سازدانی: هیوا ناسیح
پێشەکییەکی پێویست: ئەم چاوپێکەوتنە ڕێک بیست ساڵێک لەمەوبەر و لە شاری سەتگالنی وڵاتی سویسرا واتە ساڵی 2002دا لە و شوقەیەی مامۆستا #خالید دلێر#ی نەمر تیایدا دەژیا، بە چەند جارێک و بە شێوەی دەستنووس ئەنجام دراوە. ئەو کات من پەناخواز بووم له و وڵاتە، هێشتا جێگیر نەبووبووم و نەمدەزانی شەپۆلەکانی ژیان بەرەو کام کەناری ئاوارەیی پاڵم پێوە دە‌نێت و لە کوێ لەنگەر دەگرم و چارەنووسم چی لێ دێت، بۆیە دواتر پەڕە کاغەزەکانی چاوپێکەوتنەکە لەنێو پەڕتووک و کاغەز و ئەرشیفی خۆمدا ون بوون، پێش چەند ساڵێک چەند دانەیەک لە و پەڕانەم دۆزیەوە، به و هیوایەی کە لە داهاتوودا ئەوانی تریش بدۆزمەوە، ئەمساڵ کاتێک خەریکی ڕێکخستنەوەی پەڕتووکخانەکەم بووم، بە ڕێکەوت سەرجەم پەڕە‌کانی تریشم دۆزیەوە، بۆیە دواکەوتنی بڵاوبوونەوەی لەدەست خۆمدا نەبووە و داوای لێبوردن له خوێنەردەکە‌م. پیشەکیەکەش هەر هی ئەوکاتەیە. دیارە ڕووداوەکان، گۆڕانکارییە‌کان لە بیست ساڵی ڕابردوودا زۆرن و شتی نوێ و ڕووداوی تر هاتونەتە ئاراوە، بەڵام من نەمویستوە، وەک ئەمانەتێکی مێژوویی، دەستکاری ناوەرۆکی چاوپێکەوتنەکە بکەم. بۆیە مرۆڤ دەبێت بە پێی بارودۆخ و هەلومەرجی ئەوکات هەڵسەنگاندن بۆ بیروڕا و بۆچوون و پرسیار و وڵامەکانی ناوی بکات. بەداخەوە مامۆستای ناوبراو دوای ئەوەی گەڕایەوە کوردستان و لە 16/12/2011 لە کۆیە کۆچی دوایی کرد و گۆڕەکەشی هەر لەوێیە.
لە نهۆمی دووەمی باڵەخانەیەکی ناوەندی شاری سەتگالنی سویسرادا مامۆستایەکی سەرسپی بە ئەزموون و دنیادیدەی شاعیر، هونەرمەند، نووسەر و سیاسەتمەدار، قاڵبوی جیهانی ئەدەب، سیاسەت و کوردایەتی، بە تەنیا و بێ هاودەم و کەس و کەنەفتی نەخۆشی و پیری و (دەردە کورد) بێدەنگ و دڵ پڕ لە هیوا و کەسەر ژیان بەسەر دەبات. کێ بێت لە ئێمە ڕۆژێک لە ڕۆژانی خەباتی شاخ گوێچکەی بە سرودی (پێشمەرگەی بە هەڵمەتین/ پاڵەوانی میللەتین) زاخاو نەدابێت، کە ببوە مارسلیزی کوردایەتی... ئەی کێ بێت گەر بۆ تەنیا ڕۆژێکیش ئەڤینی لەگەڵ (حەبیبە) یەکدا کردبێت و گوێی لە گۆرانی (وەی وەی، گیانە خوا بتکا بێوەی) بوو بێت، هەستی نەکردبێت ئەم دەقە بۆ دولبەرەکەی ئەو وتراوە... کێ بێت هەر تۆزێک حەزی بە خوێندنەوە کرد بێت، ڕۆژێک لە ڕۆژان لە یەکێ لە ڕۆژنامە و گۆڤارە کوردییەکاندا وتارێکی پڕ لە هەڵوێستی چاوانەترسی و بوێرانە و دژ بە خیانەت و کۆنەپەرستی ئەم مامۆستا بەڕێزەی نەخوێندبێتەوە. ئەم دەروێشەی ڕێگای پێشکەوتوخوازی و کوردایەتییە، کە خەرمانی بەرهەمەکانی بریتین لە دە پەڕتووک و دە دەستنووسی چاپنەکراو. با پێکەوە لە نزیکەوە (خەرمان بەرە‌کەت) ێک لەم مرۆڤە تێکۆشەر و ماندوە بکەین و گوێ لە ڕاز و نیاز و وتە بەنرخەکانی بگرین و دەرگای دڵی بکەینەوە تا بزانین ئایا (دەردی دووری و وشیاری و سەبوری) وزە و هەست و بیری لاواز نەکردووە؟ ئەی نامۆیی و نەخۆشی لێگەڕاوە ئەم مرۆڤە مەزنە لە داهێنان بەردەوام بێت؟
دەقی چاوپێکەوتنی مامۆستا خالید دلێر
