ناونیشانی بابەت: مێژووی دەزگای هەواڵگری لە فیرعەونەکانەوە بۆ CIA ئەمریکا
ئامادەکردن و نووسین: #ئەردەڵان عەبدوڵڵا#

هیچ کاتێک حەزم بە بابەتی هەواڵگریی و ئەمنی نەبووە، لەوانەبێت لەمەشدا سەرقاڵبوونم بە ئەدەب و فکرەوە هۆکارێک بوبێت، بەڵام لەم ماوەیەی پێشوودا بە ڕێکەوت چاوم بە پەڕتووکێک کەوت، باسی مێژووی دەزگای هەواڵگریی دەکرد لە جیهاندا، ڕاستییەکەی ناوەرۆک و بابەتە گرنگەکانی ناو پەڕتووکەکە زۆر سەرسامی کردم و کۆمەڵێک زانیاریی سەیرم لەم پەڕتووکەدا دەستکەوت، بەتایبەتیی ئەوەی پەیوەندیی بە مێژووی چۆنێتی درووستبوونی دەزگای هەواڵگریی لە مێژووی کۆنەوە تاوەکوو ئێستا هەیە. ئەو پەڕتووکەش بە زمانی عەرەبی لە ژێرناونیشانی « تاریخ المخابرات من الفراعنة الی وکالة الامن القومي الامریکي NSA) کە لەلایەن « ۆلڤگانگ کریگەر» نووسراوە و « عەدنان عەباس عەلی» لە ئەڵمانییەوە کردوێتی بە عەرەبی.
ئەم نووسەرە ئەڵمانییە و مێژوونووسە و کەسێکی ئەمنیی و شارەزاییەکی زۆر باشی لە بواری هەواڵگری هەیە و کۆمەڵێک پەڕتووکی لەبارەی مێژووی دەزگای هەواڵگری هەیە. سەرەتا دەمویست بە زمانی ئەڵمانی ئەم پەڕتووکە بخوێنمەوە، بەڵام زەحمەت بوو بەم زووانە دەستم بکەوێت، دواتر کاتێک سەیری ژیاننامەی وەرگێڕەکەم کرد، سەیرم کرد لە ئەڵمانیا خوێندنی تەواوکردووە، دیارە شارەزایی باشی لە زمانی ئەڵمانی هەیە، بۆیە وازم لە چاپە ئەڵمانییەکە هێنا و دەستمکرد بە خوێندنەوەی بە عەرەبی.
=KTML_Bold=ناوەرۆکی پەڕتووکەکە=KTML_End=
ئەم پەڕتووکە زۆر بەوردی باسی پیشەی « سیخوڕی» دەکات، نووسەر وەکوو پیشە سەیری دەکات، سیفاتی سیخوڕ کێیە، کام توێژی کۆمەڵایەتی باشترین کەسن بۆ سیخوڕی، هەروەها هۆکارو ئامڕازەکان چین کە بەکاردێن بۆ ڕاکێشانی سیخوڕ. شێوازەکان لە کۆندا چۆن بوون و لە ئێستاشدا چۆنن. باسی مێژووی درووستبوونی هەواڵگری دەکات، سەرەتاش لە شارستانی میسرەوە دەستپێدەکات و دواتریش ئیمپراتۆریەتی فارسی گەشە بەم مەسەلەیە دەدات و پاشانیش زۆرێک لە دەوڵەتە مەزنەکانی ناوچەکە، لاسایی فارسەکان دەکەنەوە بەتایبەتیی «رۆم و بێزەنەتە». پاشان نووسەر باسی هەواڵگری دەکات لەلایەن خەلافەتی ئیسلامییەوە، بەتایبەتیی لە سەردەمی خەلیفە هارونەرەشیدا.
