ناونیشانی بابەت: زیندان؛ لە ژیانی سەرکردە و نووسەراندا
ئامادەکردن: #بارام سوبحی#

بەشێک لەو سەرکردەو نووسەرانەی بەشێک لە ژیانیان لە زیندانی ڕژێمە نەیارەکانیاندا بەسەربردووە، سوودیان لە ڕۆژانی زیندان بینیوەو لە بیرەوەرییەکانیاندا وەکوو قوتابخانەو ناوەندێکی پێگەیاندن باسی دەکەن. سەرۆک کۆماری بۆ#سنە# “عەلی عیزەت بیگۆڤیچ” کە نزیکەی دە ساڵ لە زینداندا بووە، دەڵێت؛ دەشێت مرۆڤ مامۆستای زانکۆ بێت یان فەیلەسوفێکی بەناوبانگ بێت، بەڵام هەموو ئەمانە نابنە ئەوەی لە ئازاری زیندانت کەم بکەنەوەو ئاسانتر بێت.
بیگن و هەنگ: میناحیم بیگن (1913 - 1992) کە لە ماوەی ساڵانی (1977 - 1983) شەشەم سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل بووە. لە ساڵی (1940) بەتۆمەتی چالاکی سیاسی جوایەتی لەلایەن دەسەڵاتدارانی یەکێتی سۆڤیەتەوە دەستگیر دەکرێت و ڕەوانەی ئۆردوگای کاری بێگاری (زیندان) ی سیبێریای دەکەن. لە (1941) لێخۆشبوونێک بۆ هاووڵاتییە پۆلۆنییەکان دەردەچێ‌ و بەر لێبوردنەکە دەکەوێ‌. ئەو بەسەرهاتی زیندانیکردنی خۆی لە پەڕتووکێکدا بە ناونیشانی ، شەوە سپییەکان گێڕاوەتەوە، . لەبارەی چۆنێتی بەسەربردنی بەشێک لە کاتەکانی لە زیندانەکانی سۆڤێتدا، دەنووسێت؛ ئەو قاوشە گەورەیەی منی تێدابووم وەک کوورەی هەنگ وابوو. بەڕۆژ گفتوگۆ گەرموگوڕ بوو. وەک ڕێسایەکیش ئەو باسوخواسانە بەسەر گرووپە لە یەک جیاوازەکاندا دابەشببوو، لە هەر کۆمەڵگەیەکیشدا مرۆ بەدوای کەسانی نزیک لە خۆی دەگەڕێ یان ئەو کەسانەی کە دیارن لەو نزیکن، لە زیندانیشدا جۆرە یانەیەکی تایبەت هەبوو، بەڵام لە قاوشەکەی ئێمەدا زیندانی وەهای تێدابوو، هەوڵیاندەدا گیانی باش و ورەی بەرز بپارێزن. هەر بە دەستپێشخەری ئەوان، خول لەسەر زمان، لەسەر وێژەو مێژوو ڕێکخران. ئێمەش موناقەشەی گشتیمان دەکرد. لەنێو زۆر شتدا، لە کەسێکی نەخوێندەوار، کە هەرگیز ناوی «ماتەرلینک: نووسەر و شاعیر و شانۆنامەنووسی بەلجیکی (1862 - 1949) ، لە ساڵی (1911) خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبیی پێبەخشرا.»ی نەبیستبوو، گوێگری بابەتێک بووین لەسەر ژیانی مێشەهەنگ، چونکە کابرا زانیاری سەرسوڕهێنەری لەسەر کاروبارو شێوەی ژیانی هەنگ هەبوو، ئاخر کاری ئەو کارە بوو. ئێمە بۆ چەندین کاتژمێر گوێمان لێگرت، ئەویش باسی “شانشینی” هەنگی بۆ کردین، ئینجا ئێمە بە یەکدەنگی ڕامان وابوو، کە بابەتەکەی ئەو، لە زۆر لەوانەی خاوەن پلەوپایەی خوێندنی باڵا بوون سەرنجڕاکێشتربوو.
=KTML_Bold=“پەیمانگای سینای ئیسلامی”=KTML_End=
نووسەر و بیرمەندی ناسراوی میسر شێخ محەمەد غەزالی (1917 - 1996) ، کە لە زانکۆکانی میسرو سعودییەو جەزائیر وانەی وتووەتەوەو یەکێک بووە لە کەسە نزیکەکانی حەسەن بەننای دامەزرێنەری گرووپی ئیخوان موسلیمن، لە ساڵی (1948) لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەوکاتی میسرەوە دەستگیر دەکرێت و نزیکەی ساڵێک لە بەندیخانەی توڕە زیندانی دەکرێت.
