لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەکانی بەیاننامەی 11 ئازار

بەیاننامەی 11 ئازاری 1970 بە یەکێک لە قۆناغە گرنگەکانی شۆڕشی باشووری کوردستان دادەنرێت، بەو پێیەی کە بۆ یەکەمجار بەشێوەی فەرمی و نووسینەکی دان بە زۆرینەی مافەکانی کوردی باشووردا دەنرێت و بۆ ئەو مەبەستەش #سەددام حسێن# جێگری سەرۆک کۆماری ئەو کات واژۆی لەسەر دەکات و بۆ خۆی چەند جارێک دێتە #ناوپردان# بۆ ئەوەی لەبارەی چارەسەری کێشەی کورد لەگەڵ #مەلا مستەفا بارزانی# (سەرۆکی پارتی دیموکراتی ئەو کات) گفتوگۆبکەن و دواجار کۆتایی بە کێشەی کورد بهێنرێت، بەڵام هێندەی پێنەچوو خاڵەکانی ئەو بەیاننامەیە جێبەجێ نەکراو چاوی ڕەشی لایەنگرانی ڕیککەوتنەکە کاڵ بوویەوە، لەو کاتەوە تا ئێستا بە دوو ئاڕاستەی جیاواز قسەی لەسەر دەکرێت، یەکێکیان حکومەتی ئێراقی بە هۆکاری جێبەجێ نەکردنی خاڵەکانی بەیاننامەکە تاوانبار دەکات و لە بەرانبەریش دا ژماریەک شۆڕشی کورد و خودی مەلامستەفا بە هۆکاری جێبەجێ نەکردنی بەیاننامەکە دەزانن و هەردوو لاشیان بەشی خۆیان بەڵگەیان بەدەستەوەیە.

$گفتوگۆی بەردەوام:$
شۆڕشی کورد لە باشووری کوردستان شۆڕشێکی هەمەلایەنەی ڕۆشنبیری و کەلتووری و چەکداریی بووە، لە هەموو بوارەکاندا کورد وەک بەجێماوێکی کیانی نەتەوەیی و هەبوونی دەوڵەت پەنای بۆ شۆڕش و چەک بردووەو داوای مافە سەرەتاییەکانی خۆی کردووە، لەگەڵ ئەوەشدا لە سەردەمی شۆڕشەکانیش دا بەردەوام دەرگای بۆ گفتوگۆکردن کراوە بووە ، لە کاتى سەرهەڵدانى شۆڕشى ئەیلوول (11-09-1961) ەوە تا کاتی بەیاننامەکە 11-03-1970 چەندین گەڕى گفتوگۆ و هەوڵى ڕێکەوتن لەنێوان سەرکردایەتى شۆڕش و دەسەڵاتدارانى ئێراقدا ئەنجام دراوە، لەپاش شەڕەکانى ساڵانى 1968 -1969ى نێوان حکوومەتى #بەعس# و شۆڕشى کورد، زنجیرەیەک گفتوگۆ لەنێوان هەردوولادا دەستى پێکرد و سەرەنجام لە 11ى ئازارى ساڵى 1970، سەدام حسێن و مەلا مستەفا لە ناوپردان ڕێکەوتننامەى 11ى ئازاریان واژۆ کرد.

$پانۆرامای ڕۆژانی پێش بەیاننامەکە:$
لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی ساڵی 1969، ڕۆژنامەی سەورەی زمانحاڵی حیزبی بەعس بە ناونیشانی (کیف سبیل حل المسألە الکردیە) زنجیرە وتارێک بڵاو دەکاتەوە، وەک شارەزایان باسی دەکەن ناوەرۆکی ئەو وتارە دەبێتە دەروازەی دەستپێکردنی گفتوگۆی نێوان سەرکردایەتی پارتی و حیزبی بەعس لەبەر ئەوەی بەشێوەیەک نووسرابوو کە لەبەرژەوەندی هەردوولا بوو، لەو ڕۆژنامەیەدا بەشێک لە مافە سەرەتاییەکانی کورد دانی پێدا نرابوو، ئەوەش بۆ ئەو سەردەمەی شۆڕش زۆرجێگەی خۆی بوو..