دواتریش نووسەر باسی هەواڵگریی دەکات لە دەوڵەتانی ئەوروپادا بەتایبەتیی لە فەرەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا، ڕووسیا. لە کۆتاییشدا باسی مێژووی دەزگای هەواڵگری ئەمریکا دەکات، خاڵی سەرنجڕاکێش ئەوەیە، ئەم دەزگایە لەلایەن بەریتانییەکانەوە دامەزراوە یان هاوکاریی ئەمریکییەکان کراوە بۆ دامەزراندنی. هەروەها باسی جەنگی هەواڵگری لە سەردەمی جەنگی ساردا لەنێوان ئەمریکا و ڕووسیادا دەکات. لە کۆتاییشدا باسی شێواز و ئامڕازی نوێی دەزگا هەواڵگرییەکان بەتایبەتیی لە جەنگی سایبری و ئەلکترۆنی و کۆمەڵێک بابەتی گرنگی تر، کە لێرەدا هەوڵ دەدەم باسی هەندێکیان بکەم.
=KTML_Bold=سیخوڕ کێیە؟=KTML_End=
نووسەر لەم پەڕتووکەیدا بەوردی باسی کاری سیخوڕیی دەکات و ئامانج و هۆکارەکانیشی بۆ خوێنەر دەخاتەڕوو، ئەو پێی وایە «سیخوڕ» کەسێکە کە دەتوانێت نهێنییەکانی دەوڵەت و حاکمێکی دوژمن ئاشکرا بکات، یان بە واتایەکی تر دەتوانێت دەستی بگات بە کۆمەڵێک زانیاری دەوڵەت، کە کەسێکی ئاساییی ناتوانێت دەستی پێ بگات.
دواتر نووسەر هەوڵی شیکردنەوەی کارو پیشەی سیخوڕیی دەدات و قسەش لەسەر خائین دەکات، نووسەر دەڵێت: سیخوڕ کەسێکە کە کار دەکات بۆ دەوڵەتێکی تر، گەرچی خائین کەسێکە خەڵکی وڵاتەکەیە و خیانەت لە نیشتمانەکەی دەکات، ئەمەش لەبەر کۆمەڵێک هۆکار.
لە ڕووی کەسایەتییشەوە، نووسەر پێی وایە «سیخوڕ» هەمیشە هەست بە نا ئارامی و ترس دەکات، چونکە لە ئەنجامی ئاشکرابوونی کارەکەی ڕووبەروی سزای گەورە دەبێتەوە کە لەوانەبێت کۆتایی بە ژیانی بهێنێت. هەروەها کەسایەتی سیخوڕ کەسێکی ڕارا و بەدگومانە، چونکە هەمیشە دۆشداماوە لەنێوان بەرژەوەندیی تایبەتیی خۆی و بەرژەوەندیی نیشتمانەکەی کە خیانەتی لێدەکات.
=KTML_Bold=سیماکانی کەسی سیخوڕ=KTML_End=
نووسەر پێی وایە کەسایەتی «سیخوڕ» دەبێت خاوەنی کۆمەڵێک سیفاتی تایبەتیی بێت لەوانە: کەسێکی بەڕێز بێت لە مامەڵکردن لەگەڵ خەڵکیدا وەکوو ئینگلیز دەڵێت: «جێنتلمان»بێت، لە ڕووی سیماشەوە کەسێکی سەرنجڕاکێش بێت، باوەڕی بەخۆی بێت و لە ڕووی عەقڵییشەوە کەسێکی زیرەک و ژیر بێت، هەر بۆیە بەشێکی زۆری ئەوانەی کە کاری سیخوڕییان بۆ دەزگای هەواڵگریی ئەمریکا دەکرد لە ئەڵمانیا، کەسانی دەرچووی زانکۆ و ئەکادیمییە تایبەتەکان بوون. بە پێچەوانەوە دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیای خۆرهەڵات، زیاتر پشتی بە کەسانی کرێکار دەبەست کە باوەڕیان بە ئایدۆلۆژیای مارکسی هەبوو.
