گرنگیی مێژوو لە جیهانی ئەمڕۆدا 06
نووسینی: #کامەران محەمەد قادر#
$یادەوەریی مێژوویی و ڕۆڵی لە تێگەیشتنی سیاسییدا$
مێژوو سنووری کات و ڕووداوە دیاریکراوەکان تێدەپەڕێنێت، ئامرازێکی زیندووە بۆ درووستکردنی زیرەکی سیاسیمان. بە قووڵبوونەوە لە ڕابردوو، دەتوانین ببینە هاووڵاتییەکی شارەزاتر و هۆشیارتر، کە ئەوەش بۆ پشتگیریکردنی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی گرنگە. کەواتە ئەوەی گرنگە ئەو پرسیارەیە کە چۆن (هۆشیاریی مێژوویی) پەروەردەی زیرەکیی سیاسی و هاووڵاتیبوون چالاکتر دەکات؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە، بە هێنانەوەی چەندین نموونەی کۆمەڵگە جیاوازەکان هەوڵدەدەین، وەڵامێکی گونجاو بخەینە بەر دیدەی خوێنەران.
$درووستکردنی هاووڵاتییەکی هۆشیار$
مێژوو شوناسی بەکۆمەڵبوونمان ڕوون دەکاتەوە و یارمەتیمان دەدات، لەوە تێبگەین کە ئێمە وەک کۆمەڵ کێین. دیارە ئەم تێگەیشتنە بۆ پاراستنی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی کارێکی گرنگە. کاتێک هاووڵاتییان شارەزاییەکی باشییان دەربارەی مێژوو هەبێت، ئەوا باشتر دەتوانن لە کۆڕ و کۆبوونەوە سیاسییەکان و گفتوگۆ ڕۆشنبیرییەکان و تاوتوێکردنی پرسە گرنگەکاندا بەشداری بکەن.
بۆ نموونە خوێندنەوەی مێژووی ئەڵمانیا، بەتایبەت ڕووداوەکانی پێش و پاش جەنگی دووەمی جیهانی، وا دەکات هاووڵاتییان باشتر لە گرنگی (دیموکراسی) و (مافەکانی مرۆڤ) تێبگەن. ئەو وانانەی کە لە شکستی کۆماری ڤایمار و سەرهەڵدانی نازیزمەوە وەرگیراون، یارمەتیی تاکی ئەڵمانی ئەمڕۆ دەدات، کە دامودەزگا دیموکراسییەکانی ئێستایان بەهەند وەربگرن و لە بەرانبەر پاوانخوازیی و ستەمکارییدا بە وریاییەوە مامەڵە بکەن. هەروەها تێگەیشتن لە مێژووی ئاپارتاید و خەبات بۆ یەکسانی نەژادیی یارمەتیی خەڵکی ئەفریقای باشوور دەدات، بۆ بەرز نرخاندنی ئەو پێشکەوتنانەی کە لە دوای کۆتایی هاتنی سەردەمی ئاپارتایدەوە لە ساڵی 1994ەوە بەدەست هاتوون.
$بەهێزکردنی گفتوگۆ سیاسییەکان$
(زانینی مێژوویی) لەمیانەی فەراهەمکردنی (زەمینه) و (قووڵایی)، گفتوگۆ سیاسییەکان دەوڵەمەندتر دەکات. بۆ نموونە لە هیندستاندا گفتوگۆ هاوچەرخەکان دەربارەی چاکسازییە ئابوورییەکان و دادپەروەری کۆمەڵایەتی دەتوانێت کەڵک لە تێگەیشتنی سیاسەتە ئابوورییەکان و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی سەردەمی کۆلۆنیالیزم و ساڵانی سەرەتای سەربەخۆیی وەربگرێت. هاوکات پەیبردن بە خەباتی ناتوندوتیژانەی (گاندی) یان سیاسەتە ئابوورییەکانی (جەواهر لال نەهرۆ) یارمەتیی هاووڵاتییان دەدات بۆ گفتوگۆکردن لەسەر خەسڵەتی شێوازە جیاوازەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ پرسە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی ئێستا.
بەهەمانشێوە گفتوگۆکان لەسەر (عەلمانییەت) و (ئازادی) ئایینی لە فەرەنسا، بە قووڵی پشت بە مێژووی عەلمانییەتی ئەو وڵاتە دەبەستیت، ئەویش ئەو بنەمای عەلمانییەتەیە کە لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسا دامەزراوە و لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا چەسپاوە. تێگەیشتن لەم مێژووە یارمەتیی هاووڵاتییان دەدات، کە بەشداری گفتوگۆی هۆشیارانە سەبارەت بە شوێنی ئایین لە ژیانی گشتی و ئاڵنگارییەکانی تێکەڵبوون لە کۆمەڵگەیەکی فرە کەلتووریدا بکەن.
$گۆڕینی سیستەمی بیروباوەڕ$
هەروەها (فێربوونی مێژوو) دەتوانێت ئاڵنگاری سیستەمی بیروباوەڕی کۆن و بەسەرچوو بکات و بیگۆڕێت. هۆشیاربوون بەرانبەر بە ستەمکارییەکانی ڕابردوو، وا دەکات گۆڕانکاری کۆمەڵگەیی بەرەو بیروباوەڕی دادپەروەرانەتر هانبدات.