لە مانگی ئەیلولی ساڵی 1969، سەرتیپ تاریق فەرماندەی هێزەکانی ئێراق لە بەری #ڕواندز#، چوویە لای بارزانی لە ناوپردان و پەیامی خواستی گفتوگۆکردنی حیزبی بەعسی بە بارزانی گەیاند کە بریتی بوو لە ئامادەیی حیزبی بەعس بۆ گفتوگۆ لەگەڵ شۆڕشی کورد.
لە کۆتا ڕۆژەکانی ساڵی 1969دا، یەکەمین پەیوەندی فەرمی بۆ دەستپێکردنی گفتوگۆ درووستبوو، کاتێک کە حکومەتی بەعس، سەمیر نەجمی ئەندامی سەرکردایەتی حیزبی بەعس و فوئاد عارفی نارد بۆ ناوپردان بۆ لای مەلا مستەفا و دوا پێشهاتەکانیان بە مەلا مستەفا گەیاند و ڕاسپاردەکانی ئەویشیان بردەوە بۆ سەدام حسێن و سەرکردایەتی بەعس.
لە 21-12-1969 سەدام حسێن کە ئەو کات جێگری سەرۆککۆماری ئێراق بوو، سەرۆکایەتی گرووپی کاری گفتوگۆی گرتە ئەستۆو لەیەکەم هەنگاودا، لە ڕێگەی دارا تۆفیقەوە ئەو پەیامەی دایە سەرکرایەتی شۆڕشی ئەیلوول کە دەبێت کورد پەیوەندی لەگەڵ ئێراندا بپچڕێنێ، دارا تۆفیق کە ئەو کاتە بەنوێنەرایەتی بارزانی لە بەغدا بووە، ئەو بەڵێنەی داوەتە سەدام، بەڵام وەک مێژوونووسان دەڵێن: دوای ئەوەی شۆڕشی کورد پشت لە دۆستی چەند ساڵەی ئێران دەکات و بە بێ پرسی ئەوان دەچێتە گفتوگۆوە، دەبێتە خاڵێکی نەرێنی و لە ساڵانی دواییدا کاریگەرییەکانی دەردەکەون. بەڵام وەک پڕۆفیسۆر عزەدین مستەفا ڕەسوڵ دەڵێت دارا تۆفیق بەدەستی بەعسییەکان شەهید بووە.
لەکۆتا ڕۆژی ساڵی 1969دا، وەفدێک بەسەرۆکایەتی دکتۆر #مەحمود عوسمان# و بەیاوەری #سامی عەبدولڕەحمان# و #نووری شاوەیس# و ساڵح یوسفی دەچنە بەغدا بۆ گفتوگۆ، هەر لەو کاتەشدا کە وەفدی کوردی لە بەغدا دەبن، سەدام حسێن دەچێتە ناوپردان بۆ لای بارزانی و ئیدی پڕۆسەی گفتوگۆکردن و ڕێکەوتن دەچێتە قۆناغێکی باڵاوە.
وەک سەرچاوەکان باسی دەکەن، ئامادەگییەکانی هەردوولا بووە هۆی ئەوەی کە کەشی ڕێککەوتن لە کەشی جەنگ و ڕووبەڕوو بوونەوەی چەکداریی لە پێش بێت.
وەک #مەسعود بارزانی# دەگێڕێتەوە: داڕشتنی ماددەکانی ڕێکەوتنەکە لە شەوی 10 لەسەر 11ی ئازاری 1970 تەواو بوو، سەعات یازدە و نیوی شەو بارزانی و سەددام هەردوکیان ئیمزای خۆیانیان لەسەر دانا.

$دەقی ڕێککەوتنامەی یانزەی ئازار$
1-زمانی کوردی لەگەڵ زمانی عەرەبی زمانی ڕەسمی دەبێت لەو ناوچانەی کە زۆربەی زۆری دانیشتووانیان کوردن و زمانی کوردیش لەو ناوچانەدا زمانی خوێندن و فێرکردن دەبێت و، زمانی عەرەبیش لە هەموو ئەو قوتابخانانەدا دەخوێنرێت کە بە کوردی دەخوێنن، لە هەمان کاتیشدا زمانی کوردی وەک زمانی دووەم لەو سنوورەی یاسا دایدەنێت لە هەموو لایەکی ئێراقدا دەخوێنرێت.
