ناونیشان: بردنەوەی ئەردۆغان واتای چی دەدات؟
نووسەر: #سەردار عەزیز#
ڕۆژی دەرچوون: #11-06-2023#
=KTML_Bold=پوختە=KTML_End=
تورکیا وڵاتێکی گرنگە لە ناوچەکەدا، لەبەر ئەوەش هەر گۆڕانکارییەک لە ناوخۆی ئەو وڵاتە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەدەرەوەی ئەو وڵاتەش دەبێت. هەرچەندە دوایین هەڵبژارنەکان لە جەوهەردا گۆڕانکاری بەرهەم نەهێنا، بەڵام لە زۆر ئاستی دیکەدا گۆڕانکاریی بەرچاوی درووستکرد کە کاریگەریی لەسەر سیاسەتی تورکیا بۆ دەرەوەی خۆی دەبێت. بە پشتبەستن بە تێزی ئەوەی کە سیاسەتی ناوەوە، سیاسەتی دەرەوە دادەڕێژێت یان سیاسەتی دەرەوەی لە خزمەت پێداویستییەکانی ناوخۆدایە، هەوڵدەدەین خوێندنەوە بۆ دوایین هەڵبژارنەکانی تورکیا بکەین.
بە کوورتی هەڵبژارنەکانی تورکیا دوو دیاردەیان پێشانداین، یەکەم، جەمسەرگیریی قووڵی کۆمەڵگەی تورکی لە ئاستی جیاوازدا. دووەمیان هەڵکشانی زۆر بەرەوە ناسیونالیستی تووندئاژوو (ئەلترا-ناشنالیست) . هەڵبژاردن نەک هەر ئەم دوو تایبەتمەندییەی پێشانداین، بەڵکوو لە بەرهەمهێنانیشیدا بەشداربوو.
=KTML_Bold=سەرەتا، دوانەی لۆجیک و واقیع=KTML_End=
هەڵبژاردنەکانی تورکیا جێگەی سەرنج و بایەخی جیهان بوو. لە خولی یەکەمدا دۆخێکی تێکەڵ لە واقیع و خەون، پشتبەستوو بە ڕاپرسییەکان ژینگەیەکی وەهایان سازاند کە زۆربەی خەڵک لە ناوەوە و دەرەوە چاوەڕوانی کۆتایی ئەردۆغان بن. ئەمە پشتی بە لۆجیکێک بەستبوو کە زۆرینەی خەڵکی تورکی لە دۆخێکی سەختی ئابووریدا دەژین، هەروەها ئابووری یان ژیان و گوزەران لە هەموو شتێکی دیکە زیاتر گرنگە بەلای دەنگدەرانەوە، بەڵام دەرکەوت لۆجیکەکە ڕاست نییە. بردنەوەی ئەردۆغان لە پەڕڵەمان و سەرکەوتنی بۆ گەڕی دووەم لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا دۆخێکی دیکەی سیاسی و دەروونی هێنایە ئاراوە، بە جۆرێک کە لە گەڕی دووەمدا، زانراوبوو کە ئەردۆغان براوەیە.
لێرەدا هەوڵدەدەین وەڵامی دوو پرسیار بدەینەوە: یەکەم بۆچی ئەردۆغان سەرکەوت و دووەم، ئەم سەرکەوتنە چ واتایێکی بۆ ناوچەکە و جیهان هەیە؟ سەرەتا بە پرسیاری بۆچی ئەردۆغان سەرکەوت، دەست پێدەکەین.