=KTML_Bold=کارەکانی دەزگای هەواڵگری=KTML_End=
نووسەر بەشێوەیەکی زانستی باسی دەزگای هەواڵگری دەکات و ئەرک و ئامانجەکانیشی دیاری دەکات کە خۆی لەم خاڵانەی خوارەوە دەبینێتەوە:
1-کۆکردنەوەی زانیاری لە بارەی دۆست و دوژمنەوە. واتە تەنیا دوژمنەکان ناکرێنە ئامانج بەڵکوو دۆستەکانیش.
2-کاریگەریی دانان لەسەر ڕووداوەکان بەشێوەیەکی نهێنی.
3-پاراستنی دەزگای هەواڵگریی لە هێرشی دەزگای هەواڵگریی دەوڵەتانی بییانی.
4-دزەکردن بۆ ناو دەزگای هەواڵگریی دەوڵەتانی بیانی.
5-پاراستنی وڵات لە دژی دوژمنە دەرەکییەکان.
6-چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆیییەکان.
پاشانیش نووسەر پێیوایە پێویستە دەزگا هەواڵگرییەکان پشکنین و لێکۆڵینەوەی ورد لەبارەی هەموو زانیاریی و هەواڵێک بکەن و لە ڕاستی و درووستی ئەو هەواڵ و زانیارییانە بکۆڵنەوە کە لە سەرچاوەکانیانەوە دەستیان دەکەوێت.
=KTML_Bold=ئەو کەسانە کێن کە دەبنە سیخوڕ؟=KTML_End=
نووسەر پێی وایە بەشی زۆری دەزگا هەواڵگرییەکان پشت بە کۆمەڵێک چین و توێژی تایبەت دەبەستن بۆ کاری سیخوڕی لەوانەش «خەڵکانی سەربە کەمە نەتەوەیی و ئاینییەکان» یان ئەو کەسانەی کە باوەڕیان بە ئایدیۆلۆژیایەکی تایبەت هەیە بۆ نموونە لە سەردەمی جەنگی سارد» کۆمۆنیست و چەپەکان» باشترین سیخوڕی دەزگای هەواڵگری سۆڤێت بوون، هەروەها کەسانی «لیبڕاڵ و ئازادیخوازیش» دەبوونە سیخوڕی ئەمریکا. هەروەها لە دێر زەمانیشەوە دیلەکان، بازرگانەکان، نێردە دیپلۆماتییەکان، پیاوانی ئایینی» لەم چین و توێژانەشدا، کەسانی سیخوڕ ڕادەکێشران بۆ ناو دەزگای هەواڵگری.
=KTML_Bold=بەبێ بوونی دەزگای هەواڵگریی و ئەمنی حوکم ناکرێت=KTML_End=
لە شارستانی هیدنی کۆنیشدا دەزگای هەواڵگری و ئەمنی ڕۆڵی گەورەیان گێڕاوە، بەتایبەتیی لە سەردەمی شانشینی «مائوریا»کە پادشا «چاندرا گۆپتا» لە ساڵانی 320 بۆ 297 پێش زایین حوکمی کردووە، لەوکاتەدا بیرمەندی هیندی « کاوتیلیا» وەزیر بووە، ئەم پیاوە بیرەمەندێکی سیاسیی و فکری گەورەی هیندوستان بووەو خاوەنی یەکێکە لە کۆنترین پەڕتووک لە بارەی ئیدارەو حوکمدارییەوە، پەڕتووکەکەی بەناونیشانی « ئارتها شاستراArthashastra، لەم پەڕتووکەدا نووسەر زۆر شتی لەبارەی شێوازی حوکمڕانی و ئیدارەی دەوڵەت و لە هەمووشی گرنگتر باسی گرنگی هەواڵگری کردووە. نووسەر لەمبارەیەوە دەڵێت: حوکمکردنی وڵاتێک بە بوونی دەزگای هەواڵگری و ئەمنی کارێک مەحاڵە.