لە گفتوگۆیەکدا لەبارەی چۆنێتی بەڕێکردنی ئەو ماوەیەی لە زینداندا بووە، دەڵێت؛ هەشت مانگ لە گرتوخانەی توڕە بووم، ئەو گرتوخانەیە قوتابخانە بوو. شەوو ڕۆژ پەرستشی بەردەوامیی تێدا دەکرا. دوو دوو، سێ‌ سێ‌، چوار چوار قورئانم پێ‌ دەخوێندن. خوێندنە ئایینییەکان بەردەوام بوون، هەر لەوێ‌ ئەوەی ناومان لێنابوو پەیمانگای “سینای ئیسلامی” دامەزرا. تاوەکوو ئەو مامۆستایانەی زانکۆ کە دەستگیرکرابوون بتوانن وانە بە قوتابییە دەستگیرکراوەکان بڵێنەوە، بۆ ئەوەی کاتێ‌ گەڕانەوە زانکۆ وەک ئەوە وابێت کە دانەبڕاون.
=KTML_Bold=“زیندان‌ و ژیان دۆستی”=KTML_End=
عەلی عیزەت بیگۆڤیچ (1925 - 2003) ، کە لە ماوەی ساڵانی (1992 - 2000) سەرۆک کۆماری بۆسنە بووە، دووجار زیندانی کراوە. جاری یەکەم تەمەنی بیست و چوار ساڵ بووە، بەهۆی درووستکردنی ڕێکخراوێکی لاوان تایبەت بە موسڵمانان و ئەنجامدانی خۆپیشاندان لە مانگی سێی (1946) دەستگیر کراوە و لە ساڵی (1949) ئازادکراوە. بۆ جاری دووەم لەسەر بڵاوکردنەوەی پەڕتووکَک لەبارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیسلامدا، لە مانگی ئاداری (1983) دەستگیر دەکرێت و لە مانگی تشرینی دووەمی (1988) ئازادکراوە. وەکوو خۆی دەڵێت؛ شەش ساڵی ڕەبەق لە زینداندا نەیانهێشت چوار دیواری زیندان بەجێبهێڵم. کەچی هاوڕێ‌ و هاوبەندییەکانم لە دزو تاوانکارانی بازرگانی و چەتەو ڕێگر ڕێگەیان پێدەدرا سەردانی ماڵ بکەن و زیندان جێبهێڵن.
بیگۆڤیچ لە ساڵی (1989) پارتی کاری دیموکراتی دادەمەزرێنێ‌، لە هەڵبژاردنی پارلەمانی کۆماری بۆسنەو هەرسکدا لە ساڵی (1990) لەکۆی (240) کورسی پارلەمان (86) کورسی بەدەستدەهێنێت. لە ئازاری (1992) لە ڕیفڕاندۆمێکدا (62%) دانیشتووانی بۆسنەو هەرسک دەنگ بۆ سەربەخۆیی وڵاتەکەیان دەدەن و بیگۆڤیج دەبێتە سەرۆکی وڵاتەکەو ساڵی (2000) دەست لەکاردەکێشێتەوە.
بیگۆڤیچ کە (2075) ڕۆژی تەمەنی لە زینداندا بەسەربردووە، لەبارەی بەسەربردنی ئەو ڕۆژانەوە دەڵێت: کاتێک زانیم دەبێت ژیانم لە زیندان بەسەربەرم، ئیتر ئەو چەمکەم وەبیر خۆم هێنایەوە کە چەمکی ڕاگیربوون و بەردەوام بوونە.. ساڵان هاتن و ڕۆیشتن ساردبوونەوەیەکم لەخۆمدا بەرانبەر هەستی ژیاندۆستی بەدینەکرد.. لە دوای دادگایکردنەوە دەستمکرد بە تۆمارکردنی بیرۆکەو وردبوونەوەکانم خۆم بۆ ژیان و قەدەرو ئایین و سیاسەت. ئەو یادەوەرییانە بوونە سیازدە جەڵد بە کاغەزی ئەی پێنج بە خەتێکی زۆر وردی وا کە نەخوێندرێتەوە نووسرا. بە ئەنقەست ئەو کارەم کرد. یەکێک لە هاوڕێیانی زیندانم ئەم نووسینانەی لە پاکەتی یاری شەترەنجدا بردە دەرەوەی زیندان. ئەوە بوو هەمووی کۆکراوەیە و لە ساڵی (1999) لە سەرایڤۆ بە ناونیشانی (راکردنم بەرەو ئازادی: تێبینیەکانم لە زیندان) بڵاوکرایەوە.