یەکێک لەو وەڵامانەی کە بۆ ڕاڤەکردنی هەڵبژاردنی تورکیا پەنای پێدەبرا، ئابووریی بوو. لەو ڕوانگەیەوە قسەیەکی سولەیمان دەمیرەل وەبیر دەهێنرایەوە کە گوایە قاپی مەتبەخ دەتوانێت حکومەتێک بڕوخێنێت. ئەمە گوتنەوەی ئەو دەربڕینە ناسراوەیە کە لە سەردەمی هەڵبژاردنەکانی بیل کلینتۆندا داڕێژرا، کە دەڵێت: ئابووری گەمژەیە. جەیمس کارڤیلل کە ڕاوێژکاری بیل کلینتۆن بوو، لە ساڵی 1992 ئەو دەربڕینەی داڕێژا و پاشان بوو بەپێوەرێکی جیهانیی، بەڵام ئایا لە ڕاستیدا ئابووری کاریگەریی نەبوو؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستمان بە تێڕوانینێکی قووڵترە لە دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن. سەرەتا چەند داتایەک بەرچاو دەخەین:
=KTML_Bold=یەکەم=KTML_End=، زۆربەی شارە گەورەکان دەنگدەری پارتی داد و گەشەپێدان نەبوون. ئەوەی ڕوونە کە قەیرانی ئابووری، قوورسایی زیاتری لەسەر خەڵکی شارەکانە بە بەراورد بە خەڵکی دەرەوەی شارەکان یان شارە بچوکەکان. ئەمەش دەرخەری ئەوەیە کە ئابووری کاریگەریی هەبوو، بەڵام کاریگەرییەکی یەکسان نەبوو، چونکە ئابووریی تورکی ئابوورییەکی یەکسان نییە و، هەروەها جیاوازی زۆر هەیە لەنێوان شار و شارۆچکەکاندا. بۆ نموونە لە بواری نیشتەجێبووندا، شارە گەورەکان قەیرانی گەورەیان هەیە، چونکە بوونەتە شوێنی ئەو بیانییانەی کە لە تورکیا خانووبەرە دەکڕن، لەگەڵ کۆچی زۆری خەڵکی دەشتەکیی بۆ شار، بەڵام ئەم کێشەیە لەدەرەوەی شارە گەورەکان نییە یان ئەگەر هەشبێت بەو جۆرە نییە.
لە هەمانکاتدا دەبێت ئەوە لە بەرچاو بگرین کە نابێت ئابووری تەنیا لە ڕوانگەی ڕێسا ئابوورییەکانەوە بخوێنینەوە. بۆ تێگەیشتن لە دۆخی ئابووری دەبێت لە چۆنییەتیی کولتوور و یادەوەری و مێژووی ئەو وڵاتەش بنوارین. بە دیدی دارون عەجەمئۆغلۆ قۆناخی گەشەی ئابووریی تورکی بەسترابووەوە بە قۆناخی گەشەی دەزگای سیاسیی تورکی، بۆیە بە پاشەکشەی ئەوەی دوایی، ئابووریش ڕووی لە داکشان دەکات.
=KTML_Bold=دووەم=KTML_End=، لە ساڵانی دواییدا قسەکردن لەسەر ئابووریی شار و دەرەوەی شار بوارێکی بەرفراوانی ڕشتەکانی وەک ئابووری و سیاسەت و کۆمەڵناسی گرتووەتەوە. یەکێک لەو تیورانەی کە بەکاردێت بۆ ڕاڤەکردنی ئەم دیاردەیە هی لێکۆڵینڤانێکی بە ڕەچەڵەک ئیسپانییە لە زانکۆی ئێل ئێس ئی لە لەندەن، کە چەمکی تۆڵەی شوێنە کەم بایەخەکانی داڕشت. بەپێی تێزەکەی ئەو، ئەگەر لە هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا یان لە ڕاپرسییەکەی برێکزت یان لە دەنگدەرانی ڕاستڕەوەی ئەورووپی بنواڕێت، دەبینیت کە بە زۆری دەنگەکان لەو جێگەیانەوە دێن کە ئابووریی جیهانگیریی پشتگوێی خستون و لە ڕێگەی دەنگدانیانەوە لە هەوڵی جۆرێک لە تۆڵەکردنەوە دەدەن.