دواتریش لە سەردەمی دەوڵەتی سەلجوقیدا کە لە سەدەی یانزەدا لەوپەڕی بەهێزیدا بوون، « نیزام ئەلمەلیک» کە وەزیرێکی فارس بووە، یەکێک بووە لە وەزیرە زیرەکەکان و پاشتریش لە نامەیەکیدا باسی هونەری حوکمڕانی دەکات و دەڵێت: پێویستە لەسەر پادشاکان ئاگاداری هەواڵی ڕەعیەت و سووپاکەیان بن، دەبێت هەموو شتێکی بچووک و گەورە لەناو وڵاتەکەیاندا بزانن، هەر بۆیە پێویستی بە بوونی دیوانێکی «پۆستە» هەیە، هەروەها دەبێت هەموو خەڵکیش بزانێت کە پادشا، چاو و گوێی لە هەموو مەملەکەتدا هەیە و ڕەعیەت لێی بترسن، ئەمەش سوودی بۆ پادشا و مەملەکەت هەیە.
=KTML_Bold=هارونە ڕەشید و 1700 ژنی سیخوڕ=KTML_End=
ئێمە زۆرجار کە باسی هارونەرەشید دەکەین زیاتر وێنەی پادشایەکمان دێتەوە یاد، کە کۆشکەکەی پڕیەتی لە ژن و کەنیزەک، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو لەلام، ئەم نووسەرە لەم پەڕتووکەدا باسی لایەنێکی تری هارون ڕەشید دەکات، کە ئەویش گرنگی دانێتی بە پرسی هەواڵگری، لەو کاتەدا بە « دیوانی بەرید» ناویان بردووە و لە ڕێگەی کۆمەڵێک کەسانی سیخوڕەوە، خەلیفە ئاگاداری هەواڵی مەملەکەتەکەی بووە، لە هەمووشی سەیرتر ئەوەیە کە هارون ڕەشید نزیکەی 1700 پیرە ژنی هەژاری بەناو شاری بەغدا و دەوروپشتیدا بڵاوکردۆتەوە، لە ڕێگەی ئەم ژنانەوە، هەواڵی ناو مەملەکەت و خێڵ و عەشیرەتەکانی ناو وڵاتی زانیووە، ئەمانەش باشترین سەرچاوەی هەواڵگریی هارون ڕەشید بوون.
=KTML_Bold=رۆڵی ئاژەڵەکان=KTML_End=
خاڵێکی گرنگی تر کە نووسەر لەم پەڕتووکەدا باسی لێوە دەکات، ڕۆڵی ئاژەڵە لە گەیاندنی هەواڵ و زانیاریی بەتایبەتیی لە سەردەمە کۆنەکاندا، بۆ نموونە عەرەبەکان حوشتریان بەکارهێناوە بۆ بازرگانیی و گەیاندنی هەواڵ و زانیاریی، ئەم ئاژەڵە دەتوانێت ڕۆژانە نزیکەی 180 کم بەناو سەحردا بڕوات، ئەمەش لەوکاتدا زۆر گرنگ بووە بۆ ئەو دەوڵەتانە. ئاژەڵێکی تریش کە ڕۆڵی گەورەی هەبووە، «کۆتر» بووە، بەتایبەتیی لە سەردەمی حوکمی مەماملیک لە سەدەی دوانزدە، لە ڕێگەی «کۆتر» ی تایبەتەوە، هەواڵیان لەنێوان شارە گەورەکانی قاهیرە، دیمەشق، حەلەب، غەزە گواستۆتەوە، ئەمەش سوودی زۆری بە هەواڵگری گەیاندووە.