پرسیار: پێشەکی حەز دەکەین (خالید دلێر) لە دەمی خۆیەوە بناسین؟
خالید دلێر: من لە 20 ئابی ساڵی 1933دا لە گەڕەکی بەفری قەندی کۆیە لە دایکبووم، کوڕی پیاوێکی سۆڵدروە بووم، باو و باپیرم لە کۆیە ژیاون و گەورەبوون و مردون، دایکم ناوی ئامینە چاوشین بوو، ژنێکی هێمن و لەسەرخۆی جوان، دڵسۆز، کەیبانوی ماڵ و منداڵی خۆی بوو. خالید ناوی خۆمە، دلێر نازناوی شاعیرێتییە، حوجرەی مەلایان خوێندوومە، سەرەتایی و ناوەندیم لە کۆیە تەواوکردووە. ئامادەیی بەشی ئەدەبی-یم لە بەغدا و کەرکووک بەشەو تەواو کردووە. هەر لە منداڵییەوە لە ساڵی 1964 ەوە لە ڕێکخستنی قوتابییان کە سەر بە پارتی دیموکراتی کورد بوو بەشداریم کردووە، ناوی ڕێکخستنەکە کۆمەڵەی پێشکەوتنی خوێندەواریی (KPX) بوو. هەر لە ڕێبازی کوردایەتی و پێشکەوتوخوازایانە و چەپدا ژیاوم و خەباتم کردووە و تا ئێستاش لەو ڕێگایە‌دام. خوێندنی باڵام بۆ ڕێککەوت بەڵام دەرچوونی ناوم بۆ دەسگیرکردن ساڵی 1961 ماوەی نە‌دا لەو خوێندنە بەشدارم. بە درێژایی تەمەنم لە پلەکانی سەرکردایەتی پارتیدا خەباتم کردووە، بە نووسین و بەرێکخستن و هۆشیارکردنەوەی ئەندامانی پارتی و جەماوەرەکەی ڕۆڵم هەبووە، ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان بووم/ باڵی مەکتەبی سیاسی.
هەر کە ئەو پارتە هەڵوەشایەوە هەندێ لە سەرکردەکانی چوونەوە لای سەرۆکی پارتی مەلا ماستەفا، هەندێکیان بە هەر ڕێگایەک بێت پاکانەیان بۆی کرد، هەندێکی تریان وڵاتیان جێهێشت و چوونە هەندەران، من تاکە ئەندامێکی کۆمیتەی ناوەندی بووم، کە هیچ پەیوەندییەکم بە مەلا مستەفاوە نەکردەوە. لەوساوەش لە هیچ ڕێکخستنێکی سیاسییدا بەشدارم نەکردووە، ئەوە نەبێت ماوەیەک ئەندامی لیژنەی هاریکاریی چەپە کوردستانییەکان بووم، کە ساڵی 1993 پێک هات لە سێ حزب و ڕێکخراوێکی چەپی کوردستانی، پاش ماوەیەک بە بنبەست گەیشت. بەڵام خالید دلێر لە کوردایەتی و بڵاوکردنەوەی بیروباوەڕی چە‌پ و ئەدەب و هونەرێکی شۆڕشگێرانە درێغی نەکرد، بەڵکوو لە جاران زیاتر لەم بوارەدا قوڵتر بۆمەوە.
لە بارەی ئەدەبەوە هەر لە پۆلی چواری سەرەتاییەوە دەستم لە دانانی هۆنراوەدا هەبوو، تا نیسانی 1945 یەکەمین شیعرم لە ڕۆژنامەی (هەولێر) دا بڵاوکراوەتەوە بەناوی (بەهاری ساڵی تازە) کە ئەوساکە تەمەنم هەژدە ساڵی تەواو نەکربوو. تا ئێستا بیست پەڕتووکم لە سیاسەت و فۆلکلۆر و هونەر و شیعر نووسیوە، لەبەر ئەوەی دەوروبەری ماڵەوەمان تاڕادەیە‌ک نزیک بە هونەری گۆرانی بوو بە گۆرانی ئاشنا بووم. باوک و مام و ئامۆزا و پورزایەکیشم کە تایەر تۆفیقە گۆرانیبێژ بوون، خالید دلێر لە منداڵییەوە ئارەزووی گۆرانی گوتنی لە مێشک و دەرووندا جێگیر بوو. هەتا ئێستا (30) دانە سرود و گۆرانی بەشیعر و ئاوەزی خۆم داناوە. هەندێکیان لە ئیزگەکان و هەندێکیان بە دەنگی هونەرمەندەکان بڵاوکراونەتەوە. بەم جۆرە لە مندا سیاسەت و هونەر و وێژە یەکتریان تەواو کردووە و یەکتریان جێنەهێشتوە، لەلای ئەم پیاوە پێکەوە هەنگاویان ناوە و بەرەو پێشەوە چوون.