هەرچەندە ناتوانرێت ئەم تێزە ڕاستەوخۆ بەسەر دۆخی تورکیادا بسەپێندرێت، بەڵام دەکرێت بەکارکردن لەسەری لە دۆخی تایبەتی تورکیادا، سوودمەندبێت. بەشی زۆری دەنگدەری پارتی داد و گەشەپێدان، خۆیان بە لەبیرکراو یان پەراوێزخراو دەبینن لە مێژوی تورکیای نوێدا. هاتنیان بۆ ناو کایەی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی وەک بەرەنجامی لە دەسەڵاتدا بوونی پارتی داد و گەشەپێدان دەبینن. لەم ڕاستییە مێژوییەوە، دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە دەنگدەری ئەردۆغان هەرچەندە بە دەست سەختی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، بەڵام وەها بیری لێدەکاتەوە بە هاتنی ئەوانیتر دۆخی خراپتر دەبێت نەک باشتر.
ئەم دۆخە خەستتر دەبێتەوە کاتێک لە مێژووی 20 ساڵی ڕابردوودا دەسەڵات دەستاو دەستی نەکردووە هەتا خەڵک جیاکاری بکەن لەنێوان گەشەی ئابووری و نوخبەی سیاسی ئێستا، بۆیە تورکیای 20 ساڵی ڕابردوو کە دەیەیەکی زیاتری دەیەی گەشە بووە بە جۆرێک تورکیای گەیاندە نێو ڕیزی 20 گەورە ئابوورییەکەی جیهان، لە خەیاڵی جەماوەریی پارتی داد و گەشەپێداندا وابەستەیە بە ئەو پارتەوە. ئەمە هەروەها کاری زۆری بۆ دەکرێت کە ئەم وابەستەییە بکرێت بەڕاستی و هەر هەوڵێک بۆ گۆڕینی وەک مەترسی لەلایەن ئەو خەڵکانەوە لێک بدرێتەوە. هەروەها، ئەو جەمسەرگیرییە قووڵەی کە لە کۆمەڵگەدا هەیە، هاوکاریی ئەم دۆخە دەکات. جەمسەرگیریی تورکی بە ئاستی ڕەگەزپەرستییە. تورکە عەلمانییەکانی لە میترۆپۆلەکان وەها لە ئەوانیتر دەڕوانن کە بەتاڵبن لە هەموو تایبەتمەکانی ئەم سەردەمە.
=KTML_Bold=سێیەم=KTML_End=، سەرباری ئەمانە تورکیا لە دۆخێکی جەمسەرگیریی سەختدا دەژی. ئەم جەمسەرگیرییە بە جۆرێکە کە دوو بەرەکە لەیەکتر نزیکن و زۆر لەیەکتر دەترسن، بۆیە هەر گۆڕانکارییەک بە دۆخێکی ئاساییشی و ناسەقامگیری دەبینن، بە تایبەتی هیچ هێزێکی دیکە نییە کە بە تەنیا بتوانێت ڕکابەربێت و مێژووی حکومەتی هاوپەیمانی مێژوویەکی پڕ ناسەقامگیرییە لە تورکیادا.
لێکۆڵەری تورک ئەسلی ئایدنتاشباش لە واشنتۆن پۆست دەنووسێت: ئەردۆغان بردییەوە، بەڵام کۆتایی مێژوو نییە. نزیکەی 25 ملیون دەنگدەر دەنگیان بە ئەردۆغان نەدا، کە دانیشتووانی شارە گەورە قەراخییەکانن، خوێندەوارن، باشترین و زیرەکترینن. ئەمە بە زەقی واتای ئەوەیە کە ئەوانیتر کە دەنگیان بە ئەردۆغان داوە بەوجۆرە نین. شایەنی باسە، ئەسلی باسی کوردی نەکردووە کە بە ملیۆن دەنگیان بە جەهەپە دا. ئەم دۆخە وەهایکردووە کە زۆرێک دۆخی گشتی هەڵبژاردنەکانی تورکیا بە دۆخی پاش-راستی پۆست-تروس ببینن.