=KTML_Bold=بڵاوکردنەوەی هەواڵی درۆ لەناو دوژمندا=KTML_End=
خاڵێکی گرنگی تر کە دەزگا هەواڵگرییەکان لە مێژوودا هەتاوەکوو ئێستاش کاری لەسەر دەکەن، بڵاوکردنەوەی هەواڵی درۆیە لەناو دوژمندا، بەتایبەتیی لەکاتی جەنگەکاندا، بۆ نموونە لە کاتی هێرشی ئەسکەندەری مەکدۆنی بۆ سەر ئیمپراتۆریەتی ئێران بە سەرۆکایەتی داریوش، لە نزیک شاری #جەلەولا#، جەنگێکی گەورە ڕوو دەدات، لەوکاتەدا فارسەکان دەتوانن هەواڵێکی درۆ بڵاوبکەنەوە لە بارەی سووپاکەیان، هەواڵەکەش بەو شێوەیە بووە کە سووپای فارسەکان لە ڕووی چەندایەتی و وچۆنایەتەییەوە زۆر بەهێزن، هەرچەندە بەوشێوەیەش نەبووە بگرە زۆر لاوازیش بوون، ئەمەش وا دەکات کە ئەسکەندەری مەکدۆنی بترسێت و لە جەلەولا سوپاکەی بکشێنێتەوە، جگە لەوەش فارسەکان لە ڕێگەی کۆمەڵێک سیخوڕی خۆیانەوە، هەواڵی درۆیان بە ئەسکەندەر دەگەیاند، ئەمەش زەرەری زۆری لە سووپاکەی ئەسکەندەر داوە.
=KTML_Bold=یەکەمین دەزگای هەواڵگریی مۆدێرن=KTML_End=
لە زۆر شتی باش و خراپیشدا فەرەنسا پێشەنگی گەلانی جیهان بووە، لە بواری دەزگای هەواڵگریشدا دووبارە فەرەنسییەکان پێشەنگ بوون لە ساڵی 1746 لە سەردەمی پادشا « لویسی پانزەدا» یەکەمین دەزگای هەواڵگری لەژێرناونیشانی « Secret du rio» نامە نهێینەیەکانی لویسی پانزە.» دادەمەزرێت. ئەم دەزگایە تایبەت بوو بە چاودێریکردنی دییپلۆمات و نێردە دیپلۆماتەکانی وڵاتان لە پاریس، هەروەها کۆکردنەوەی هەواڵ لە بارەی وڵاتانی نەمسا و ڕووسیا، کە لەو کاتەدا دوو دوژمنی سەرەکی فەرەنسا بوون، لەم دەزگایەدا 35 کارمەند کاریان کردووەو دەزگاکەیان بەرێوە بردووەو هەوڵیان داوە زانیاریی کۆبکەنەوەو پاشان بیدەنە دەستی پادشاو ئەویش ئەم دەزگایەی وەکوو یەکێک لە ئامڕازە گرنگەکانی لە دژی دوژمنەکانی لە دەرەوە و ناوەوەی وڵات بەکارهێناوە.
=KTML_Bold=رۆڵی هەواڵگری لە شۆڕشەکانی جیهاندا=KTML_End=
خاڵێکی سەرنجڕاکێشی تر لەم پەڕتووکەدا ئەوەیە، نووسەر بە وری و بە بەڵگەوە باسی ڕۆڵی دەزگا هەواڵگرییەکان دەکات لە شۆڕشە گەورەکانی جیهان بەتایبەت لە « شۆڕشی فەرەنسی، ڕووسیا، ئەمریکی» هەروەها چۆن لە سەردەمی ناپلیۆندا، فەرەنسییەکان هەوڵیانداوە لە ڕێگەی دەزگای هەواڵگریی خۆیانەوە، هانی شۆڕش و ڕاپەڕین لە وڵاتانی ئەوروپا بددەن. جێگەی ئاماژەیە هەتا ئێستاش پشێویی نانەوە، بەشێکی کاری دەزگا هەواڵگرییەکانی جیهانە. ئەمەش لە سەدەی بیستەمدا زیاتر دەبێت بەتایبەتیی لە کاتی جەنگی سارددا. بۆ نموونە ئەمریکییەکان لەساڵی 1951 هەتا 1956 بە هاوکاریی دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیا و بەریتانیا، نزیکەی 20 هەزار «مورتەزەقەی» وڵاتانی بەلتیقیان ناردووە بۆ سنووری یەکێتی سۆڤێت، ئەمەش بۆئەوەی لەوێندەر ڕاپەڕین لە دژی یەکێتیی سۆڤێت بکەن، هەرچەندە سۆڤێت توانیی بە ئاگر و ئاسن، ئەو ڕاپەڕینانە سەرکوت بکات. لە سەدەی نوێشدا دەزگا هەواڵگرییەکانی ناوچەکە ڕۆڵێکی زۆر خراپیان لە جەنگی سوریادا گێڕاوە، بەتایبەتیی تورکیا.