بۆ نموونە مێژووی ژاپۆن لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، لەوانەش دەرئەنجامەکانی میلیتاریزم و پەسەندکردنی دەستوورێکی ئاشتیخوازانە، بووەتە هۆی دەرکەوتنی گیانێکی نەتەوەیی کە جەخت لەسەر ئاشتی و دیپلۆماسی بکاتەوە. ئەم زەمینە مێژووییە یارمەتیی هاووڵاتییانی ژاپۆنی دا، بۆ پشتیووانیکردن و پاراستنی سیاسەتی ئاشتیخوازانەی وڵاتەکەیان، تەنانەت لە دیمەنە ئاڵۆز و پڕ کێشەکانی جیهانیشدا.
هاوکات تێگەیشتن لە کۆیلایەتی و جیاکاریی ڕەگەزیی لە مێژووی بەرازیلدا دەتوانێت ئیلهامبەخش بێت، بۆ تەواوی ئەو بزووتنەوە هاوچەرخانەی کە کار بۆ بەدیهێنانی یەکسانیی ڕەگەزیی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی دەکەن. داننان بە بەشداریی و خەباتەکانی ئەفرۆ-بەرازیلییەکان بە درێژایی مێژوو بۆ چارەسەرکردنی نایەکسانی ڕەگەزیی لە ئێستادا و بەهێزکردنی کۆمەڵگەیەکی کراوەتر و گشتگیرتر، زۆر گرنگە.
$بەهێزکردنی دیموکراسی$
کۆمەڵگەیەک کە پەی بەبەهای (زانینی مێژوویی) ببات، ئەوا بناغە دیموکراسییەکانی بەهێز دەکات. دیارە هاووڵاتییانی ئاگادار و پەیبەر زیاتر بەشداری چالاکانە لە دەنگدان و بانگەشەی هەڵبژاردن و ژیانی گشتیدا دەکەن، ئەمەش زامنی ئەوە دەکات، کە پڕۆسە دیموکراسییەکان بەهێز و گشتگیرتربن.
بۆ نموونە مێژووی سیستەمی پەڕڵەمانیی بەریتانیا، لەوانەش چاکسازییە سەرەکییەکانی وەک (ماگنا کارتا Magna Carta 1215) و (شۆڕشی شکۆمەند Glorious Revolution 1688)، گفتوگۆ هاوچەرخەکانی سەبارەت بە دیموکراسی و فەرمانڕەوایەتی دەوڵەمەند کردووە. ئەم هۆشیارییە مێژووییە یارمەتیی هاووڵاتییانی بەریتانیا دەدات، کە میراتی دیموکراسی خۆیان بەرز بنرخێنن و چالاکانەتر بەشداری پڕۆسە سیاسییەکان بکەن.
هەروەها مێژووی پۆڵەندا کە لێوانلێوە لە دابەشبوون و بەرخۆدان لە دژی ڕژێمە تۆتالیتارییەکان و ڕۆڵی بزووتنەوەی هاریکاری لە کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی کۆمۆنیستی، تیشک دەخەنەسەر گرنگیی خۆڕاگریی و چالاکییە مەدەنییەکان. ئەم زەمینە مێژووییە وای لە هاووڵاتییانی پۆڵەندا کردووە کە بەهای ئەو ئازادیی و دیموکراسییەی کە بە فرمێسک و خوێن بەدەستیان هێناوه، بزانن و بەوپەڕی چالاکییەوە بەرگری لیبکەن.
$یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و پێشکەوتن$
(تێگەیشتنی مێژوویی) هاوبەش، بە تیشک خستنە سەر ئەزموون و بەها هاوبەشەکان، یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بەهێز دەکات. جەژن و یادە نیشتمانییەکانیش یەکڕیزیی و هەستکردن بە شانازی نیشتمانی تۆخ دەکەنەوە.
بۆ نموونە ڕۆژی ئەنزاک کە یادی سەربازانی ئوسترالیا و نیوزلەندا دەکاتەوە، کاتێک لە جەنگی یەکەمی جیهانیدا جەنگاون، یەکێتی نیشتمانی و یادکردنەوە بەزیندوویی لە یادەوریی و ناخی هاووڵاتییاندا دەهێڵێتەوە. تێگەیشتن لەو قوربانیانەی لە کاتی هەڵمەتی گالیپۆلی و ململانێکانی دیکەدا دراون، شوناسی نیشتمانی بەهێز دەکات و دەبێتە هاندەری تێڕامان لە بەهاکانی ئازایەتی و قوربانیدان.
هەروەها ئاهەنگەکانی وەک دیا دی لۆس موێرتۆس (Día de los Muertos) و ڕۆژی سەربەخۆیی تیشک دەخەنە سەر میراتی دەوڵەمەندی کەلتووری مەکسیک و مێژووی بەرخۆدان لە دژی دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزم. ئەم یادانە یارمەتیی مەکسیکییەکان دەدەن، کە شوناسی کەلتووریی خۆیان و ئەو خەباتانەی کە نەتەوەکەیانی پێکهێناوە، بەرز بنرخێنن.
لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین (هۆشیاری مێژوویی) بۆ پەرەپێدانی زیرەکی سیاسی و پەروەردەکردنی هاووڵاتی چالاک و ڕۆشنبیر پێویستە. بە تێگەیشتن لە ڕابردوو، دەتوانین بە شێوەیەکی کاریگەرتر بەشداری لە ئێستادا بکەین و داهاتوویەکی دادپەروەرانەتر و دیموکراسیتر بەدیبهێنین. لە کاتێکدا لە مێژوو ڕادەمێنین، نەک هەر ڕێز لەو کەسانە دەگرین کە پێش ئێمە هاتوون، بەڵکوو خۆمان بەو زانیارییە توێشودار دەکەین، کە پێویستن بۆ بەدیهێنانی گۆڕانکاری کۆمەڵگەیی ئامانجدار. [1]