ئەم پاشخانە ئاڵۆزەی تورکیای ئێستا، وەها دەکات کە بیرلەوە بکەینەوە کە ئایا واقیع چۆن دەبینرێت نەک هەوڵبدەین لۆجیکێکی گشتی بە سەردا بسەپێنین. بەم پێیە، ئابووری کاریگەریی هەبوو، بەڵام زۆرینەی ئەوانەی بە دەست سەختیی ئابوورییەوە دەناڵێنن، ئەگەر لە شارە گەورەکان بن، دەنگیان بە بەرەی ڕکابەری ئاک پارتی دا، ئەوانەشی لەدەرەوەی شارە گەورەکانن، دەنگیان بە ئەردۆغان دایەوە، چونکە بڕوایان وەهایە ئەو دۆخی ئابووری باش کردن و ئەگەر ئێستاش کە لە قەیراندایە، ئەوا هەر ئەو دەتوانێت باشی بکاتەوە. ئەم خەڵکانە بڕوا بە لێکدانەوە ئابوورییە وشک و ئاڵۆزەکان ناکەن کە بۆ هەڵاوسان و سوو و ئابووری دەکرێت. بە گشتی بڕوایان وەهایە، ڕۆژانێک ئابووری باش بوو، بەڵام پاش دەستوەردانی دەرەکی تووشی قەیران بووە. ئەوەی دەتوانێت باشی بکات ئەردۆغانە، نەک کەمال کڵیچدارئۆغلۆ.
=KTML_End=دوانەی شاری گەورە بەرانبەر شاری بچووک (ئەناتۆلیا) =KTML_End=
ئەگەر تەماشای نەخشەی دەنگدانی تورکیا بکەیت دەبینیت کە شارە گەورەکانی ڕۆژاوای ئەو وڵاتە، کە زۆرترین دانیشتووانی وڵات تیایدا نیشتەجێیە بە زۆری دەنگیان بە ڕکابەرانی ئەردۆغان داوە. دەبێت لە سەرەتادا ئەوە لەبەرچاو بگرین کە جیاوازییەکان، لەنێوان هەردوو بەرەکەدا کەمە. وەک چۆن شاری گەورە سوودمەندی سەرەکیی ئابووری جیهانگیرییە، لە هەمانکاتدا لە کاتی قەیراندا، زەرەرمەندی سەرەکییە، بەڵام ئەم پەرتبوونە جگە لە ئابووری، ڕەهەندی دیکەشی هەیە. ئەویش پرسی جەمسەرگیرییە لە تورکیا. یەکێک لە فاکتەرەکانی بردنەوەی ئەردۆغان یاریکردنە لەسەر گەمەی جەمسەرگیریی.
دوانەی شار بەرانبەر دەرەوە زۆر خەسڵەتی ئەم جەمسەرگیرییەمان پێدەڵێت. جەمسەرگیریی بە گشتی کاتێک ترسناکە کە لایەک دەتوانێت بە دژایەتی لایەکەی دیکە زۆرینەیەکی کەم بەدەست بهێنێت. لەم دۆخەدا هەردوو بەرەکە بۆ زاڵبوون بە سەریەکدا پێویستیان بە ئەوەیە کە پەیوەندییەکی ئاساییشی دوژمنکارانە لەنێوان هەردوو بەرەکەدا درووست بکەن، بە ئاستی گەمەی سفری.