2-بەشداریکردنی برا کوردەکانمان لە حوکم و جیاوازی نەکردن لەنێوان کورد و کەسانی تر لە فەرمانی گشتی گرتنە دەستدا، لەوانەش پایەی گرنگ و بایەخدار لە دەوڵەتدا، وەک وەزارەت و سوپا و هیی تریش. ئەوانە هەموویان لەو کارە گرنگانەن، کە ئامانجی شۆڕش بوون بۆ وەدیهێنانیان و، حکوومەت لە کاتێکدا کە دان بەو بنەمایە دادەنێت، جەخت لەسەر پێویستی کارکردن بۆ وەدیهێنانی ئەو بنەمایە بە ڕێژەیەکی عادیلانە دەکاتەوە، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی بنەمای لێهاتوویی و ڕێژەی دانیشتووان و ئەو بێبەشییەی برا کوردەکانمان لە ڕابردوودا دووچاری بوون.
3-لەبەر ئەو دواکەوتووییەی کە لە ڕابردوودا لە هەردوو لایەنی ڕۆشنبیریی و پەروەردەیی بەسەر نەتەوەی کورددا هاتووە، پلانێک بۆ چارەسەرکردنی ئەم دواکەوتووییە دادەنرێت، لە ڕێگەی:
أ)پەلەکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکانی ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆڕش لە ڕووی زمان و مافی ڕۆشنبیرییەوە بۆ گەلی کورد و، بەستنەوەی ئامادەکردن و ئاڕاستەکردنی بەرنامەی تایبەت بە کاروباری نەتەوەی کورد لە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن بە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی کوردی.
ب) گەڕاندنەوەی ئەو قوتابییانەی دەرکراون بۆ قوتابخانەکانیان یان لەبەر بارودۆخی توندوتیژی لە ناوچەکە ناچاربوون واز لە خوێندن بهێنن، بەچاوپۆشی کردن لە تەمەنیان یان دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەکی لەبار بۆ گیروگرفتەکانیان.
ج) کردنەوەی قوتابخانەی زۆر لە ناوچە کوردییەکاندا و بەرزکردنەوەی ئاستی پەروەردە و فێرکردن و قەبووڵکردنی قوتابیی کورد لە زانکۆ و کۆلێجی سەربازی و (بەعسە و زەمالە)ی خوێندن بە ڕێژەیەکی عادیلانە.
4-فەرمانبەرەکان لەو یەکە کارگێڕییانەی کە بەشی زۆریان کوردن، دەبێت کورد بن، یان لەو کەسانە بن کە کوردی باش دەزانن، ئەگەر ژمارەی پێویستیان لێ پەیدابوو و، بەرپرسە بنچینەییەکان (پارێزگار، قایمقام، بەڕێوەبەری پۆلیس، بەڕێوەبەری ئاساییش (ئەمن) و هیی تری لەم جۆرە) دادەمەزرێن و دەستبەجێ دەستدەکرێت بە پەرەپێدانی دامودەزگای دەوڵەت لە ناوچەکە بە ڕاوێژکردن لە چوارچێوەی لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێکردنی ئەم بەیاننامەیە، بەو شێوەیەی کە جێبەجێکردنی مسۆگەر دەکات و یەکێتیی نیشتمانی و ئارامی لە ناوچەکەدا بەتین دەکات.
5-حکوومەت دان بە مافی گەلی کورددا دەنێت لە پێکهێنانی ڕێکخراوی قوتابییان و لاوان و ئافرەتان و مامۆستایانی تایبەت بە خۆیان و ئەو ڕێکخراوانە ئەندامی ڕێکخراوە نیشتمانییە ئێراقییەکانی هاوشێوەی خۆیان دەبن.
6-بڕگەی (أ): کارکردن بە هەردوو بڕگەی (1) و (2)ی بڕیاری ژمارە 59ی مێژووی 05-08-1968ی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش هەتا مێژووی دەرچوونی ئەم بەیاننامەیە، ئەمەش هەموو ئەوانەی بەشدارییان لە کاری توندوتیژیی ناوچەی کوردیدا کردووە، دەگرێتەوە.
بڕگەی (ب): کرێکار و فەرمانبەر و خزمەتگوزارە مەدەنی و سەربازییەکان دەگەڕێنەوە بۆ خزمەت، ئەمەش بەبێ خۆبەستنەوە بە بوونی (میلاک) جێبەجێ دەکرێت و سوودیش لە خەڵکی مەدەنی لە ناوچە کوردییەکان بەپێی پێویستی ئەو ناوچانە پێیان، وەردەگیرێت.