بە لای ئەم پیاوەوە هەڵوێستی سیاسی و نیشتمانپەروەری و پێشکەوتووخوازیانە لەگەڵ هونەر و وێژە نابێت جیابکرێنەوە، بە پێویستی دەزانێ شاعیر و هونەرمەند بەلای کەمیەوە نیشتمانپەروەر بن. ئەگەر ئەم خەسڵەتانە لە هونەرمەند و شاعیردا نەبێت ئەوا شاعیر و هونەرمەند نین.
لە مانگی مایسی ساڵی 1954 دا یەکەمین کەس بوون داوای دامەزراندنی یەکێتی نووسەرانی کورد و کۆڕی زانیاری بۆ کورد کردووە، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری یەکێتی نووسەرانی کورد بووم لە هەردوو دەورەکەیدا لە 1968 و 1991.
ئەندامی دەستەی نووسەرانی ڕۆژنامەی (نور) بووم، ئەم ڕۆژنامەیە ئۆرگان و زمانحاڵی پارتی دیموکراتی کوردستان / باڵی مەکتەبی سیاسی بوو. ئێستا ئەندامی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان (KNK ) م. لە ئێستادا بە تاکوتەنیا لە هەندەران دەژیم لەژێر باڵی کۆمەڵێ نەخۆشی گرانەوە، لە وڵاتی سویسرا لە شاری سەتگالن لە 1998ەوە، خەمی دوورە وڵاتی پرزەی لێ بڕیوم.
پرسیار: مامۆستا یەکێک لە ئەندامانی خێزانەکەتان پاشناوی (بابان) ی بۆ خۆی داناوە، ئایا ئێوە دەچنەوە سەر بابانەکان؟
خالید دلێر: خێزانی ئێمە لە باپیرانی کەسوکاری باوکم و دایکم لە کۆیە ژیاون لە گەڕەکی بەفری قەندی ئێستاش خانوە‌کەیان ماوە، باپیرم باوکی دایکم هەروەک لە پێشدا گوتم ناوی ئەمین چاوشین بووە و هیچ نازناوی دیکەی نەبووە. هەتا لە باوکیشمەوە هەتا باوکی باوکم کەسیان نازناویان نەبووە، باوکیشم لە پێشدا نازناوی سۆڵدروی پیشەکەی خۆی هەبوو، دوایی بووبە کوێخای گەڕەک، نازناوی بووە واحیدی موختار، ئەمن لەبەر ئەوەی پیشەکەی لام پیشەیەکی کرێکاری پیرۆزە و ڕەنجی شانی لەگەڵدایە، ئەو نازناوەم بۆ هەڵبژاردوە، ئیدی ئێمە هیچ نازناوی دیکەمان نەبووە، و هیچ پەیوەندییەکی خزمایەتیمان بە (بابانییەکان) ی نیشتمانپەروەرەوە نەبووە و نییە. من لەگەڵ زۆر کەسی ناوداری خێڵی بابان پەیوەندی برایانە و دۆستانەم هەیە و شانازی پێوە دەکەم، وەک کاک تەها بابانی پارێزەر و ئەکتەر، دکتۆر فوئاد ئەحمەد بابان، کاک عەبدوڵڵا بابان سیاسەتمەداری خەڵکی سنە و هی تریش.
پرسیار: ئایا مامۆستا دلێر چۆن هونەر و سیاسەت و شیعری کۆکردووەتەوە؟
خالید دلێر: ئەمن بە منداڵی لە (قوتابخانەی سەرەتایی یەکەمی کۆیە) لەگەڵ سرود ڕاهاتم، مامۆستاکانمان سرودی نیشتمانیان فێردەکردین، ئیزگەی کۆماری مەهابادیش سرودی ئەی ڕەقیب و خوایە وەتەن ئاواکەی زۆر بڵاودەکردەوە، لەبەر ئەوەی لە ڕێکخراوێکی سیاسی سەر بە ڕێبازی کوردایەتیدا ئیشم دەکرد لە ساڵی 1946دا حەزم لەو سرودانە بوو، زوو فێریان دەبووم، لە تیپەکانی سرودی قوتابخانە دەستی باڵام هەبوو، لە ڕیزی پێشەوەی قوتابییەکان، مومارەسەی سرود و گۆرانی گوتن دەنگیان کردمەوە، دەنگم خۆش دەرچوو.