جەمسەرگیریی تورکی چەند تایبەتمەندیێکی ئاڵۆزی هەیە، کە ناکرێت تەنیا لە ئیسلامی بەرانبەر عەلمانیدا یان شاری و ناشاریدا کوورتبکرێنەوە. جەمسەرگیریی تورکی لەنێوان کورد و بەرەی ناسیونالیستی توندڕەودایە، لەنێوان جۆری جیاوازی داهاتی ئابووریدایە، لەنێوان هەڵگرانی بەها جیاوازەکانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەخلاقیدایە، لەنێوان جوگرافیا جیاوازەکان و کاریگەریی کولتوورە جیاوازەکاندایە. ئەوەی مەترسییە کە سیاسەت ئەم جیاوازییانە بەکاردەبات و زیاتر قووڵی دەکاتەوە. ئەردۆغان لە ڕەوتی سیاسیدا سەرەتا وەها هەوڵیدا بۆ ڕکابەریی ئەم جەمسەرگیرییە ئیسلامیی و کورد کۆبکاتەوە، بەڵام هەرزوو بۆی دەرکەوت کە ئەستەمە بتوانرێت ئیسلامی سیاسی تورکی و نەتەوەیی بوونی تورکی لە یەکتر داببڕێت، بۆیە لە 10 ساڵی ڕابردوودا بە تایبەتی، لە هەموو هەوڵەکانییدا کار لەسەر دوانەی ئیسلام-نەتەوە دەکات و تیایدا سەرکەوتوو بووە. هەر لە کردنەوەی مزگەوتی ئایا سۆفیا، هەتا بەرزرکردنەوەی چوار پەنجەی بۆ پیشەسازیی سەربازیی و هێرشی بۆ سەر کورد و فراوانخوازی تورکی هەموو دەتوانرێت لەم ڕوانگەیەوە بخوێنرێتەوە. ڕەنگە هیچ کەسایەتییەک هێندەی سولەیمان سۆیلو بەرجەستەکەری ئەم تێکەڵبوونەوەی ئیسلام و نەتەوە نەبێت.
پێکەوەگرێدانی ئابووری و جەمسەرگیریی، دەمانگەیێنێتە ئەو تێگەیشتنەی کە ئەردۆغان ناچارە بەردەوام بێت لەسەر ڕێچکەی خۆی لە داهاتوودا، بە تایبەتی کە هەر لە ئێستاوە بانگەشە بۆ هەڵبژاردنە ناوخۆییەکانی ساڵی داهاتوو دەستی پێ کرد.
=KTML_Bold=ئەم سەرکەوتنە واتای چی دەگەیێنێت؟=KTML_End=
میدیا جیهانییەکان، بەتایبەتی گۆڤاری ئیکۆنۆمیست و دێرشپێگل و ئەوانیتر وەهایان دەبینی کە شکستی ئەردۆغان گرنگە، چونکە ئاماژەی ئەوە بە جیهان دەدات کە دەتوانرێت کەسی ئۆتۆکراتی دژی بەرەی ڕۆژاوایی لە ڕێگەی دیموکراسییەوە لە پۆستەکەی لاببرێت. ئەمە بەو مانایە دێت کاتێک دیموکراسی تووشی قەیران دەبێت ئەوا خۆی چاک دەکاتەوە، بەڵام بە هەڵەچوونی هەمووان، یەکێک لەپاڵنەرەکانی خواست و هیوابوو کە جودابوو لە واقیع. ئەمە دەمانبات بۆ ئەو دیدەی کە دۆخی ساڵانی ڕابردوو بەردەوام دەبێت، بەڵام ئەوە چییە کە بەردەوام دەبێت؟
ئەردۆغان لە وتاری سەرکەوتیندا بانگەشەی بۆ سەرەتای سەدەی تورکی کرد. چەمکی سەدەی تورکی، هاوشێوەی سەدەی ئەمریکی، بە مانای ئەوە دێت کە ئەو سەدەیەی کە دێت تورکیا تیایدا دەبێتە وڵاتێکی کاریگەر لە ئاستی جیهاندا. ئەمە لە کاتێکدایە کە سەدەی یەکەمی تورکی تەواو دەبێت. هەرچەندە ئەم بانگەشەیە بڕێک زۆر لە خود-مەزنێتی تیادایە، بەڵام کۆمەڵێک ئاماژەی گرنگمان پێدەڵێت لەبارەی ڕەوتی سیاسەتی داهاتوی تورکیا لە ناوچەکە و جیهاندا.