=KTML_Bold=رۆڵی تەکنەلۆژیا لە دەزگای هەواڵگرییدا=KTML_End=
خاڵێکی تر کە لە دەزگای هەواڵگرییدا ڕۆڵی سەرەکی گێڕاوە تەکنەلۆژیایە، هەر لەسەرەتاوە تەکنەلۆژیا ڕۆڵی سەرەکی هەبووە، بەتایبەتیی لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا. بەتایبەتیی هەردوو ئامێری بێسیم و تەلەگراف، لەو کاتەشدا بەریتانیا پێشەنگی هەموو گەلانی جیهان بووە و خاوەنی 50 ئامێری بێسیم بووە، 42 دانەیان لەسەر کەشتی گەلی سەربازیی بووە و 8 دانەشیان لە کەنارە گرنگە دەریاییەکانی جیهان داناوە، ئەمەش وایکردووە کە لە ڕووی سەربازیی و هەواڵگرییەوە سوودی لێوەربگرێت. هەر لەو ساڵانەدا بەریتانیا لە ڕێگەی کابڵەوە توانیویەتی خۆی ببەستێتەوە بە هیندستانەوە و خاوەنی 200 هەزار کیلۆمەتر کابڵ بووە لەژێر دەریاوە، بەکار‌هێنانی تەلەگراف و بێسیم وایکردووە کە بەریتانیا ئاگاداری تەواوی کاروچالاکیی بازرگانی و سەربازییەکانی جیهان بێت.
ئێستاش ئەمریکا لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە جێگەی بەریتانیای گرتۆتەوە، چونکە ئەمڕۆ زۆربەی چالاکیی سەربازیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتییەکانی جیهان بەناو تۆڕی ئینتەرنێتدا تێدەپەڕێت، کە ئەمریکا خاوەنێتی. ئەمەش وایکردووە کە ئەمریکا لە ڕووی هەواڵگریی و سیاسیشەوە سوودی گەورەی لێ وەربگرێت، چونکە ئێستا تەنانەت دەزگا هەواڵگرییەکانی جیهانیش، ناچارن ئینتەرنێت بەکاربهێنن یان تۆڕەکانی «فەیسبووک، گۆگڵ، یوتوب، تویتەر، ئیمایل» هەموو ئەمانەش لەژێر کۆنتڕۆڵی ئەمریکادایە.
=KTML_Bold=دەرئەنجام=KTML_End=
بە گشتی ئەم پەڕتووکە بەرچاوڕوونی گەورەی داوە بە خوێنەر لەبارەی جیهانێکی نهێنی و شاراوە، بابەتی زۆر گرنگی تێدایە لەبارەی کاری ئێستا و داهاتووی دەزگا هەواڵگرییەکانی جیهانەوە، بەتایبەتیی زلهێزەکانی جیهان، ئێستا خۆیان بۆ جەنگی مۆدێرن ئامادەدەکەن کە بە جەنگی سایبری یان ئەلکترۆنی ناسراوە، ئەمەش هیچی لە جەنگی ئەتۆمی کەمتر نییە.
بەشبەحاڵی خۆم، سوودی زۆرم لەم پەڕتووکە وەرگرت، هیوادارم لە داهاتوودا لەلایەن وەرگێڕێکی باشەوە بکرێت بە کوردی.
=KTML_Bold=سەرچاوە=KTML_End=:
ولفغانغ کریغر. تاریخ المخابرات من الفراعنة حتی وکالة الامن القومي الامریکية NSA. ترجمة: عدنان عباس علي. الطبعة الاولی. دار علام المعرفة. کویت. ابریل.2018.
[1]
=KTML_Bold=ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا دەستکاری ڕێنووسی نەکردووە=KTML_End=