پرسیار: مامۆستا چەند سرودتان هەیە و یەکەم سرودتان کەی و لە کوێ چڕیوە؟
خالید دلێر: لەبەر ئەوەی کاتی خۆی سرود نەمابوو فێری نەبم حەزم دەکرد سرود دابنێم، بەڵام سەرنەکەوتم تا ساڵی 1956 لەو ساڵەدا یەکەم سرودم دانا، کە دەڵێ:
کە ئێمە کوڕی شاخ و کێو و کەژین وڵات فێری کردوین بەمەردی بژین
بەدەرسێ کە هەوڵ و خەباتە لە ژین قەڵای سەختی دوژمن دەخەینە هەژین
ئەم سرودەم ساڵی 1956 دا لە کەرکووک دانا، کە ماڵمان لە گەڕەکی ئیمام قاسم بوو، یەکەمجار سرودەکەم بۆ کاک عەبدولرەحمانە ڕووتە خوێندەوە، ئیتر مایەوە و بڵاونەکرایەوە تا شۆڕشی 1958 لە ئێراق بە سەرۆکایەتی عەبدولکە‌ریم قاسم ڕویدا، بە پێی گۆڕانی ئەو وەختە، هەندێک دەسکاریم لە شیعرەکەدا کرد، لەگەڵ سرودی سەربازانی ئازادی کە دوای شۆڕش داماننا، لە ئیزگەی بەغدا بەشی کوردی بڵاومکردەوە، ئێستا لەو ئیزگەیە سڕاوەتەوە و نەماوە، لە هیچ جێگەی دیکەش تۆمار نەکراوە، بە هەمووی نزیکەی پانزە سرود و گۆرانی سیاسیم هەیە.
یەکێک لە برادەر‌ە نزیکەکانم ناوی لێناوم (باوکی سرودی کوردی) جا نازانم شایەنی ئەو نازناوەم یان نا، لە بارەی سرودەوە هەندێک قسەی دیم هەیە، ئەویش ئەوەیە کە من سرود و گۆرانییە سیاسییەکانم بە شیعر و ئاوازەوە بۆخۆم داناون، لەبەر ئەوە وا پێدەچێت، کە من چاکترین دانەری سرود و گۆرانی کوردی سیاسی کوردی بم، لێکۆڵینەوە‌م لەوبارەوە نەکردووە، دەزانم دانەری شیعری سرود زۆرن وەک بێکەس و بەختیار زێوەر بەڵام شیعر و ئاوازدانان بە یەکەوە لەلایەن یەککەسەوە زۆر کەمە. وابزانم کەس ناگاتە ئەو ژمارە‌یەی من دام ناوە.
پرسیار: بیرەوریتان لەگەڵ دامەزراندنی یەکێتی نووسەرانی کورددا چییە، ئەی پێشتنیازتان بۆ داهاتووی ڕێکخراوەکە چییە؟
خالید دلێر: پێشەکی ئاماژەمدا، کە یەکەم کەس بووم داوای دامەزراندنی یەکێتی نووسەرانی کوردم کردووە و ئەندامی دەستەی دامەزرێنەریشی بووم لە هەردوو دەورەکەیدا، پێشنیازم ئەوەیە کە یەکێتی نووسەران بکرێ بە ڕێکخراوێکی پیشەیی، لەوەی کە نیشتمانپەروەر بێ و خزمەتی مەسەلەی کورد بکات زیاتر سەر بە هیچ حزبێک نەبێت، نووسەری هەموو لایەنەکان لەنێو یەکێتییەکەدا خزمەتی بیروبڕوای خۆیان بکەن، شاعیر و نووسەر لەنێو یەکێتییەکەدا سەربەستی تەواویان هەبێت، یەکێتی هەوڵدا ژیانی نووسەر و وێژەوانی کورد دابین بکات.
پرسیار: ئەم وشانە لای مامۆستا چی دەگەیەنێت؛ (کوردستان، ئازادی، غوربەت، هونەر، مرۆڤی ڕۆشنبیر، ئەنفال، کەرکووک) ؟
خالید دلێر: کوردستان؛ بێشکەی باووباپیر و دایکان و کەسوکار و برادەر و خۆشەویستەکانم، گۆڕەپانی زۆرانی سەخت و خەباتی چینەکانی کوردستانە لەلایەک بەرانبەر داگیرکەران. باخچە‌ی گوڵ و گوڵزار و گیابۆنخۆشەکان. ئازادی؛ یەکەمین هۆی ژیانی مرۆڤی تێکۆشەر، غوربەت (ئاوارەیی) ؛ هەڵکێشانی داری تەمەن لە جێگەی خۆی و هەوڵدانی چاندنەوەی لە ئاووهە‌وایەکی نامۆدا. هونەر؛ یەکێ لە خۆراکە پێویستیەکانی گیانی مرۆڤی هەستیار. مرۆڤی ڕۆشەنبیر؛ چرای ڕێگای ئازادی و دیموکراسییەت و بەختیاری مرۆڤ. ئەنفال؛ تاوانی هەرە گەورەی بەعس لە سەدەی بیستدا. کەرکووک؛ ئەو دارخورمایەی کورد چاندویەتی و خزمەتی دەکا و هەتا ئێستاش د‌ەنکێکی لێ نەخواردوە.
