئایینی خۆیان دەڵێن.
لەنێو پەرستگا حەوت کۆڵەکەی تێدایە، بابا چاویش لەبارەی ئەو کۆڵەکانەوە دەڵێ” هەریەکەیان لەو کۆڵەکانە، هی مەلائیکەتێکن، (ئیزارئیل، جوبرائیل، دەردائیل، میکائیل، شەقمائیل، ئیزرافیل، عەزرائیل) کۆڵەکەکان کە بەپەڕۆی ڕەنگاو ڕەنگ پێچراون، دیاری ئەو ئێزدیانەیە کە نەزر دەکەن”. ئەمە جگەلەوەی مەزاری شێخ ئادی و شێح حەسەن و چەند شێخێکی تریان هەر لەوێ نێژراون، ئێواران هەریەکەیان لەو مردوانە مۆمیان بۆ دادەگیرسێ و هێلکەیان بۆ ڕەنگ دەکرێ، ئەمەش بۆ یادکردنەوە و بیرنەچوونەوەیانە، وەکو یادێک و وەکو کولتوورێک بۆ نەوەی داهاتوو کە بزانن مانای ئەو مەلائیکەتانە چین و کۆڵەکە چین و بۆچی پەڕۆکان ڕەنگاو ڕەنگ دەکرێن.
جەژنی چوارشەممە سوورە: ئەم جەژنە لە 18/4 هەمووو ساڵێک دەکرێت و لەهەمووو ئەو شوێنانەی ئێزدی لێییە خەڵکی بڕوادار دەچن بۆ پەرستگای لالش و لەوێ ئاهەنگ دەگێڕن و هێلکەی ڕەنگاو ڕەنگ بۆ ئەو پیاو چاکانە دەنەخشێنن کە ڕۆژانێک خوداپەرستیان کردووە و کەلەپورێکیان بۆ نەوەکان جێهێشتووە، هەروەها سوننەتە کە هەرکەسێک دەبێت فتیلێک بستونێنێ و لەسەر بەردێک یان لەسەر شەمعدانێک کە لە لالش هەیە بیستونێێ بۆ شێخ ئادی و بۆ نوێکردنەوەی خوداپەرستی، هەروەها بۆ هەر کەسێک ئێزدی دەبێ کە چووە ژووری پەرستگا بەسەر پێپلکی دەرگاکە بازبدات و پاشان بە ئاوی زومزوم دەست و چاوی بشوات وەکو سووننەتێکی ئێزدیاتی.
ئەوی جێگەی سەرنجە پێشتر ئافرەتی ئێزدی بە جلوبەرگی سپییەوە جەژنەکەیان دەکرد، ئێستا کچەکانیان بە هۆی ئەوەی ژیان پێشکەوتووە و تێکەڵبوونیان لەگەڵ ئایین و کولتوور و نەتەوە و پێکهاتەکانی تر، ئەوان لەرووی کولتوورییەوە لە داخراوییەوە کەمێک کراونەتەوە و ئەوەی پێشتر یاساغ بووە، ئێستا ئازادی بەرفراوان فەراهەم بووە، بەڵام هێشتا مەسەلەی کچ بە شوودان بۆ کوڕێکی ئایینێکی تر و بۆ ئایینەکەی خۆشیان بە فەرمانی کەسی یەکەمی کچەکەیە و کەمترین ماف لەلای کچەکە نییە.
کانی سپی و زومزوم
بەپێی لێکۆڵینەوەی یاقوتی حەمەوی بێت، زومزم مانای بیری بچووکی ئاوی نزمی سەر زەوی و ڕاکردنی جوبرائیل و شیفای نەخۆشی و خواردن و خواردنەوەی وەکو شەرابی بەتام دێت.