ناوبراو دەڵێت: دەشێت مرۆڤ مامۆستای زانکۆ بێت یان فەیلەسوفێکی بەناوبانگ بێت، بەڵام هەموو ئەمانە نابنە ئەوەی لە ئازاری زیندانت کەم بکەنەوەو ئاسانتر بێت.
=KTML_Bold=“مێژووی شارستانییەت لە زیندان”=KTML_End=
نووسەر و ڕاوێژکارو کۆمەڵناسی ئێرانی ئیحسان نەراغی (1926 - 2012) ، لە سەردەمی محەمەد ڕەزا شادا، وەکوو شارەزای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێران لە ڕێکخراوی یونیسکۆ کاریکردووە. بەڕێوەبەری پەیمانگای توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی کۆمەڵناسی بووە. سەرۆکی پەیمانگای توێژینەوەی زانستی و فێرکاری و پلاندانانی وڵات بووە.
ئەو نووسەری پەڕتووکی (لە دەرباری شاوە بۆ زیندانەکانی شۆڕش) ە. لەو پەڕتووکەدا نۆ گفتوگۆی ڕاشکاوانەی نێوان خۆی و شای ئێران دەگێڕێتەوە. دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی گەلانی ئێران‌ و هاتنە سەر کاری ئاخوندەکان لە ساڵی (1979) ، بەتۆمەتی نزیکایەتی لە ڕژێمی پێشوو سێجار دەستگیر دەکرێت. جاری یەکەم لە سەرەتای مانگی نیسانی (1979) دا بۆ ماوەی چوار ڕۆژ دەستگیر دەکرێت. لە کۆتایی ئەو ساڵەدا بە مەبەستی سەردانیکردنی کوڕەکەی کە لە پاریس دەخوێنێت، ڕەزامەندی فەرمیی دەسەڵاتداران وەردەگرێت، بەڵام لە فڕۆکەخانە دەستگیر دەکرێت و چوار مانگ لە زیندانی ئیڤین دەئاخنرێت. جاری سێیەم لە (01-07-1981) لەکاتی سەردانیکردنی ماڵی خزمێکی لە سەروی تاران دەستگیر دەکرێت و لە (28-09-1983) ئازاد دەکرێت.
نەراغی لە پەڕتووکەکەیدا بەوردی باسی ماوەی زیندانیکردنەکەی دەکات و بەسەرهاتی زیندانیەکان و ژیانی خۆی دەگێڕێتەوە. جاری یەکەم لە ژورێکی تایبەتدا بووە. بۆ جاری دووەم براوەتە ژوری سیاسی و بیریارەکان و لەبارەی ئەم قۆناغەوە دەڵێت؛ دەمانتوانی ئەو پەڕتووکانە بخوێنینەوە کە میوانەکانمان لەگەڵ خۆیاندا بۆیان دەهێناین. ئێمە لەو بەشەدا (160) زیندانیکراو بووین. ئەفسەرە پلە بەرزەکان و فەرمانبەرانی ساواک، وەزیرەکان و ئەندامانی ئەنجوومەنی پیران و نوێنەران و بازرگانانیش لەوێدا زیندانی کرابوون.
لە جاری سێیەمدا سەرەتا لێکۆڵینەوەی لەگەڵ دەکرێت‌ و پاشان ڕەوانەی زیندانی ئیڤین دەکرێت. لەو زیندانەشدا دەبرێتە دوو شوێنی جیاواز. لەبارەی شوێنی یەکەمیەوە دەڵێت: وانەی زمانم بە گەنجە دەستگیرکراوەکان دەوتەوە، وانەکان کاغەزو قەڵەمی تێدا بەکارنەدەهات، چونکە هێنانی بۆ ناو گرتوخانە قەدەغەبوو. بۆ بیرهێنانەوەو تۆمارکردنی زانیارییەکانم تەسبیحەکەمم بەکاردەهێنا کە زیندانیەکی ئازادکراو بۆی بەجێهێشتبووم. لە ماوەی پانزە مانگدا گەیشتمە دەنکی نەوەدو هەشت، واتە (98) بابەتم باسکردبوو.