پرسیار: مامۆستا خۆشترین و ناخۆشترین ڕۆژی ژیانتان؟
خالید دلێر: خۆشترین ڕۆژی ژیانم ڕۆژی ڕودانی شۆڕشی 14ی تەموزی 1958 بوو، ئەو ڕوداوە ڕوینەدایە، هەر ئەو ڕۆژە لەسەر پاکانە نەکردن لە شویعیەت لە شەریکەی نە‌وت دەردەکرام، ماڵۆکەمان لێ تێکدەچوو، منیش دەکرامە سەرباز، ئیتر نازانم چیم بەسەر دەهات. ناخۆشترین ڕۆژی ژیانم، بە درێژایی ژیانم هەر لە ناخۆشیدا ژیاوم، بەڵام ناخۆشترینیان ڕۆژی جاڕدانی ئاشبەتاڵ لە شەوی 19/20 ی ئاداری 1975 بوو.
پرسیار: وەک نووسەر و سیاسەتمەدارێک چ وتەیەکتان بۆ سەرکردەکانی کورد هەیە؟
خالید دلێر: بەرژەوەندی پێشکەوتنی کوردایەتی و کۆمەڵایەتی بخەنە پێش بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان و بنەماڵەکەیانەوە، ئەمە‌یە ڕێگەی هەمیشە مان و نەمردن.
پرسیار: سەرەڕای ئەوەی مێرگی گوڵاڵە سوورەی شەهیدانی کورد هەر سوور بووە، کەچی کورد نەگەیشتوە بە ئاواتەکانی، بەڕای مامۆستا هۆی سەرەکی ئەمە چییە؟
خالید دلێر: هۆی سەرەکی کە میللەتەکەمان تا ئێستا بە ئاواتی خۆی نەگەیشتوە زۆرن، لەوانە، دەوڵەمەندی کوردستان و شوێنە ستراتیژییەکەی کە وایکردووە هێزەکانی سەردەمە جیاجیاکان چاویان تێبڕیوە و داگیریانکردووە، ئێستاش هەر ئەنجامی ئەو هۆیانە لەنێوان چوار پێنج داگیرکەر دابەشکراوە، هەر ئەو هۆیە وایکردووە ڕژێمی دەرەبەگایەتی و هۆز و بنەماڵە و تیرەپەرستی لە کوردستان تا ئێستاش درێژەی کێشاوە، نەیانهێشتوە میللەتەکە یەکبگرێت، میللەتی کوردیان دوور لە شارستانی و ڕۆشنگەری سەردەم گرتوە، هۆشیاریی سیاسی نێوان ڕیزەکانی نەگەیشتۆتە ڕادەی پێویست، چینی کرێکار نەشونمای نەکردووە.
پرسیار: بەڕێزتان کە ئەندامی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان (ک ن ک) ن، بۆچی ئەم دەزگایە نەیتوانیوە سەرجەم پارتەکانی هەموو پارچەکانی کوردستان بگرێتە‌خۆ و وەک پێویست ئەرکە نیشتمانی و نەتەوایەتییەکی باشتر جێبەجێ بکات؟
خالید دلێر: دابەشکراوی کوردستان وایکردووە کە حزبە کوردییەکان هەریەکە بە جۆرێ پەیوەندی تایبەتییان بەو داگیرکەرانە‌و‌ە هەبێت، چ لە پەیوەندییە هەرێمایەتییەکان و چ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، ئەمە کار دەکاتە سەر ئەو پەیوەندییانەوە بە کۆنگرەی نەتەوەیی، کە دەیەوێت بە ڕاستی و بەواقعی نوێنەرایەتی هەموو میللەتی کورد بگرێتە خۆیەوە، لەم بوارەشدا هەندێ هەنگاوی ناوە و سەرکەوتنی بەدەستهێناوە، کۆنگرە ئێستا گەورەترین کۆبوونەوە‌ی سیاسیی کوردە، کە تا ئێستا لە مێژووی کورددا ڕویدا بێت.
پرسیار: هەر یە‌ک لەم شاعیرانە (نالی، حاجی قادری کۆیی، شێرکۆ بێکەس، پەشێو، مەهاباد قەرەداغی، کەژاڵ ئەحمەد) لای مامۆستا چی دەگەیەنێت، چۆن پێناسەیان دەکەی؟
خالید دلێر: نالی، هێندە گەورەیە نازانم چۆن باسی بکەم، پیاوێکی وا گەورە بە ڕستەیەک و دوو ڕستە باسی ناکرێت، مامۆستای ئەدەبی کوردییە، عاشقترین شاعیر بووە. حاجی قادری کۆیی، یەکەمین شاعیری شۆڕشگێری کوردە، من لە حەفتاکاندا ئەمەم گوتوە و ئێساش هەر وا دەڵێم. شێرکۆ بێکەس، شاعیری وشەی جوان و وێنەی جوان. پەشێو، شاعیرێکە ڕەخنەی زۆرە، بەڵام ئەلتەرناتیڤێکی پێ نییە بەرانبەر ڕەخنەکانی بیداتە خەڵک. مەهاباد قەرەداغی؛ شاعیرێکی پێشکەوتوخوازە. کەژاڵ ئەحمەد؛ شاعیرێکی چاکە.