کانی سپی کە دەکەوێتە نێوەڕاستی پەرستگای لالش، کانییەکی سرووشتییەو لەوەتەی ئێزدیەکان لەوێن ئەو کانییە هەیە، کەوتۆتە نێو ئەو ئەشکەوتەوە کە شێخ ئادی لەکاتی خەڵوەتگرتنی بۆ ئایین و بیروباوەڕەکەی بەزەحمەتییەکی زۆرەوە هەڵیکەندووە و دواتر بووە بەو کانییەی کە ئێستا دیزاینی گۆڕاوە، دواتر ئەو کانیە بەردەوامی وەرگرتووە کە خزمەتکراوە و ئێستا ئەو ئاوە وەکو ئاوی زومزوم ناسراوە لەلای ئێزیدیەکان و ئەلتەرناتیڤی ئاوی زومزومی مەککەی قیبلەی ئیسلامە لە سعودییە، هەڵبەت پرسیاری ئەوەی کە بۆچی ئەوان وەکو ئیسلام ناوی زومزوم دەهێنن ئەگەر پاشماوەی ئایینی ئیسلام و یەزیدی کوڕی موعاویە نین، هیچ وەڵامێکی ئەو بابەتە نادەنەوە جگە لەوەی کە وەکو ئاوێکی شاز و بەرهەمی خودا بۆ موعجیزەکانی شێخ ئادی و ئاوی ئەو پەرستاگایەیە کە ئێزدیاتی هەیەتی و هیچی تر، لەمبارەیەوە بابا چاویش زیاتر لەو تێبینیانەی هەیە و دەڵێ” کانی زمزم و بەردی ڕەشی کەعبەی موسڵمان کە لە سعودیەیە، لەلای موسڵمانەکان پیرۆزە، بەڵام کە لەئێمەی ئێزدیەکان قەدەغەکراوە و نابێت سەردانی بکەین، بۆیە ناچارین کانی سپی بکەین بەپیرۆز بۆ خۆمان و بڕوادارە ئێزدییەکان، ئەم جۆرە کانییە لەکوردستانی تورکیاش هەیە، چونکە ئەو بەردە لەزەمانی ئیبراهیم خەلیل ڕویداوە”. بەپێی قسەی باباچاویش بێت، ئەو کانیە لەمەککەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام ئیسلام نەیانهێشت بچنە ناوی و کەڵک لەو ئاوە وەربگرن و زیارەتی بکەن ساڵانە، چونکە بەقەولی ئیسلام کرێتەیە واتە گوناهە بۆ ئەوان، بۆیە بەناچار ساڵانە هەمووو ئێزدیەکان دەچن بۆ لالش و حەج دەکەن. هەر لە ساڵی نوێ و لە ڕۆژی چوارشەممە سوورە و لە جەژنەکانی تری ئێزدیاتی کوڕ و کچی نەوەی نوێ دەچن دەست و دەموچاویان لەو ئاوە دەشۆن و خۆیان پیرۆز دەکەنەوە.
بەو قسەیە بێت کە ئێزدییەکان لەبری یان وەکو ئەلتەرناتیڤی بەردی ڕەشی پیرۆز کە لە سعودیەیە، گومانێکی دیکە درووست دەکات کە ئەوان ئەگەر ئایینێکی سەربەخۆییە، بۆچی خۆیان بە مەغدوور دەزانن لەوەی مەحرووم کراون لەزیارەت کردنی ئەو بەردە پیرۆزکراوە، ئەگەرنا دەبوایە هیچ وەکو لەبری کانییەکە ناوی نەیات و هیچ پێویستی نەدەکرد ئەو بەرد و ئاوی زومزومەی مەککە بکەن بە گرێیەکی دەروونی ئایینی کۆمەڵایەتی و بەخەڵکی ئێزدی بڵێن فەرموون مەچن بۆ مەککە و پەرستای خوداپەرستی ئێوە لە لالشە و کانی زومزووم هی ئێوەیە، باشترین نموونەش کە ئەوان وەکو ئەلتەرناتیڤ کانییەکەی وەرگرتووە، ئەوەیە کە هەمان ناوی هەیە کە بەکانی زوومزوم ناوی دێت.
ئێزدی و ئەوانی تر
زۆر دیاردە هەیە کە دەیسەلمێنێ ئایینی ئێزدی و کاکەیی پەیوەندیان هەیە و نزیکن لەیەکتری بەتایبەتیش ئەوان بەشێکیان هەیە کە ڕۆشنبیرن و شارەزان لە ئایینە کۆنەکان و بەتایبەتیش ئایینە کۆنەکانی ناوچەی کوردستان کە پەیوەندییان بە ڕابردووی کوردەوە هەیە، پیر خدر بۆ گرێدانی ئەو پەیوەندییە نموونەیەک دەهێنێتەوە، ڕۆژێک لەگەڵ فەلەکەدین کاکەیی سەیدی کاکەییەکانی کوردستان بووە، فەلەک ویستویەتی پیر خدر دەعوات بکات بۆ نیوەڕۆ خوانێک، بەڵام نەیتوانیوە بیباتەوە ماڵەوە، لەبەر ئەوەی کەماڵیان واتە خێزانەکەی بەرۆژوو بووە، پیر خدریش گوتوویەتی” ئەمڕۆ ڕۆژووی ئێمەشە”، واتە ڕۆژووی ئێزدیەکانیش بووە. کە ئەمە یەکێکە لەخاڵە هاوبەشەکانی نێوان هەردوو ئایین یان بیروباوەڕی ئێزدی و کاکەیی.