7-بڕگەی (أ) دەستەیەک لە کەسانی خاوەن تایبەتمەندایەتی پێکدەهێنرێت، بۆ ئەوەی بەوپەڕی خێراییەوە ناوچەکە لە هەموو ڕوویەکەوە هەڵسێتەوە و قەرەبووی ساڵانی ئەم دواییەی بەسەرهاتەکانی بکرێتەوە و، بودجەیەکی تەواویش بۆ جێبەجێکردنی ئەم کارە تەرخان بکرێت و، ئەو دەستەیەش سەربە وەزارەتی کاروباری باکوور دەبێت.
بڕگەی (ب) ئامادەکردنی پلانی ئابووری بەشێوەیەک کە پەرەسەندنی هاویەکی و یەکسانی لە هەموو لایە جیاجیاکانی ئێراق دابین بکات بە چاودێریکردنی بارودۆخی دواکەوتوویی لە ناوچەی کوردیدا.
بڕگەی (ج) تەرخانکردنی مووچەی خانەنشینی بۆ خێزانی ئەو کەسانەی لە بارودۆخی داخباری شەڕ لە بەشداربووانی بزاڤی چەکداریی کورددا شەهید کراون و بۆ خەڵکی تر و بۆ ئەوانەی بەهۆی ئەو بارودۆخەوە تووشی شێواوی هاتوون، بەپێی یاسایەکی تایبەتیی لەسەر شێوەی یاسا کارپێکراوەکان.
بڕگەی (د) کارکردنی خێرا بۆ فریاکەوتنی خەڵکی زیانلێکەوتوو و دەستکورت لە ڕێگەی تەواوکردنی پڕۆژەی خانوو درووستکردن و شتی تر کە کار بۆ بێکاران دابین دەکات و پێشکەشکردنی یارمەتیی کەلوپەل و پارە بەشێوەیەکی گونجاو و قەرەبوویەکی ماقووڵ بدرێت بەو زیانلێکەوتووانەی پێویستییان بە یارمەتییە، ئەمەش بە لێژنەی باڵا دەسپێردرێ و ئەوانەی لێ هەڵدەهاوێژرێ کە بڕگەی پێشوو گرتوونییەوە.
8-گەڕاندنەوەی دانیشتووانی گوندە عەرەبی و کوردییەکان بۆ شوێنەکانی پێشوویان، بەڵام ئەو گوندانەی کەوتوونەتە ئەو ناوچانەی ناکرێت بکرێن بە ناوچەی لێ نیشتەجێ بوون، ئەوا حکوومەت بۆ مەبەستی سوودی گشتی بەپێی یاسا دەیانکات بە موڵکی خۆی و لە ناوچەی نزیک ئەوێ نیشتەجێیان دەکات و هەر زەرەر و زیانێکیش بەهۆی ئەوەوە لێیان کەوتبێ، قەرەبوویان بۆ دەکاتەوە.
9-پەلەکردن لە پیادەکردنی یاسای چاککردنی کشتوکاڵ لە ناوچەی کوردی و هەموارکردنی بەشێوەیەک کە پاکتاوکردنی پەیوەندیی دەرەبەگایەتی مسۆگەر بکات و، هەموو جوتیارەکانیش پارچە زەوی گونجاویان پێ ببڕێت و لەو باجە کشتوکاڵییەش کە لە ماوەی ساڵانی شەڕدا لەسەریان کۆبووەتەوە، ببەخشرێن و لێیان خۆش بن.
10-ڕێککەوتن لەسەر هەموارکردنی دەستووری کاتی وەکوو ئەمەی خوارەوە کرا:
أ) گەلی ئێراق لە دوو نەتەوەی سەرەکی پێکدێت، ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی کوردن، ئەم دەستوورە دان دەنێ بە مافی نەتەوەیی گەلی کورد و مافی هەموو کەمایەتییەکان لە چوارچێوەی یەکێتیی ئێراقدا.
ب) زیادکردنی ئەم بڕگەیەی خوارەوە بۆ ماددەی چوارەمی دەستوور:
(زمانی کوردی زمانی ڕەسمی دەبێت لە ناوچە کوردییەکاندا شانبەشانی زمانی عەرەبی).