پرسیار: مامۆستا دوا ئاواتت چییە لە ژیاندا؟
خالید دلێر: کوردستانێکی ئازاد و سۆسیالیست، کە هەر کەس هەقی خۆی پێ بگات.
پرسیار: داهاتوی میللەتی کورد چۆن دەبینن، گەشبینن یان ڕەشبینن پێی؟
خالید دلێر: داهاتوی کورد ڕووناک دەبینم، بەرەو ئاسۆیە‌کی فراوان هەنگاو دەنێین، هۆشیاری نەتەوایەتی و شۆڕشگێڕی لەنێو ڕیزەکانی میللەتدا لە گەشەکردندایە، ڕیزەکانی کۆمەڵ خێراتر لە جاران بەرەو یەکگرتن دەڕۆن، ئەمانەن دەستەبەرکەری پاشەڕۆژێکی ڕووناکتر بۆ میللەتی کورد.
پرسیار: لە ژیانی حزبی و سیاسییدا تا چ پلەوپۆستێک ڕۆیشتون؟
خالید دلێر: لە پارتی دیموکراتی کوردستاندا، مەبەستم باڵی مەکتەبی سیاسییە، بە پلەی ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی گەیشتم. لەم دواییەشدا (نەوەدەکان) ئەندامی لیژنەی هاریکاریی چەپە کوردستانییەکان بووم و وەک حزبێک قبوڵکرابووم، مافی من وەک مافی هەر حزب و ڕێکخراوێکی ئەندامی لیژنەی هاریکاریی چەپە کوردستانییەکان وا بوو. ئێستاش ئەندامی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستانم.
پرسیار: مامۆستا وەک هونەرمەند و ئاوازدانەرێک ئەم هونەرمەندانە (شیڤان پەروەر، بەهجەت یەحیا، مەرزیە ڕەزازی، عەزیز شاروخی، محەمەد ڕەئوف کەرکووکی، شەهرەبان کوردی) بە کورتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
خالید دلێر: شڤان، هونەرمەندێکی بەتوانایە، بەڵام لە سیاسەتدا تووشی سەرلێشێوان بووە. بەهجەت یەحیا، هونەرمەندێکی تازەیە، زوو وڵاتی بەجێهێشت، ناسیاریشم لەگەڵیدا نییە، هەڵەیەکی لەبارەی منەوە لە چاوپێکەوتنێکدا بڵاوکردۆتەوە، وەکوو بۆمیان گێڕایەوە، دیارە بۆخۆم چاوپێکەوتنەکەم نەدیوە، لە بارەی خەڵاتی کچمەوە گویا گوتویەتی چاکترین دەنگی ئافرەتی کوردی هەیە، بەڵام مامۆستای نییە لەبارەی هەڵنانی کچەکەمەوە هەڵنانەکە ڕاست بێت یان هەڵە، سوپاسی دەکەم، بەڵام لەبارەی ئەوەوە، کە مامۆستای نییە، ئەوە گلەییەکە ئاڕاستەی من کراوە، من بە گلەییلێکردن دڵگران نیم، کاک بەهجەت هەقی خۆیەتی چۆن تێدەگات یان باسم بکات و منیش مافی خۆمە، گەر بە هەڵە باسم بکەن، هە‌ڵەکانیان بۆ ڕاست بکەمەوە، بۆیە دەڵێم کچەکەم بەهۆی ئەوەی شوی کرد، مێردەکەی گۆرانی گوتنی لێ قەدەغە کرد، دەنا من حەزم دەکرد بەردەوام بێت، چۆنیش توانای هونەرییەکەیم بەدەرخست، ئەگەر وردەوردەش بوایە، دەمتوانی پێشی بخەم و مومارەسەش یارمەتیی دەدات، بۆ پێش خستنی. مەرزیە ڕەزازی، هونەرمەندێکی ئازایە، لەگەرمەی بەندوباوی کۆنەپەرستیدا پەردەی گۆرانی وتنی دڕی، هاتە کۆڕی هونەری کوردییەوە، دەنگی خۆشە، گۆرانی دەربڕینەکانیشی جوانە داوای سەرکەوتنی زیاتری بۆ دەکەم. عەزیز شاروخی، بولبولی کوردستانە، من ئەو بە حەزرەتی داود بانگ دەکەم، تایەربەگی جاف دەڵێت: ( حەڵقەیی زوڵفت لەگەڵ حەڵقەی زرێ نابێ بدەی/ لەحنی داودی چ دەخلێکی بە دەنگ و سەوتەوە) بەڵام هەندێک لەخۆباییبوونی تێدا بەدی دەکەم، هیوادارم بەسەریدا زاڵ ببێ و نەیهێڵێت، گرنگی زیاتریش بە ڕۆشەنبیری گشتی خۆی بدا. محەمەد ڕەئوف کەرکووکی، کوڕێکی باشە، لە دوکانەکەی چایەکم خواردۆتەوە، هونەرمەندێکی باشە، دەرکەوتنێکی باش بەدەرکەوت، حەزم دەکرد ئاوازێکی خۆمی بدەمێ، بەڵام بارودۆخ ماوەی نەدام، هیوادارم سەرکەوتنێکی باش سەرکەوێ. شەهرەبان کوردی، بەلای منەوە ئێستا چاکترین گۆرانیبێژی ئافرەتی کوردە، بەدڵ و دەروون و دڵنیایی و توانایەکی تەواوەوە گۆرانی دەچڕێ، سرود و گۆرانییەکانی کۆڕی خەباتی نەتەوایەتی بەتایبەت لە باکوور جۆش دەدەن.