دوو تێکستی شیعری کاکەیی هەیە، باس لە دروست بوون و خوڵقانی کەون دەکات، ڕێک ئەو تێکستە لەئایینی ئێزدیشدا هەیە، لەلای ئەوان پیر هەیە، لەلای ئێزدیش پیر هەیە، لەلای کاکەیی جەم و جەمخانە هەیە، لەلای ئێزدیش جەم و جەما هەیە، مەسەلەی هێشتنەوەی سمێڵ کە لەلای کاکەییەکان سوننەت و پیرۆزە، لەلای ئێزدیش سمێڵ پیرۆز و فەرزە، پیر خدر دەڵی” ئێمەش تائێستا نازانین وەکو پێویست چیمان هەیە، چونکە تازە دەکەوینە خۆمان و شتەکانمان کۆ دەکەینەوە”. لەبارەی ئەوەی کە کەسێک باوەڕ بە ئایینی ئێزدی بهێنێ موسڵمان یان مەسیحی بێت ئێزدی وەریدەگرن، بابا چاویش شێخی ئێزدیان دەڵێ” پەیوەندیمان لەگەڵ هەمووو ئایینەکان باشە، بەڵام کەسێک بۆ ئایینەکەی خۆی کەڵکی نەبێت، چۆن بۆ ئێمە کەڵکی دەبێت، بۆیە ئێمە کەس قەبوڵ ناکەین ببێتە ئێزدی”. ئەم قسەیەی بابا چاوش لەخۆیەوە نەیگوتووە، بەڵکوو یەکێکە لەو پرنسیپانەی کە ئایین قەبوڵی فەرزی کردووە و دەبێ بڕواداران کاری پێبکەن.
هەرچەندە نازانرێ مەسحەفا ڕەش کە ئایا دەقی ئێزیدیە و لەکوێیوە هاتووە و سەرەتاکەی چۆن بووە، بابا چاویش دەڵێ” ئەو پەڕتووکە ئێستا لە مۆزەخانەی لەندەن لەگەڵ پەڕتووکی جیلوە پارێزراوە”. بەڵام ئەم قسەیەی بابا چاویش تەنها وەرگیراوە و زانستی نییە و بیروڕای پسپۆرانی ئاسەوارناسی و ئایین و نەتەوە ناسی نییە و تەنها وەکو شێخێک لەخزمەتی لالش قسەکەی کردووە، بۆیە لە بواری پسپۆریدا وەکە ئیعتیباری ئەکادیمی و سەنەد وەرناگیرێ.
“بەپێی مێژوونووس ویل دێورانت بێت لە کوردستان نەتەوەیەک هەبوونە پێشتر لە ڕەگەزی هیندو ئەوروپی بوونە و ناویان ئامادی و مادی و میدان بووە، ئەوان لە نزیک دەریای قەزوین بوونە کە ڕۆژاوای ئاسیا دەکات کە دەکاتە 1000 ساڵ پێش زایین ئەوان یەکەمین پاشایان دیویس بووە کە ناوی خودایەکی کوردی کۆن بووە، کە پایتەختەکەی هەمەدان بووە کە لە کوردستانی ئێرانە، هیرۆدۆت دەڵی شێوەی پاشاکەی کوردان مەترسییەک بووە بەسەر ئاشورییەکانەوە، ئەوەش بەهۆی ئەو چاکەخوازییەی هێز و دادپەروەرییەکەی کە هەیبووە، بۆیە بۆتە گەورەترین پاشای ناوچەکە و بە میدییەکان ناسراو بووە، ئەمە لە مسیۆلۆژیای کوردیدا هەیە کە وێنەی پاشایەکە و دوو باڵی هەیە و بەسەر ئاژەڵێکەوەیە”. ئەگەرچی ئەو لۆگۆیە بەشێکی بۆ ئەو خورافەیە دەگەڕێتەوە کە ئینسانە کۆنەکان و ئاسەوارناسەکان دایانناوە و ناکرێ ئینسان بەو شێوەیە بوو بێت، بەڵام دەبێ ئاسایی وەریبگرین، چونکە لە هەمووو ئایینەکاندا ئەو لۆگۆ خورافییە هەیە، بۆ نموونە سامورایی و لاماسۆ کە گایەکە باڵی هەیە و دەفڕێت و پەیکەری بابل کە شێرێکە و دەیان تێڕامانی بۆ کراوە و هتد، کەوابوو ئەو داتایەی پێشوو بەنموونە وەرمانگرتووە، ئەمە دەیسەلمێنێ کە مادام لێرەدا لەم مێژووە کۆنە کە تەنها ئەو کۆمەڵگەیە لە کوردستان بوونە و پاشایان هەبووە و ناوی دیسیوس بووە و بە میدییەکان ناسراو بوونە و ئایینیان هەبووە کە زەردەشتی بووە و لۆگۆکەی تا ئێستاش دیارە، کەواتە کاریگەری لەسەر تەواوی ئایینەکانی ناوچەکە هەبووە، چونکی تا ئێستا پاشماوەی ماوە، بۆیە دەکرێ کاریگەری لە ڕووی فۆرم و ناوەرۆکیشەوە بەسەر ئایینی ئێزیدییەوە هەبوو بێت هەروەکو ئەوەی خاڵی هاوبەشی ئێزیدییاتی لەگەڵ یارسانەکان کە خۆیان بە پاشماوەی زەردەشتی دەزانن هەیە.
