Melayê Cizîrî (Mela Ehmedê Cıziri)
Ünlü Kürt şair ve mutasavvıfı Melayê Cıziri’nin “gerçek adı Ahmed’dir. Melayê Cıziri’nin doğum tarihi hakkında çeşitli rivayetler vardır. Kendisinin şiirinde belirttiğine göre Hicri 974’te Cizre'de dünyaya gelmiştir. Buda Miladi takvime göre 1566 yılına denk gelir.
Ji herfan mah û salê me
Nehat der şiklê falê me”
Bu da ebced hesabına göre 974’ü gösterir.
Melayê Cıziri Botan aşiretindendir. Babasının adı Muhammed’dir. O da zamanında bütün Kürt halkı arasında bilinen, dindar bir ailede büyümüştür. İlk hocası babasıdır. Sonra Kürdistan’ın birçok yerinde tahsilini devam ettirmiştir. Diyarbakır, Bingöl, Hasankeyf gibi farklı yerlerde ilim öğrenir. İmamlık icazetini Diyarbakır’dan Mele Taha’dan almıştır. Uzun süre Diyarbakır’ın Sırba Köyünde İmamlık yapmıştır. Sırba ve Hasankeyf’ten sonra Cizre’ye gelir ve hayatının sonuna kadar memleketi olan Cizre’de kalır. Botan Beyi Mir Şeref Han’ın danışmanlığını yapıyordu. İmameddin Bey (Şeref Han) Melayê Cıziri’ye çok değer verirdi.
Mela Ehmedê Cıziri’nin eserlerinden en meşhur olanı O’nun “Divan”ıdır. Doğrusu divanından başka hiç bir eserinden bahsedilmiyor.
Onun şiirlerinden bazıları halkın ağzından bu günlere kadar gelmiştir. Şiirleri belli süre halk tarafından okunmuştur.
Şiirlerindeki duygu yoğunluğu okuyanları çok etkilemektedir. Melayê Cıziri şiirlerinde Türklerin ve Farsların, Kürtlere yönelik haksızlıklarından da bahsetmiştir.
Melayê Cıziri ilmi alanda kendini geliştirmiş ve büyük bir alimdir. Şüphesiz Melayê Cıziri Mutasavvuf idi, bir alimdi ve şiirlerinde saklı olan daha bir çok düşünce var.
Süleyman Şoreş şöyle der: “Bazıları onun ‘Vahdetul Vucud’ meşrebine bağlı olduğunu söylerler. Yani Allah ve alem birdir , farklı değiller. Fakat benim Mela Ehmedê Cıziri’den anladığım onun ‘Vahdetul Mutlaq’ meşrebine dahil olduğudur.” Şiirinde şöyle der:
Wehdetê Mutleq mela nûr e di qelban cela
Zorê di vê meselê ehlê dila şibheme
Bir başka beyitte:
Wehdetê sirf e me meşrep te çi iksîrê wucûd
Em lebaleb çi lebaleb bixwe hemame lebaleb
Mele Xalıd Sadini Melayê Cıziri hakkında şunları söylüyor; “Melayê Cıziri’nin divanında O’nun, bütün hikaye, eski rivayet, örf, adet, İslami ve ondan önceki ilmi kavramlara hakim olduğunu görüyoruz. Aynı zamanda O çevre halkların tarih ve ananelerinden de haberdardır.”
Mela Ehmedê Cıziri’nin divanında toplam 140 şiir vardır.
Mela Ehmedê Cıziri, her zaman divanı kendisine meslek edinmiştir. Okunmalarında da çok titizdir. Yanlış okunduğunda kızardı.
Mela Ehmedê Cıziri ve Feqiyê Teyran’ın atışmalarından anlıyoruz ki O 1631’de Cizre’deydi. Divanını da o yıl (1631) bitirmiştir. Feqiye Teyran “Îro girya me tê” isimli şiirinde Mela’nın ölümünü işler. Buna göre hicri 1050 yılında (M:1640) vefat etmiştir.
Mela Ehmedê Cıziri’nin ölümü hakkında birçok rivayet vardır.
Hicri 1050’de vefat etmiştir. Mezarı şimdi Cizre’de, “Medresa Sor”dadır.
Bugün Kürtçe’de tasavvuf edebiyatının bir şaheseri sayılan Divan’ını anlamak ve ondaki derin ve lahuti mana iklimine girebilmek için sadece dili bilmek yetmez. Çünkü geniş ve derin bir ilme, keskin bir marifete, zengin ve coşkun bir aşka sahip olan Cezirî’nin şiirlerinde tarih, felsefe, estetik, tasavvuf, belagat, nahiv (gramer), astronomi gibi fizik ve metafizik konular içiçe geçmiştir. Önemli fıkıh kaynaklarına gönderme yapması; Maruf-u Kerhî, Şiblî, Mansur ve Alaî gibi tasavvuf büyüklerini zikretmesi, Şeyh San’an gibi bir seyri süluk serüvenini şiirine konu edinmesi onun fıkıh, kelam ve tasavvuf vadisinde zengin bir birikime sahip olduğuna işaret eder. Ancak o, bütün bunları varılması ve ulaşılması gereken bir noktaya doğru yöneltir, asıl maksuduna ve matlubuna hizmet yolunda ustalıkla kullanır. Şiirinde kullandığı tüm argümanlar ilahi aşkın remizleri olarak anlaşılmalıdır. Bediüzzaman Said Nursî’nin, onun aşktaki makamını şöyle ifade ettiği rivayet edilir: Mevlana Celaleddin-i Rumî, Molla Ahmed-i Cezirî ve Mevlana Cami’nin aşk meşrebindeki makamları birdir O halde, Cezirî’nin divanını, onun ruh ikliminin iksirli havasını teneffüs ederek okumalıyız. Tasavvufun kendine özgü mazmunlarını ve kavramlarını ve bunlara yüklenen manaları bilmeden onun kudsî lezzetini tadamayız. Çünkü onun nazarında bütün güzellikler ilahi güzelliğin birer yansıması, birer tecellisidir. [1]
BİR ŞİİRİ:
DİL JİMİN BİR
Şox û şengê zuhre-rengê
Dil ji min bir, dil ji min
Awirên heybet-pilingê
Dil ji min bir, dil ji min.
Wê şepalê misk î xalê,
Dêm-durê gerden şemalê,
Cebheta biskan sema lê
Dil ji min bir, dil ji min.
Zulf û xalan nûn û dalan
Wan ji min bir dil bitalan
Goşeê qewsê hîlalan
Dil ji min bir, dil ji min.
Dêm nedirê bo ebîrê
Xemrî yû gîs û herîrê
Sîne kir amancê tîrê
Dil ji min bir, dil ji min.
Sur-şirînê nazenînê
Kuştim û nakit yeqşnê
Wê bi çengala evînê
Dil ji min bir, dil ji min.
Fetl û taban da xuraban
Ebleq û cuhtê şebaban
Dame ber pence w kulaban
Dil ji min bir, dil ji min.
Xoş-xeramê, ez xulamê
Nazikê şirîn-kelamê
Tûtîya eywan meqamê
Dil ji min bir, dil ji min.
MELAYE CİZİRİ