پرسیار: زۆر بە کورتی بۆچی هاتنە دەرەوە کوردستان و وڵاتتان جێهێشت؟
خالید دلێر: زۆر هەوڵمدا وڵاتەکەم جێنەهێڵم بەڵام نەخۆشی و هەندێ هۆی تر ناچاریان کردم، کە بەداخ و خەفەتێکی زۆرەوە وڵاتەکەم جێبهێڵم.
پرسیار: چ ئامۆژگاری یان ڕێنوێنییەکتان هەیە بۆ خەباتگێڕان و تێکۆشەرانی کورد؟
خالید دلێر: با هەموومان وەکوو کورد ڕەفتار بکەین، نەک وەکوو ئەندامی ئەو حزب و ڕێکخراوانەی تێیاندا ئەندامین، وەک کورد داوای مافی کورد بکەین، هەر شتێ جیاوازی دەخاتە نێوانمانەوە بۆخۆمان هەڵیگرین، حزبایەتی بۆ حزبەکان بەکاربهێنین، لە سنووری کوردایەتیدا نەتەوەیی بین، بەدڵ و بەگیان و‌ەکو کورد بۆ کورد ئیش بکەین، بۆ یەکتر باوک و برا و کەس بین.
پرسیار: چ یادگارییەکتان لەگەڵ مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەددا هەیە؟
خالید دلێر: یادگارییەکانم لەگەڵ م. برایم کۆتاییان نایەت، لە شیعرەکانی، وتارەکانی، لەو کردەوانەی بەکردەوە لێم دیون، وزە و تینی خەباتکردنم وەرگرتوە، خۆم بە قەرزاری دەزانم.
پرسیار: ڕوداوی ساڵی 1975ی شۆڕشی کورد چی ناودەنێن، نوشست، نسکۆ یان ئاشبەتاڵ، وە بۆچی؟
خالید دلێر: لەبارەی کارەساتی ئاداری 1975 دوو بۆچوونی لەیەکجیام هەی، یەکێکیان؛ بزووتنەوەی کوردایەتی چەند ساڵ بوو بەهۆی بوونی سەرکردایەتی مەلا مستەفاوە تووشی هەڵدێر و بنبەستی گەورە ببوو، هەتا مەلا مستەفا لەسەرکردایەتی بزووتنەوەکە بمایە، ئەو هەڵدێر و بنبەستانە کۆتاییان نەدەهات، هەر قوربانیدان و خوێنڕشتن و ئارەق ڕشتنە تا کۆتایی بەردەوام دەبوو، لەبەر ئەوە ڕزگاربوونی بزووتنەوە لەسەرکردایەتی ئەو سەرکەوتنێکی گەورەی کوردایەتی بوو. بزووتنەوەی کوردایەتی بەهۆی سەرکردایەتییەکە‌‌یەوە وەکوو لاشەیەکی مردوی لێهاتبوو، نەهەڵد‌ەستایە سەرپێ و نەدەشنێژرا، کورد بەدیاریەوە دەستەوئەژنۆ دانیشتبوو، چاوەڕوانی ئەوە بوو بنێژرێت. بە ڕزگاربوونی بزووتنەوەکە لە سەرکردایەتیەکەی، جۆش و خرۆشێکی دیکەی تێگەڕا، میللەتی کورد لە ناخەوە هەژا، دۆست و دوژمنی زیاتر بۆ دەرکە‌وت، ڕاپەڕینە پیرۆزەکانی ساڵی 1991 زادەی ئەو هەژان و ئەزموونە بوو.