سەرباری ئەوەی کە کاریگەری ئایینی زەردەشتی لەسەر ئیزدیاتی دێتە باسکردن، لەلایەکی ترەوە قسە لەسەر کاریگەری و بەزۆر چەسپاندنی ئایینی ئیزدیاتی و زەردەشتی بەسەر کریستیانەکانەوە هەیە، بۆ نموونە لەو سەردەمانەی مەجووسیەکان حاکم بوون لەناوچەک، لەکاتێکدا کە هێرشی فارسەکان بۆ سەر ناوچەکە و گرتنی لەلایەن مەجوسییەکانەوە، بەشێک لە خاکی کریستیانەکان کەوتە ژێر قەڵەمڕەوی مەجوسییەکان بە قەولی کریستیانەکان، لەوێ ئەوان پێنج ڕاهیب دەگرن و هەردەم لە نوێژ و ڕۆژوو و لە پاڕانەوە دا بون لەگوندی (کشاز) ئەمانە ناوەکانیانە (تەقلا و مەریەم و مەرتا و مەریەم نامە) دواتر بریانن بۆ گوندی حەزە، و داوایان لێکرد شویان پێبکەن وە هەروەها سوجدە بۆ خۆر بەرن، بەڵام ئەمانە سەریان بۆ ئەو ملهوڕە نەنواند و بەتوندی ڕەتیانکردەوە و خراپترین ئەشکەنجە و چەوساندنەوەیاندا پێیان هەمووویان بەیەکەوە و یەک دەنگ هاواریان کرد بۆ نەرسای تەمشاپوور، ئەوان گوتیان ئێمە بەهیچ لەو زلە پیاوانەت ناترسێین و هەڵناخەڵەتێین، بەڵکوو خێرا بکە لەوەی کەوا بڕیارت داوە، لەبەر ئەوەی ئێمە هیچ تەماعکارییەککی ئەو دونیا چروکەمان نییە، ئێمە خۆمان کردۆتە قوربانی خوڵقێنەرەکەمان ئێمە کۆیلە نین تەنها بۆ خودا نەبێت”.. بەم تێهەڵچوونەی جەمیل عیسا و بەرگریکردنە لە کریستیانەکان وەکو باوەڕدارێکی نەگۆڕ لەبەرانبەر تموحی دونیا بێت کە ئەو ڕۆشنبیر و سیاسیەکی کریستیانی بێت کە لەنێو کورددا دەژی و ناترسێ لە ناڕەزایەتی کورد وەکو بەشێک لە بەرگریکاری ئایینزای زەردەشتی، باسی ئەوە دەکات کە ئێزدی و زەردەشتی لەناوچەکە زۆریان لە کریستیانەکان کردووە کە ئایین بگۆڕن وەکو دەسەڵاتداری ئایینی لە کوردستان و لە ناوچەکە، هەڵبەتە کێشەی زۆرینە و کەمینە هەمیشە هەبووە، ئەمە باشترین سەلمێنەری ئەو ڕاستییەیە کە گوتاری زۆرینە زاڵە بەسەر کەمینە لە هەمووو سەردەمێکدا.
شین.. ڕەنگی شوومی ئێزدی
ئێزدیەکان قینیان لەرەنگی شین دەبێتەوە، ئەمەش بۆ دوو هۆکاری جیاواز دەگەڕێتەوە، هۆکاری یەکەم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە عفریتە دژەکانی ئایینی ئێزدی و مەلەک تاووس بە جلوبەرێگێکی شینەوە هاتووە، بۆیە حەرام کراوە لە ئێزدییەکان، هۆکاری دووەم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە وەختێک زەردەشتیەکان دێن و زوڵم لەئێزدیەکان دەکەن و بەناهەق شەڕیان پێفرۆشتوون و زوڵمیان لێکردوون، لەوکاتەدا کە هاتوون ئاڵاکەیان ڕەنگی شین بووە، وەختێکیش ئەوان ئەو ئاڵایە دەبینن ڕێک نەمانی خۆیان دەبینن، بۆیە ئەو ڕەنگە لەلای ئێزدی شوومە، وەختێک خانوویەک دروست دەکەن، یان منداڵێک لەدایک دەبێت و دەیخەنە نێو لانک، موروویەکی شین بەلانکەکەوە دەبەستن، چونکە نیشانەی خۆبەدەستەوە دانە بەدوژمن، بەڵام پیر خدر دەڵێ” هیچ پەیوەندیەک لەنێوان ئێزیدیاتی و زەردەشتی نییە، چونکە ئێزیدیاتی کۆنترە لە زەردەشتی”. بۆچوونەکە ڕێی تێدەچێ، چونکە ئەگەر یەک ئایین یان درێژە پێدەری ئەو ئایینە بوونایە، زەردەشتیەکان هێرشیان ناکردنە سەر و بیانکوژن و قەتڵ و عامیان بکەن، یان لانی کەم کورد لەمێژووی نوێ زوڵمی لێناکردن لەبەر خاتری ئایینی زەردەشتی.