لە ڕابردودا دیدێک زاڵبوو کە قۆناخی بانگەشە جودایە لە قۆناخی حوکمداریی. لە قۆناخی بانگەشەدا بەهۆی کێبڕکێ و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی دەنگ و وروژاندنی جەماوەر، سیاسییەکان ناچار دەبن زەق و ڕەقتر لە جاران قسە بکەن، بەڵام ئارۆن شتاین لە (War on Rocks) ئاماژەی دەدات بەوەی کە ئیدی، ئەم دیدە بۆ تورکیا گونجاو نییە .
بەم پێیە ئەگەری گۆڕانکاریی زۆری پاش هەڵبژاردن لە ئارادا نییە. هەرچەندە پیرۆزبایی خێرای سەرکردە ڕۆژاواییەکان ئاماژەیەکی ڕوونە کە نایانەوێت هەمان هەڵەی 2018 دووبارە بکەنەوە . بەم پێیە ئەگەر بانگەشە پێوەرێک بێت بۆ سیاسەتی دەرەوە، ئەوا ئایا بانگەشەکە لەم بوارەدا چیمان پێدەڵێت؟
=KTML_Bold=لۆزانیزم بەرانبەر میساقی میللی=KTML_End=
ئەم دوو چەمکە لە هەڵبژاردندا بە ڕاستەوخۆیی بەکار نەهات، بەڵام بانگەشەکانی کەمال کڵچدارئۆغلۆ یان چەهەپە، بەڕوونی و بەزەقی جەختی لە پرسی ناوخۆی تورکیا دەکردەوە. دەکرێت دیدی کڵچدارئۆغلۆ بگەڕێنینەوە بۆ ئەو گوتەیەی مستەفا کەمال ئەتاتورک کە دەڵێت: ئاشتی لە ماڵەوە، ئاشتی لەدەرەوە. بە پێچەوانەوە، کرۆکی بانگەشەی ئەردۆغان لەسەر کردنەوەی کارگەی سەربازی و بنکەی ئەتۆمی و درۆن و کەشتیی ئاسمانی بوو. ئەردۆغان دەیویست وەها دەربخات کە تورکیا گەورەیە و دەیەوێت لە ناوچەکە و جیهاندا ڕۆڵی هەبێت و توانای درووستکردنی کاڵای سەربازیی هەیە.
لە ئاستی جیوپۆلەتیکیدا و ئێستا جەختکردنەوەی کڵیچدارئۆغلۆ لە پرسە ناوخۆیی و ئابوورییەکان مانای وەهایە پانتایی فۆکەسی ئەو لە هەناو سنووری تورکیایە و لەبەر بنەمای پەیوەندییە نێودەوڵەتییە تەقلیدییەکانە، دەکڕێت بڵێین کە ناوەوە، دەرەوە دادەڕێژێت. بەم پێیە کڵیچدارئۆغلۆ دەیەوێت پەیوەندی بە جیهانەوە بکات، لەپێناو خزمەتی پرسەکانی ناوەوە. ئەمەش لە ئاستی ناوچەکەدا بە مانای ئەوە دەهات کە سنووری داڕێژراوی لۆزان دانپیانراو دەبوو. هەروەها، تورکیا وەک دەوڵەتێکی نەتەوەیی، (nation-state) ی ئاسایی ڕەفتاری دەکرد نەک وەک وڵاتێکی هەرێمیی، (regional power) . جیاوازی لەنێوان ئەم دوو دیدەدا زۆرە و کاریگەریی زۆرە. ئەگەر دیدی بەشێکی سەرەکی ئۆپۆزسیونی تورکی لۆزانییە و هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گوزارشتەی مستەفا کەمال کە دەڵێت ئاشتی لە ناوەوە و ئاشتی لەدەرەوە، ئەوا دیدی ئەردۆغان و هاوپەیمانەکانی تەواو جیاوازە.