ج) چەسپاندنی ئەوەی پێشەوە لە دەستووری هەمیشەییدا.
11-گەڕاندنەوەی ئێستگەی ڕادیۆ و چەکە قورسەکانی شۆڕش بۆ حکومەت، ئەمەش بەند دەبێت بە جێبەجێکردنی قۆناغە کۆتاییەکانی ڕێککەوتنامەکە.
12-جێگرێکی سەرۆککۆمار کورد دەبێت.
13-یاسای پارێزگاکان بەشێوەیەک هەموار دەکرێت، کە لەگەڵ ئەم بەیاننامەیەدا بگونجێت.
14-دوای ڕاگەیاندنی بەیاننامەکە، بە ڕاوێژ لەگەڵ لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێکردنی بەیانەکە، کاری پێویست ئەنجام دەدرێت بۆ یەکخستنی ئەو پارێزگا و یەکە کارگێڕییانەی زۆربەی زۆری کوردیان تێدا دادەنیشن بەپێی ئەو ئامارە ڕەسمییانەی دەکرێن و، دەوڵەت هەوڵدەدات بۆ پەرەپێدانی ئەو یەکە کارگێڕییانە و قووڵکردنەوە و فراوانکردنیان، بۆ ئەوەی گەلی کورد پەیڕەوی سەرجەم مافە نەتەوەییەکانی خۆی بکات بۆ دەستەبەرکردنی شادبوونی بە ئۆتۆنۆمی، تا ئەو یەکە کارگێڕییەش دێتەدی، هاوئاهەنگیی کاروباری نەتەوەییی کورد لە ڕێگەی کۆبوونەوەی دەوری دەکرێت کە لەنێوان لێژنەی باڵا و پارێزگارەکانی ناوچەی باکوور دەبەسترێن، لەبەر ئەوەی ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی کۆماری ئێراقدا جێبەجێ دەکرێت، بێگومان وەبەرهێنانی هەموو سامانێکی سرووشتی لەم ناوچەیەدا تایبەتە بە دەسەڵاتداریی ئەم کۆمارە.
15-گەلی کورد بە ڕێژەی دانیشتووانی لەچاو دانیشتووانی ئێراق، بەشداری لە دەسەڵاتی یاساداناندا دەکات.

$سەدام چووە ناوپردان$
سەبارەت بە هاتنی سەددام حسێن بۆ ناوپردان، مەسعود بارزانی دەڵێت: سەرمان سووڕما، چونکە بێئەوەی ئەندامێکی سەرکردایەتی ئێمە لەگەڵ خۆی بهێنێ، کە ئەو دەم لە بەغدا بوون هاتبوو، لێمان پرسی ئەمە بۆ وابووە، سەعدون غێدان کە یاوەری سەددام بوو، وەڵامی داینەوە کە ئەوان خەریکی گفتوگۆن لەگەڵ برادەران و هەموویان تەندرووستییان باشەو ورەیان بەرزە.
بەڵام لە بەرانبەر ئەم بۆچوونەدا ژمارەیەک لە ڕەخنەگران پێیان وایە مانەوەی وەفدی کوردی لە بەغدا پلان و بەرنامەیەکی ژێربەژێریی بووە و وەک بارمتە بەکاریان هێناون تا ئەو کاتەی سەدام حسێن و هاوەڵەکانی دەگەڕێنەوە و ئەوەش لە کاتی گفتوگۆی نەیارەکاندا بە کارێکی ئاساییشی و ئەمنی دێتە ئەژمار.

$هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەی هەڵە$
ڕێکەوتننامەى 11ى ئازار لەگەڵ ئەوەدا کە کۆمەڵێک دەستکەوتى گرنگ و بەبایەخى بۆ کورد لە باشوورى کورستان تێدابوو، بەڵام نەک هەر نەبووە مایەى وەدیهێنانى خواستەکانى کورد، بەڵکوو بەهۆى سیاسەت و مامەڵەى لاوازو ناسیاسییانەى سەرکردایەتى ئەوساى کورد و پەشیمانبوونەوەى ڕژێمى بەعس لە بەشێکى گرنگى نێوەرۆکى ڕێکەوتنەکە کە پەیوەستبوو بە #کەرکووک# و ناوچە کێشە لەسەرەکانەوە.