ژن لەئایینی ئێزدیاتی
کولتووری هەمووو گەلانی ڕۆژهەڵات بەیەکسان تەماشای ژن ناکەن، لەئایینی مەسیحی و ئایینی ئیسلام و یەهودی، ژن یان ئەوەتا دایکی پێغەمبەرە، یان ئەوەتا کچی پێغەمبەرە یان ژنی پێغەمبەرە، لەلای ئێمە پێغەمبەر نییە، لەلای ئێمە چاک، یاخود باب چاک هەیە، ئەوان دەڵێن شێر شێرە، چ ژن بێت چ پیاو، ئەوان حەوت ژنی چاکیان هەیە، بۆ نموونە خاتون فەخرا، خودانا بوونە، ستیائێس، خودای ژیانە، ستیا تاوس، خودانی جوانیە، ستیا زینە، ستیا حەبیب، یانی خۆشەویستی، ستیا بولغان، مەیا خاتوون ساڵی 1952 داپیری تەحسێن بەگ، حەوت ساڵ میرایەتی کردووە وتەنازولی بۆ عوسمانیەکان نەکردووە، هەروەها ئەوان ژنی سوارچاکیان هەبووە، بۆ نموونە شیرنا عیدۆ، چۆتە جەنگ، تائێستاش هەندێ ژنی ئێزیدی هەیە کوێخان لەگوندەکان، زۆر بنەماڵەش تائێستا هەن کە بەناوی ژنەکانیان ناویان دەرکردووە، بۆ نموونە ماڵی حەجێ خەمێ، ماڵی مورادێ شیرینی عیدۆ، میرزای خەپشێ، بۆیە ئەوەی لەلای ئێزیدی شێخ و باب چاک هەیە و شانازیش بەژنەوە دەکەن.
لەبارەی ئافرەتانەوە بابا چاویش دەڵێ” ئافرەت وەکو پیاو بۆی هەیە مەراسیمی جەژنەکان بکات، بەڵام لەناو پەرستگادا وەختێک ئاگر دەکرێتەوە، نابێ ئافرەت لەگەڵ پیرەکان تێکەڵ بن، لەبارەی کۆمەڵایەتیشەوە دەبێ ئافرەتی ئێزدی تەنها شوو بەپیاوی ئێزیدی بکات، هەروەها ئافرەتی ئێزیدی خەتەنە ناکرێ و بۆی هەیە خۆشەویستی بکات لەژێر پەردەیەکی پاک و لەگەڵ کوڕێکی ئێزدی، لەبارەی یاساشەوە، مارەیی لە 25 مسقاڵ زێڕ زیاتر نەبێ، باوکی کچەکەش بڕە پارەیەک وەردەگرێت، ئەگەر کەسێک لەم ڕێسایە لایدا، ئیدی بەشێخیشەوە پەیوەندی لەگەڵ دەپچڕێنن و نانی ناخورێ و مردووەکانیشی ڕێگە نادرێت تێکەڵ بەمردووی ئێزدیەکان بێت” زەریف خاتوون یەکێکی دیکەیە لەو ژنە ناودارانەی کە لەمێژووی ئێزیدیاتی ناوبانگێکی زۆری هەیە و شانازی پێوە دەکرێ، زەریف خاتون ژنێکی باوەڕداری خەڵوەتگیر بووە و چیرۆکێکی لەگەڵ میر مەحەممای میری بۆتان هەیە، ڕۆژێک میر مەحەما دەچێت بۆ ڕاوە ئاسک لەگەڵ تەمۆی خزمەتکاری، لەو ئەشکەوتە پێی دەڵێ تۆ دوور بکەوە لێم و دەچم بۆ ئەو ئەشکەوتە، ئەشکەوتەکە حەوت شاخ و حەوت دۆڵ لەشوێنەکەوە دوور بووە، ئەوەبوو شوێنەکەی بڕی و گەیشتە ئەشکەوتەکە، بەڵام تەمۆ هەر چاودێری محەمای کردووە، ئیدی میر گەیشتۆتە ئەشەکەوتەکە و لەوێ لەگەڵ ژنێکدا ڕای بواردووە، دواتر ژنەکە دەزانێ کەسێک ئەوانی بینیووە، ئیدی شەقێک لەمیر دەدات و دەڵێ ئیدی پەیوەندی من و تۆ نەما، چونکە مرۆڤ ئێمەی بینی، دواتر محەما دەزانێ ئەو ژنە زەریف خاتوونە”.