ئەردۆغان و هاوپەیمانە نەتەوەپەرستەکانی کە لە هەڵکشاندان، زیاتر باوەڕیان بە تورکیایەک هەیە کە سنوورەکەی لە هەناو میساقی میللیدایە. ئەم چەمکە ڕەهەند و مانای جیاوازی زۆرە، بەڵام ئێستا بە مانای فراوانتربوونی سنووری تورکیا لە سنووری لۆزانی کە ڕاستەوخۆ هەر لە سەردەمی ئەتاتورکەوە پەیوەندی بە مەسەلەی کوردەوە هەبوە.
هەڵکشانی نەتەوەگەرایی و ئیسلام تورکیا بە ئاڕاستەیەک دەبات کە جودایە لە ڕۆژاوا، بەڵام دژی نییە. دەیەوێت جۆرێک لە سیاسەتێکی سەربەخۆییانەی هەبێت لەنێوان جەمسەرەکاندا. ئەم دیدە نوێیە، ڕەنگڕێژ دەکرێت بە مێژوو، چونکە ئەتاتورکیش بڕوای بە هەمان دیدی هاوسەنگی هەبوو لە سیاسەتی دەرەوەدا. هەرچەندە سەرباری فاکتەری ناوخۆیی یەکێک لە ڕێچکە پێشاندەرەکانی ئەم دیدە ناوەندە ئەمریکیەکان خۆیانن، بە تایبەتی جۆرج فریدمانی خاوەن خانەی بیری جیوپۆلەتیکال فیچەر لەگەڵ پیتەر زاین . کەسێکی وەک جۆرج فریدمان کە دامەزرێنەی ناوەندی ستارفۆر و پاشان داهاتووی جیوپۆلەتیکییە، کە ویکیلیکس بڕوای وەهایە سەر بە سی ئای ئەیە، لە نزیکەوە ڕاوێژکاری ئەردۆغانە و هانی دەدا کە وەک هێزێکی هەرێمی ڕۆڵ ببینێت.
=KTML_Bold=تورکیا و جیهان=KTML_End=
ئەگەر لۆزانیزم و میساقی میللی دەتوانن ڕەفتاری تورکیامان لە ناوەوە و دەرەوە بۆ دیاری بکات، ئەوا پرسی ڕەفتاری تورکیا لەگەڵ جیهاندا ڕەهەندێکی گرنگی سیاسەتی دەرەوەی تورکیایە و، ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە ڕەهەندە ناوخۆیی و هەرێمایەتییەکەیەوە.
ئەردۆغان لە دیدارەکەیدا لەگەڵ سی ئێن ئێن ئاماژەی بە ئەوەدا کە ئامادەیە لەگەڵ بایدندا گفتوگۆ بکات. هەرچەندە ڕەنگە لێدوانەکە وەک پەیامێکی هەڵبژاردن ببینرێت، بەڵام تورکیا لە دۆخی ئێستایدا ناتوانێت لە وڵاتانی وەک ڕووسیا و قەتەر خۆی بە دوور بگرێت.
لەڕاستیدا چاودێران وەهای دەبینن کە تورکیا و قەتەر زیاتر لەیەکتر نزیک دەبنەوە. لە یەکەم کاردانەوەی پاش هەڵبژاردن ئەردۆغان ئاماژەی بە ئەوەدا کە بە پارەی قەتەر خانوو بۆ ئاوارە سوورییەکان درووست دەکەن و دەیاننێرنەوە. ئەم نزیکییە کە بەشێکە لە بەرەیەکی هەرێمی لە زۆر ئاستدا بە زیانی کورد دەشکێتەوە.