لەگەڵ ئەوەدا کە بەشێکی زۆری نێوەرۆکی ڕێکەوتنەکە چووە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام ڕێبەرانی بەعس، سەبارەت بە سنووری جوگرافیی ناوچەی ئۆتۆنۆمی، نەک هەر هەنگاوی جیدییان نەناوە، بەڵکوو بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدابوون کە ناوچە کوردنشینەکانی کەرکووک و ناوچە نەوتیییەکان لە کوردستان داببڕن و بەردەوامیش ئەو کارەیان کردووە و دەیکەن.
دکتۆر مەحمود عوسمان، کە یەکێک لەبەشدارانى گفتوگۆکانى نێوان سەرکردایەتى شۆڕش و حکوومەتى ئەو کاتەى ئێراق بووە، باس لەوە دەکات کە بەهۆی نەبوونی متمانە وە لەنێوان هەردوولادا ڕێکەوتنەکە جێبەجێنەکراو حکومەتی ئەو کاتی ئێراق لە بەڵینەکانی پەشیمان بوویەوە و پابەند نەبوو بە ڕێکەوتنەکەوە.
مەحمود عوسمان دەشڵێت: لەو قۆناغەدا هەندێک خوێندنەوەی کورد هەڵە بوو، کە پێیان وابوو ئێران و ئەمریکاو ئیسرائیل، دەتوانن کێشەی کورد چارەسەربکەن و کورد بوو بە قوربانی سیاسەتێکی هەرێمی لەنێوان زلهێزەکاندا..

$کۆسپی سەرەکی ڕێککەوتنەکە$
بە پێی سەرچاوە ییەکان کۆسپی سەرەکی گفتوگۆی نێوان حکومەتی ئێراق و شۆڕشی کورد، پرسی دیاریکردنی سنووری جوگرافی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بوو، هەر ئەوەش ڕێکەوتنەکەی پەکخست.
دیاری نەکردن و نەچەسپاندنی سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمی لە سەرەتای ڕێکەوتنەکەوە بە یەکێک لە خاڵە هەرە لاوازەکانی سەرکردایەتی کورد دێتە ئەژمارو یەکێک لە خاڵە لاوازەکانی ڕێکەوتنەکە ئەوە بوو کە دیاریکردنی سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمی بە ئەنجامدانی سەرژمێریی سپێردرابوو،
کریس کۆچێرا، بەسەر سوورمانەوە دەڵێت: چۆن کوردەکان بەوە ڕازیبوون کە ڕێکەوتننامەیەک واژۆ بکەن کە سنوورەکانی ناوچەی ئۆتۆنۆمی ڕانەگەیاندووەو دیارنەکردووە.

$پاڵنەرەکانى ڕێکەوتننامەى 11ى ئازار$
=KTML_Bold=پاڵنەرە دەرەکییەکان:=KTML_End=
1-ڕۆڵی یەکێتی سۆڤێت لە پێناوی هەژموونی خۆی لە ناوچەکە. کۆتایی دەیەی 1960، کاتێک کە وڵاتانی جیهانی سێیەم لەئاگری جەنگی سارددا دەسووتان، ئێراق گۆڕەپانێکی گەرم بوو بۆ یەکلایی کردنەوەی زۆرانبازیی و ململانێکانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا، لە ناوخۆی ئێراقیشدا کاراکتەرو هێزەکان لە دوای کودەتای 17-07-1968 و 30-07-1968ەوە پێویستیان بەسەرلەنوێ‌ تێکەڵ‌ کردنەوەی کارتەکان بو.
لە سەرەتای 1969ەوە یەفگینی پری#ماکۆ#ف کە پیاوی دەستڕۆشتوی ئەو کاتی KGB بوو لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە مەبەستی ڕێگەخۆشکردن بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوان سەرکردایەتی سیاسی کورد و ئەو بەعسیانەی تازە هاتبوونە سەرکار لە بەغدا، نامەیەک لەسەر کردایەتی سۆڤیەتەوە دەگەیەنێت بەمستەفا بارزانی و پێی دەڵێت ئێستا هەلێکی زێڕین بۆ چارەسەر کردنی پرسی کورد هاتووەتەپێش و یەکێتی سۆڤیەتیش هەموو قورسایی خۆی دەخاتە گەڕ بۆ گەیستنە ڕێککەوتنی نێوانتان.