لە درێژەی باسکردنی قۆناغی زیندانی سێ‌ ساڵەیدا، نەراغی دەڵێت؛ ماوەی دوو ساڵم لە زیندانی ژمارە شەشدا بەسەربرد. یەکێک لە زیندانییەکان زانایەکی جیۆلۆجی بوو، بۆ ماوەی بیست ساڵ لە کانەکانی ئێراندا کاریکردبوو. داوامانلێکرد دەربارەی گازو پترۆڵ و ئاسن و ڕەساس و زیو بۆمان بدوێ‌. دە ڕۆژ وانەی پێوتینەوە، دواتر داوامان لە یەکێکی جوگرافیناس کرد دەربارەی ڕووەک و ئاووهەوا لە ئێراندا چەند وانەیەک بڵێتەوە. داوامان لە مێژوونووسێک کرد دەربارەی ئەو گەلانەی لە سەردەمی زوودا لە دەشتەکانی باکوورەوە (لە ڕووسیاوە) هاتن و لە بەرزانییەکانی ئێراندا نیشتەجێبوون بۆمان بدوێت. لە ماوەی مانگێک لەو موحازەرە ڕۆژانەیەدا قەناعەتمان بە پاسداران کرد کە ئێمە هیچ جۆرە گفتوگۆیەکی سیاسی یان حزبی ناکەین، بەو هۆیەوە ماوەیەکی باش لێمان گەڕان.
لە ماوەی ئەو موحازەرانەدا کە نزیکەی ساڵێکی خایاند، هەموو لایەنەکانی ژیانی مێژوویی و هونەری و ئابووری و سیاسی وڵاتمان شیکردەوە. لەبەرئەوەی سکرتێری یانەی ڕاوچیانمان لەگەڵدا بوو، چەندین موحازەرەی دەربارەی باڵندەکان و ئەو جۆرانەی لە ئێراندا هەن بۆ گرتین. زۆر موحازەرەشمان دەربارەی ڕێگاوبانەکان بۆ ئامادەکرا، چونکە یەکێک لە گیراوەکان عەقیدی پۆلیس بوو.
ژیانی نەراغی لە زینداندا تەنیا وانە وتنەوە نابێت، بەڵکوو بەسەرهاتێکی دیکەی خۆی بەم جۆرە دەگێڕێتەوە: دوای ساڵێک لە زیندانیکردن و گواستنەوەم بۆ ئەو بەشەی زیندانی ئیڤین، توانیمان هەندێک پارە کۆبکەینەوەو پەڕتووکی مێژووی شارستانییەتەکانی ویل دۆرانت بکڕین کە لە بیست بەرگ پێکهاتبوو، لە سەردەمی شادا وەرگێڕدرابووە سەر زمانی فارسی. گەیشتنی ئەو پەڕتووکە بۆ زیندانەکەمان خۆشیەکی لە ڕادەبەدەری لە دڵی زیندانیەکاندا درووستکرد، هەر لە ڕۆژی یەکەمەوە لە بەردەم پەڕتووکخانەکە ڕیزیان دەبەست بۆ ئەوەی بەرگەکانی پەڕتووکەکەیان دەستبکەوێت. لەژێر سێبەری دارەکانی حەوشەکەدا دەیانخوێندەوە.
=KTML_Bold=سەرچاوەکان:=KTML_End=
یەکەم: میناحیم بیگن: شەوە سپییەکان (بەسەرهاتی زیندانییەک لە ڕووسیا) ، وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر، چاپی یەکەم، 2019، #هەولێر#.
دووەم: کۆمەڵێک نووسەر: شێخ محەمەد غەزالی ڕوانگەو بیرەوەرییەکانی، وەرگێڕانی: ڕێدار ڕەئوف ئەحمەد، لە بڵاوکراوەکانی سەنتەری زەهاوی، چاپی یەکەم، 2020، #سلێمانی#.
سێیەم: ژیاننامەو بیرەوەرییەکانی عەلی عیزەت بیگۆڤیچ، وەرگێڕانی: عەبدولقادر عەلی، چاپی یەکەم، 2019، سلێمانی.
چوارەم: ئیحسان نەراغی: لە دەرباری شاوە بۆ زیندانەکانی شۆڕش، وەرگێڕانی: ئەحمەد قادر سەعید، چاپی یەکەم، 2005، سلێمانی. [1]