بە تێڕامان لە کرۆکی بانگەشەکان، چاوەڕوان ناکرێت پەیوەندی نێوان تورکیا و ڕۆژاوا، بە تایبەتی ئەمریکا گۆڕانکارییەکی ئەوتۆی بە سەردابێت، چونکە ڕێگریی بنەمایی و، ڕێگری سیاسی هەیە. چاوەڕوان دەکرێت هەنگاوی هەرە سەرەکی ئەردۆغان بە ئاستی ئابووریدا بێت. هەندێک وەهای دەبینن کە پارە لە ڕۆژاوا نییە، بەڵکوو لە کەنداو و چینە، بۆیە سیاسەتی ئەردۆغان بەو ئاڕاستەیەدا دەڕوات، بەڵام نابێت ئەو ڕاستییە لە بەرچاو نەگرین کە ئەورووپا گەورەترین شەریکی ئابووریی تورکیایە.
=KTML_Bold=دەرئەنجامەکان=KTML_End=
هەڵبژاردنەکانی تورکیا گەرچی گۆڕانکاریی جەوهەری تیایدا ڕووینەدا، بەڵام سەرباری ئەوە سیاسەتی تورکیا لە ناوە و دەرەوە گۆڕانکاری بە سەردا دێت.
=KTML_Bold=یەکەم=KTML_End=، گۆڕانکاری لە ناوەوە ڕوویدا کە هەڵکشانی باڵی نەتەوەیی تووندڕەوە لەڕێگای کەسایەتی و گرووپ و حیزبی جیاوازەوە. هەروەها، بوونی کورسی زیاتر لە پەڕڵەمان و هەبوونیان لە هەردوو بەرەی حکومەت و ئۆپۆزسیون. ئەم سیاسەتە، هەمیشە بەشێک بووە لە سیاسەتی تورکی، بەڵام لە هەڵبەز و دابەزدا بووە و، ئێستا ئەگەری هەیە ببێتەوە بەشێک لە سیاسەتی دەرەوەی تورکی.
=KTML_Bold=دووەم=KTML_End=، پەرتبوونی زیاتر کۆمەڵگەی تورکی. ئەم چڕبوونەوەی جەمسەرگیرییە لەگەڵ هەڵکشانی نەتەوەیی تووندڕەودا کە قسە هەیە بەرەیەک پێکبهێنن بە ناوی میللەتچی، وەها دەکات کە جەمسەرگیریی کوردی تورکی، هەروەها ئۆپۆزیسیون و دەسەڵات چڕترببێتەوە.
=KTML_Bold=سێیەم=KTML_End=، ئەم دۆخەی ناوەوە، داڕێژەری سیاسەتی حکومەتی تورکیا دەبێت نەک تەنیا لە ناوەوە، بەڵکوو لەدەرەوەش. وەک ئاماژەکان دەریدەخەن بەردەوامبوون بە گوڕێکی زیاترەوە لە سیاسەتە هەرێمییەکان درێژەی دەبێت. هەرچەندە دیدێک دیکە هەیە کە دەڵێت: چڕبوونەوە لە سیاسەتی تووند بەرانبەر کورد، پێویست ناکات، چونکە هەڵبژاردن لە ئاییندەیەکی نزیکدا بەڕێوەدەچێت و هەروەها دۆخی ڕۆژاڤا، کە پەیوەستە بە دۆخی سووریاوە گۆرانکاریی بە سەردا هاتووە.
=KTML_Bold=چوارەم=KTML_End=، ئاماژەکان وەها دەردەخەن کە ئەردۆغان سەرباری ئەوەی کەسێکی پراگماتیستە و لەپێناو مانەوەیدا کێشەی نییە کە ئاڕاستە و وتار و کرداری بگۆڕێت، لە سیاستەکانی پێشوی بەردەوام دەبێت، بەڵام بە فۆکەسکردن لەسەر ئابووری. [1]