2-دوژمنایەتی نێوان دەوڵەتی ئێراق لەگەڵ وڵاتی ئێران. بێگومان وڵاتانی ئێران و ڕۆژاوا لەم جۆرە پێشهاتانەدا تەنیا ڕۆڵی بینەر نابینن و مەبەستیانە بۆ زیاتر دورخستنەوەی حکومەتی ناوەندی بەغدا لەسۆڤیەت، لە ڕێگەی یارمەتیدانی شۆڕشی کوردەوە گوشاری بۆ بهێنن، بۆ ئەو مەبەستە چەند هەفتەیەک بەرلەوەی ڕێککەوتننامەی 11ی ئازار لەلایەن بارزانی و سەدامەوە ئیمزا بکرێت، شێخ بابە عەلی شێخ مەحمودی حەفید لە لەندەنەوە ڕێگەی ناوپردان دەگرێتەبەرو نامەیەکی گرنگی شای ئێرانی بۆ بارزانی پێدەبێت، کە لەنامەکەدا شا ئامادەیی دەربڕی بوو بارزانی داوای چی بکات و هەر یارمەتییەکی بوێت بیدات، بە مەرجێک واز لەرێککەوتننامە لەگەڵ‌ حکومەتی بەغدا بهێنێ‌، داواشی لێکردبوو سەرێک لە تاران بدات و جەختی لەوەش کردبووەوە کە هەڵوێستەکەی ڕەزامەندی وڵاتە یەکگرتووەکانیشی لەسەره.
کاتێک کە لە 15-01-1970دا، بارزانی و شێخ بابەعەلی دەچنە تاران و شا دەبینن، پێیان دەڵێت ڕێککەوتنتان لەگەڵ‌ حکومەتی بەغدا، تەنیا بەرژەوەندی سۆڤیەتی تێدایە و دەبێتە مایەی بەهێز بوونی حیزبی بەعس. بەڵام کاتێک بارزانی بەقسەی ناکات ئێران ناچار دەبێت پەنا بۆ ڕێککەوتنی جەزائیر ببات و پەکی شۆڕشی ئەیلوول بخات‌.
3-ململانێکانی ناو خودی پارتی بەعس، گرنگترینیان هەوڵی کودەتا سەرنەکەوتووەکەی سەرەتای ساڵی 1970بوو. وەک سەرچاوەکان باسی دەکەن، لە کۆبوونەوەی دووقۆڵی نێوان سەدام و بارزانی دا کە سێ کاتژمێری خایاندووە سەدام حسێن داوای پشتیووانی لە بارزانی کردووە بۆ ئەوەی ئەو ڕێککەوتنەی لەگەڵ واژۆبکات بۆ ئەوەی ببێتە پاڵپشتییەکی باش بۆ لێدان لەنەیارە ناوخۆییەکانی بەعس.
=KTML_Bold=پاڵنەرى ناوخۆییەکان=KTML_End=
1-بەردەوامی شەڕ لەنێوان شۆڕشی کورد و حکومەتی ئێراقدا و نەتوانینی هیچ لایەکیان بە سەرکەوتن بەسەر بەرەی بەرانبەردا.
2-زۆری خەرجی جەنگی کورد لەسەر وڵاتی ئێراق و ئەو زیانە مادیی و ئابوورییانەی کە لە ئەنجامی جەنگەکە دەکەوتەوە.
3-پەرەسەندنی کێشەی کورد لەسەر ئاستی ناوخۆ و جیهانی و میدیاکانی جیهان بە جۆرێک لە جۆرەکان گرنگییان بە هەواڵەکانی باشووری کوردستان دەدا..

$لایەنە باشەکانی ڕێکەوتننامەکە$
1-بۆ یەکەمجار دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عەرەبی ئێراق دانیاننا بە بوونی مافی نەتەوەی گەلی کورد لە وڵاتی ئێراقدا. بە شێوەی فەرمی و نووسینەکی.
2-لە ڕووی دەستکەوتی نەتەوەیی و ڕۆشنبیرییەوە زمانی کوردی کرا بە دووەم زمانی ڕەسمی لە دەوڵەتی ئێراقدا، سەرەڕای کردنەوەی دەزگای ئەکادیمی کوردی.