دووەمیان؛ گەورەترین ئاشبەتاڵی مێژوویی بوو لە مێژووی کوردایەتی، ئاشبەتاڵ لە مێژووی کوردایەتی زۆربووە، لەوانە، بزووتنەوەی بارزان ساڵی 1945 کە بە یارمەتیی حزبی هیوا و مەلا بەڕێوەدەچوو، دوایی باشووریان بەجێ هێشت و چوون بۆ کۆماری مەهاباد، پاشان ئاشبەتاڵی هەڵوەشاندنەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان، مەبەستم ئەو باڵەیە، کە بە باڵی مەکتەبی سیاسی ناسرابوو، دیارە ئەمە ئاشبەتاڵێکی ئەوەندە گەورە نەبوو خەڵک هەستی پێ بکات، بەڵام لەلایەنی سیاسییەوە کاریگەریەکی قوڵی خستە سەر کۆمە‌ڵگە و پاشەڕۆژی بزووتنەوەی کوردایەتی. بزووتنەوەی کوردایەتی کە دەبوو بە سەرکردایەتی کۆمەڵ بەڕێوە ببرێت، مەلا مستەفای کردە تاکە سەرچاوەی بڕیار، لەبارەی مەسەلە چارەنووسسازەکانی میللەتی کوردەوە. ئەوەبوو بارزانی توانی ڕۆژی 19/20ی مانگی سێی 1975 ئەو ئاشبەتاڵە گەورەیە بە بزووتنەوەی کوردایەتی و شۆڕشی ئەیلول بکات، بە حزبەکەی خۆشیەوە، بەبێ ئەوەی تەنانەت هەر بۆ ڕواڵەتیش بێت کۆنفرانسێکی بچکۆلە ببەستێ و ئەو بڕیارەی ئاشبەتاڵەی بەسەردا بسەپێنێ. لەبیرمان نەچێت بڵێین ئاشبەتاڵی 1975 گەورەترین ئاشبەتاڵ بوو لە مێژووی میللەتی کورددا، کە بوو بەهۆی وێرانبوونی کوردستان و لەناوچوونی سەدان هەزار کورد.
پرسیار: تیرۆر لای ئێوە مانای چی دەگەیەنێت، بە کێ دەکرێت بڵێین تیرۆریست؟
خالید دلێر: تیرۆر بەلایەنی منەوە، یانی کوشتنی کەسانێک، کە خاوەن مەسەلەی ڕەوان یان خەڵکی بێتاوانن، یان بێبەشکردنی میللەتێکی چەوساوە و زۆرلێکراو لە بەکارهێنانی هۆیەکان و شێوازەکانی خەباتکردن بە ناهەق.
پرسیار: ئێستا دەبینین لە باشوور دوو حکومەتی نایەکگرتومان هەیە، ئەگەر ئێستا هەردوو حکومەتەکەی باشوور یەکبخرێن و بەرێزت بکەنە سەرۆکی هەرێم، ئایا یەکەم کارێک پێی هەڵدەستن چی دەبێت؟
خالید دلێر: هەڵبژاردنی پەڕڵەمانی کوردستان، هەڵبژاردنێکی دیموکراتییانە، هەڵبەت دوای هەڵسان بە ئامارێکی خەڵکی هەرێمی کوردستان.
پرسیار: پاشەڕۆژی سۆسیالیزم چۆن دەبینن، ئایا پێتان وایە کۆمۆنیزم ڕابوونێکی نوێ بە خۆیەوە دەبینێ و جارێکی تر جەمسەرێکی دژ بە سەرمایەداری درووست دەبێتەوە، بەتایبەت پاش دەرکەوتنی سەرەتای ڕۆچوونی ئیسلامی سیاسی؟
خالید دلێر: ئەمن پاشەڕۆژی سۆسیالیزم ڕووناک دەبینم، هەموو کردەوەیەک کە دادپەروەری تێدا بێت بەشێکە لە سۆسیالیزم، حزبە سۆسیالدیموکراتەکان پێشکەوتووخوازییەکەیان لە بەشە سۆسیالیستییەکەیاندایە، زۆر و کە‌می بوونی سۆسیالیزم لە ناویاندا ڕێژەی دادپەروەری کۆمەڵایەتی تیایاندا دیاری دەکات. دادپەروەریی کۆمەڵایەتی خاسیەتێکی مرۆڤانەی ڕەسە‌نە، ڕۆژ بەرۆژ لە ناو ڕیزەکانی مرۆڤایەتی زیاتر جێگیر دەبێت، هەمووشیان بەرەو بنەمای (هەر کەس بە پێی پێویستی و هەر کەس بە پێی جۆری کاری) ئەڕوا، جا حەز بکەن یان نا، کە ئەمەش جەوهەری سۆشیالیزمی زانستییە.جۆری کاری) ئەڕوا، جا حەز بکەن یان نا، کە ئەمەش جەوهەری سۆشیالیزمی زانستییە.[1]