بەو پێیەی کە زەریف خاتوون یەکێک بووە لە باوەڕدارە گەورەکانی ئیزیدی، چیتر قەبوڵی نەکردووە دوای ئەوەی مرۆڤ ئەوان ببینێ، جارێکی تر بگەڕێتەوە لای میر محەمما، چونکە بەبڕوای ئەو پلەی ڕوحانیان لەلای خودا لاواز دەبێت، بۆیە دواتر بۆ دوپات کردنەوەی سۆز بۆ یەکتری ستران دەڵێن پێکەوە و ئەمەش بۆتە سەربوردە و میتۆلۆژیای ئایینی ئێزیدی، ئەمەش ئەوە دەگەێنێ کە زەریف خاتوون ژنێکی بەجەرگ بووە و هیچی لەپیاو کەمتر نەبووە. “لەئایینی ئێزدیاتی پێشوودا و تاکو ئێستاشی لەگەڵدابێت کە پەیوەستن پێوەی، ژن مارەکردن و شووکردن، لەرۆژی چوارشەممەی مانگی نیسان قەدەغەیە، چونکە مانگی هاوسەرگیری خوداوەند و مەلائیکەتەکانە، هەروەک تەراشینی سەرو ڕیش و زەوی کێڵان و جل شوشتنیش هەر لەو ڕۆژەدا قەدەغە کراوە، ئەم ڕێوڕەسمە لەلای بابلییەکان و سۆمەریەکانیش قەدەغە بوونە”. ئەم حاڵە پێدەچێ تەنها ترادیشنێکی کۆمەڵایەتی بێت کە هەندێکجار لەئایینی ئیسلام و سابیئەو شیعەی ئیسلام و کاکەییش هەیە کە هەر یەکەیان ڕۆژێکیان هەیە حەرام کراوە خۆ جوانکردن و ڕێوڕەسمی مارەکردن.
نوێژ و مارەکردن
ئێزدیەکان وەکو خۆیان دەڵن خودا ڕۆژی سێ جار نوێژی بۆ داناوین، نوێژی ئەوان ڕووبەڕوو بەرەو خۆر ڕادەوستن بەیانیان و ڕۆژاوابوونیش بەرەو ئاسمان و لە شەویشدا بەرانبەر ڕۆژهەڵات ڕادەوستن، ئەم نوێژانە هیچ شێوازێکی داچەمین و سەردانەواندن و ڕێوڕەسمی تایبەتی نییە، جگە لە دەست پانکردنەوە بەرەو هەتاو و ئاسمان بەو مانایەی پاڕانەوە بەرەو قاپی خودا و پاڕانەوە بۆ پاراستنیان لە بەڵای سەر زەمین، یان دوورخستنەوەیان لەشەڕی زەمانی سەر زەوی و ناردنیان بۆلای مەلەک تاووس کە مەزنی مەلائیکەکانی ئەوانە، کە دوای خودا مەلەک تاووس دێت، چونکە یەکەم مەلائیکە بووە دروستکراوە، بەڵام ئەو ملکەچی مەلائیکەتەکانی تر نەبوو و گوناهی نەکرد بەرانبەر خودا، بۆیە پیرۆزە لەلای ئەوان و لە ڕێوڕەسمە ئایینییەکانیان هەمیشە ناوی دێت وەکو پیرۆزییەک.
لەکاتی مەراسیمی مارەبڕینی کوڕ و کچ پیاوێکی ڕوحانی ئامادە دەبێت و نوێژی تایبەت دەکات، دواتر کوڕوک چ نزیک دەبنەوە لەیەکتری بۆ دروست کردنی خێزان و هاوسەرگیری، زۆر جیاوازی هەیە لەگەڵ کولتووری ئایینەکانی تر، شێخی گوند شتێک واتە (شیرنەمەنی) لەسەر دەستی دادەنێت بەناوی بەرات، ئەو کەسەی ئەو پەیوەندیە قەبوڵ دەکات دەبێ دەستی شێخ ماچ بکات، ئەو شتەش پێکهاتووە لەگڵ و ئاوی کانی سپی، سەبارەت بەوەی کە پلەکانی ئێزدیاتی دەتوانن هاوسەرگیری لەگەڵ یەکتردا بکەن بابا چاویش دەڵێ” نەخێر ناکرێ، چونکە ئێمە وەکو چینەکان پیر و مورید و خزمەتکارمان هەیە، نابێ بەپێی ڕێسا هاوسەرگیری لەگەڵ یەکتر بکەین، تەنها ئەوەیە کە پیر لەگەڵ پیرە و موریدیش لەگەڵ مورید و خزمەتکار هەر بەو شێوەیە دەبێت لەنێوان خۆیاندا هاوسەرگیری دەکەن، واتە خەڵکی عەوامیش پێکەوە دەیکەن”. بەڵام ئەمە وەکو زانراوە کێشەی بۆ ئێزیدیەکان دروست کردووە کە ناتوان زیاد بکەن، هەروەک چۆن ئایینەکانی وەکو ئیسلام و مەسیحی و هتد هەیە و جیاوازی لەنێوان چینەکاندا ناکرێ، لەکاتێکدا بەر لەچەند دەیەیەک ئەو نەریتە لەنێو چەند خێزان و بنەماڵەیەکی سەید و شێخی ئیسلامیش هەبوو، واتە ڕێگە نەدەدرا کچی سەید بدرێت بەکوڕی مسکێنێک کە پلەی بنەماڵەییان نییە لەنێو ئایین و مەزهەب، بەڵام دواتر بەدرێژایی ساڵ و پێشکەوتنی کۆمەڵگە، ئەو نەریتە لەبەین چووە و جیاوازی نەماوە، بەڵام لەنێو ئێزیدیاتی تائێستاش لە ئەوروپاش بەهەمان شێوە مامەڵە دەکەن و ئەو جیاوازییە چینایەتییە هەر ماوە کە بەشێکە لە ڕێسای ئایینی ئێزیدیاتی.