3-لە ڕووی ڕامیاییەوە مافی ئۆتۆنۆمی -خۆبەڕێوبردنی ناوچەی کوردستان (سەرەڕای ناکۆکی لەسەر ناوچە نەوتییەکان لە پارێزگای کەرکووک و موسڵ و دیالە) درا بە گەلی کورد.
4-لە ڕووی ئابوورییەوە لە داهاتی نەوت کورد بەشی کورد بدرێت.
5-دووبەرەکی ناو #پارتی دیموکراتی کوردستان# و شۆڕشی ئەیلول کۆتایی هات و باڵی مەکتەبی سیاسی حیزب هاتنەوە ناو پارتى.
6-لێخۆش بوون بۆ هەموو ئەو کەسانە دەرکرا کە بەشداریی شۆڕشیان کردووە، چ لە زیندان بووبن یان لە شاخ.
7-بوژانەوەی زمانی کوردی .

$لایەنی لاوازی پەیماننامەکە$
1-پەیماننامەی 11ی ئازار نەیتوانی ناوچە کوردستانییەکانی کەرکووک و #خانەقین# و دەوروبەری موسڵ بخاتە ناو ناوچەی دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی کوردی و ئەوەش کێشەیەکی بەردەوامی نێوان کورد و حکومەتە یەک لە دوایەکەکانی ئێراق بووە.
2-مەرجی جێبەجێکردنی پەیماننامەکە کە دانرابوو لە ماوەی (4 ساڵ)دا جێبەجێبکرێت، هەڵەیەکی گەورەبوو لەو کاتەدا سەرکردایەتی شۆڕش پێی ڕازی بوو، چونکە لە ماوەی ئەو 4 ساڵەدا حکومەتی ئێراق نەوتی خۆماڵی کرد لە ساڵی -1972 و داهاتێکی باشی بۆ کڕینی چەک کەوتە دەست و هاوکێشەی ململانێ هەرێمایەتییەکانیش گۆڕانکارییان بەسەردا هات لە بەرژەوەندی حکومەتی ئێراق، لەوانە چارەسەرکردنی کێشەکانی لەگەڵ شای ئێران.
3-متمانەی بێ سنوور بە وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتیی شای ئێران، بەڵام دواجار هەر ئەوان بوونە دژی کورد و ڕێککەوتنی ژێربەژێرییان ئەنجامدا و کوردیان بردەوە خاڵەکانی سەرەتا.

$دوای 53 ساڵ لە بەیاننامەکە$
سەرەڕای ئەوەی کە باشووری کوردستان بۆ ماوەیەک لە شەڕوشۆر دوورکەوتەوە، بەڵام دواجار ڕییکەوتنی جەزائیری 1975ی بەدوادا هات و لە هەمان ڕۆژی بەیاننامەکەدا شای ئێران پێشوازی لە نوێنەرانی کورد کرد و پێی ڕاگەیاندن کە چیتر ناتوانێت پشتیووانی لە شۆڕشی کوردبکات و بەناچاریش مەلامستەفای بارزانی و هاوڕێکانی دان بەشکستی شۆڕش دا دەنێن و بە بێ هیچ کاردانەوەیەکی جدی شۆڕشی ئەیلوول تووشی نسکۆ دەبێت و دواجار لەنێو ئەدەبیاتی کوردیدا بە هەردوو ناوی (نسکۆ و ئاش بەتاڵ)ەوە تۆمار دەکرێت و بەکار هێنانی ئەو دوو دەستەواژەیە تا ئێستاش جۆری بیرکردنەوەی کوردەکان دەخاتە ڕوو.
ئەگەر بەراوردێکی پەنجا ساڵەی شۆڕشی کورد بکرێت کەچی شتێک گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە و ئەو خاڵانە چین کە لە ڕێککەوەتنەکەدا نەهاتوون، بێگومان دەگەیەنە زۆر خاڵی گرنگ، کە هەندێکیان ئەرێنین و هەندێکی تریان نەرێنین. بە خوێندنەوەی خاڵەکانی بەیاننامەکە و بەراوردکردنیان بە ڕەوشی ئێستا زۆر شت ڕوون دەبێتەوە، لەوانەیە سەرەکی ترینیان ئەوەبێت کە ناوچە دابڕێنراوەکان و پشکی کورد لە داهاتی ئێراقدا تا ئێستاش جێگەی مشتومڕیی سەرەکی نێوان کورد و حکومەتی ئێراقە.[1]
تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!