شێخ و مورید.. جیاوازی چینایەتی
وەک هەر ئایینێکی دیکە ئەم ئایینە پلە بەندی لەنێوان میر و شێخ و مسکێن واتە هەژارە بێ پلە ئایینیەکان هەیە کە جیاوازی چینایەتیە و هیچ مانایەکی تری نییە کە ئەمە لەنێو پێکهاتەکانی دیکەی ئێڕاق و ڕۆژهەڵاتیش هەیە، هەروەک چۆن لەنێوان سەید و مسکێنی سووننە و شیعەو بەگزادەی جاف و مسکێنی ناوچەی گەرمیان و لەنێو بارزانییەکان و زێباریش هەیە، بەڵام ئێزدییەکان وەکو خۆیان دەڵێن پلە بەندی و پەیوەندییەکە وەکو پەیوەندی چینایەتی نییە کە لەنێوان ئاغا و ڕەعیەت هەیە، ” مورید چێنێکی ژێرەوەی پلەی شێخایەتی نییە، مورید دەتوانێ لەرێگەی خودا پەرستییەوە ببێت بە شێخ وەکو کوچەک برایم کە مورید بوو لەکاتی خۆیدا، لەسەر هەڵبژاردنی مەرگەهێ دانیشتووە کە پڕ بووە لە مورید و هەژاریش بوونە، ئەو بۆ خۆی تاجێکی شێخ ئادی بەکار دەهێنێت، دیسان قەوالەکانیش موریدن و بەشداری سەما و گۆڤەندی ئایینیان کردووە و هەندێک جار لەوێوە پلەیان وەرگرتووە، هەروەها هەندێکجار مورید دەتوانێ شێخی خۆی بگۆڕێت، بەهەمان شێوە پیریش موریدی خۆی دەگۆڕێت، ئەمەش ئەرک و فەرمان جودا دەکاتەوە بەڵام لەنێو ئایینەکە وەکو یەک تەماشا دەکرێن و جیاوازی نییە لەنێوانیان، چونکە موردیاتی لەلای ئێزیدیاتی وەکو موریدی تەسەوف وایە”.
وەکو زانراوە لەنێو هەمووو پێکهاتە ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبی و کولتوورییە ڕەسەن و کلاسیکیەکاندا، چینەکان هەبوونە و جیاوازییەکانیشیان بریتی بووە لە شێوەی ژیان و نوێنەرایەتی کردنی پێکهاتەکەش، ئەمە لەنێو ئێزدیاتیش نموونەیەکی دیکەی ئایینەکان کە شێخ و سەید خاوەندارن و موریدیش تەنها جێبەجێکاری فەرمانەکانی میر و شێخە و هیچی تر، تاکو بیسەلمێنن کە ئەوان ئینتیمای تەواو ئایینیان هەیە بۆ ئایینەکە و بۆ ڕابەرانی ئایینەکە و بۆ ئینتیما بوون بە ڕێساکانی ئایینەکە، بەپێچەوانەوە دور دەخرێتەوە لەو ئیمتیازاتە ئایینیەی کە پێی دراوە یان خۆی پەیدای کردووە لەرێگەی خوداپەرستییەوە.
پیرۆزییەکانی ئێزدی
هەمووو ئایینێک پیرۆزی تایبەتی خۆی هەیە، لەوانەش تێکست و سیمبول و شوێن و قەولەکانیانە، ئەمە جگە لەوەی کەسایەتی یەکەم کە لەخوار خوداوەیە و تەوتەمەێکە لەلایەن گروپێکەوە شەرعیەتی پیرۆزی لە ڕادەبەردی وەرگرتووە و بەوەش ئایینەکە دەناسرێتەوە، بۆ نموونە بوزی و ئیسلام و مەسیحی و یەهودی و هتد، کەسی یەکەم و دامەزرێنەری ئایینەکە وەکو تەوتەم و لەسەرووی ئایینەکەوە تەماشا دەکرێت، ئەمە لەدەرەوەی بیر و مەعریفەی باوەڕدار و جەماوەری ئایینەکەیە، هەروەک چۆن ئەمە لەلای عەشیرەتێکیش هەروایە و لەلای گروپە مۆدێرنەکانی سەرهەڵدانی سەرمایەداریش هەمان وەسفی وەرگرتووە “تەوتەم وەکو سادەترین سیمبولی گروپێک کە بکرێ جیابکرێتەوە، ئەوەش ئەومان بۆ لێکدەداتەوە کە بۆچی نوێنەری تەوتەم لە خودی شتە تەوتەمییەکە زیاتر پیرۆزترە، بێگومان ئەوش پرسیارەکە بێ وەڵام دەهێڵێتەوە، پرسیاری ئەو هۆکارەی کە پاڵ بە هۆزێکەوە دەنێ بۆ وەرگرتنی تەوتەمێک ئەوەیە کە ئەو شتانەی خەڵک لە ڕادەبەدەر بڕوایان پێیەتی، چونکە تایبەمەندی باڵاتری لە خودا وەرگرتووە و هاوبەشی کردنی گروپەکە بە تەوتەم”
ڕیزبەندی پیرۆزییەکان
1: ئاژەڵە پیرۆزە ئیلاهییەکان: مەڕ و بزن وەکو پیرۆزێک تەماشا دەکرێت لە ئایینی ئێزیدیاتی، چونکە ئەو دووانە وەکو مەلەک تاوسن، بزن و مەڕ وەکو ئێزدییەکان پێیانوایە کە ئەوان لە خۆڵن و چەماونەتەوە، ئەوانی تر خاک وەریگرتوون.
2: خۆراک و خواردنەوە پیرۆزەکان: هەندێک لە سەوزەواتەکان حەرام کراون، وەکو خاس کە پیرۆزە، چونکە تاووس لەدەستی عفریتەکان لە پەنا خاس خۆی شاردبۆوە، بۆیە گوتوویەتی ئاشکرام مەکە، بەڵام دواتر حەرامە کراوە چونکە خاس بەپێی ئەفسانەکە چاکەی لەگەڵ تاووس نەکردووە و ئاشکرای کردووە، بۆ ئەمەش نەفرەتی لێکراوە.
3: درەختە پیرۆزەکان: ئێزدییەکان بەشێک لە درەختەکانی سرووشت بە پیرۆز دەزانن، پێیانوایە کە درەختی سمار کە مەلەک تاووس بینویەتی کە لەبەردەمیا گەشەی کردووە و بەرەو ژێر خاک چووە و سەری بۆ مەلەک تاووس دانەواندووە.
4: پیرۆزی ئاگر: لەلای ئێزدییەکان ئاگر پیرۆزییەکی تایبەتی خۆی هەیە، چونکە عفریتەکان بە ئاوی سارد ئاگری کوژاندۆتەوە، ئەم پیرۆزییە تاکو ئێستاش ماوە و کاریگەریی هەیە لەسەر تەواوی کورد، تا ئەو ڕادەیەی کە کورد جگە لە ئێزدیەکان، ئیسلامیش سوێند بە ئاگر دەخۆن.
5: ئەستێرە پیرۆزەکان: کوپێک هەیە لەلای ئێزدییەکان کە لە میتاڵ واتە لە معدن دروستکراوە، ناوی فابیریکەی مەلەک تاووس ە، ئەوەش دواتر لەلایەن عفریتەکانەوە شکێنراوە. بۆیە وەکو ئەستێرەیەک ئەو کوپەیە پیرۆزکراوە.
6: پیرۆزی هاوسەرگیری: ژن جێگەو ڕێگەیەکی ڕێزداری باشی هەیە لەنێو ئایینی ئێزدیی، خۆشەویستی ژن و منداڵ لەلای ئێزدی وەزیفەیەکی پیرۆزە، چونکە عفریتەکانی ئەفسانەی نێو ئایینی ئێزیدی، دژی منداڵن و منداڵ و ژنیان خۆشناوێ.
7: پیرۆزی شوان: شوان لەلای ئێزدییەکان چێژ لەو پیرۆزییە دەبینێ کە وەکو سیفەتێک پێیدراوە، چونکە شوان گۆپاڵەکەی بۆنێکی خۆشی لێهاتووە لەکاتی وەپیرهاتنی مەلەک تاووس.
8: پیرۆزی خاک: خاک بۆیە پیرۆزە چونکە هەمووو کائینەکانی بەشەری و هەمووو گیانلەبەرەکان لەو خاکەوە هاتوون و دەچنەوە ژێر ئەو خاکە.
9: پیرۆزی نای: نای وەکو ئالەتێکی موزیکی بۆ مەلەک تاووس پیرۆزە لەلای ئێزدییەکان، چونکە بەپێی نووسراو و ئەفسانەی ئێزییاتی بێت، گەنجێک بە نای پێشوازی لە مەلەک تاووس کردووە، ئەمەش لەوێوە هاتووە کە ئەو گەنجە بە ژەنینی ئەو نایە هەمووو عفریتەکان لە مەلەک تاووس دوور خستۆتەوە و ترساندوونی.
ئەم پیرۆزییانە لەلای ئایینی ئێزدیاتی کە بەشێکە لە ئەفسانەکان و کولتووری ئەوان، وەکو هەر ئایینێکی دیکە سەرمایەی کولتووری ئایینی ئەوان، هەم کەڵکی لێوەرگیراوە بۆ خۆ جوداکردنەوە لە ئایینەکانی تر، هەم کاری پێکراوە. [1]