Kürt Gazeteciliğinde Bir Köşe Taşı: Rêya Teze (1930-2022).
Makale / Rohat Alakom.
Çeviren: Hoşeng Nizarî

Rêya Teze (Yeni Yol) gazetesi Kürt gazetecilik tarihinde Latin harfleriyle 1930 yılında Erivan’da yayına başlayan ilk ve en uzun ömürlü Kürtçe gazete olarak kabul edilir. 20. yüzyılda Kürt kültürünün iki kulesi olarak kabul edilen Rêya Teze (1930) ve Radyoya Rewanê (1955), tüm Kürtler için büyük bir mutluluk kaynağı ve kendine güvenin sembolü haline gelir. Kürtler uzun yıllar, Erivan’da yayına başlayan bu Kürt yayınların hasretiyle yaşamışlar. Tehdit edilmiş bir kültür olarak Kürt kültürü, böylece Erivan’da kendine küçük bir yuva ve korunak bulmuştur. Rahatlıkla denilebilir ki Erivan, 20. yüzyılın ilk yarısında Kürt kültürünün başkenti olmuştur. Fakat aynı yüzyılın ikinci yarısının sonlarında, Kürtlerin bu küçük saltanatı Sovyetlerin çökmesiyle büyük ölçüde son bulmuştur. Aşağıda da göreceğimiz gibi, Kürtlerin bu kültürel kazanımları artık tarihin bir parçası haline gelir.
$(I) Rêya Teze'nin Tarihi Sovyet Kürtlerinin de Tarihidir$
Ermenistan’ın başkenti Erivan’da 25 Mart 1930'da çıkan Rêya Teze gazetesi, en uzun ömürlü Kürtçe yayın olarak kabul edilir. Gazete, 90 yıllık tarihinde birçok dönem ve konaktan geçmiştir. Birkaç alfabeyle çıkmıştır: Latin alfabesi, Kiril alfabesi ve yine Latin alfabesi. Eskisi gibi olmasa da varlığını 21. yüzyılın başlarına kadar korumuş, adını duyurabilmiştir. Rêya Teze'nin tarihi, şematik olarak şu bölümlere ayrılabilir:
Başlangıç Yılları (1930-1937)
Rêya Teze'nin Kapatılması (1938-1954)
İlerleme Yılları (1955-1988)
Perestroyka ve Glasnost Döneminde Rêya Teze (1989-1991)
Rêya Teze'nin Buhranlı Yılları (1992-2022)

Rêya Teze'nin başlangıç yılları (1930 - 1937), birkaç nedenden ötürü en zorlu ve zahmetli yıllardır. Bu organın işlerini yürütebilecek kadrolar, bu yıllarda Kürtler içinde oldukça azdı. Kürtlerin çoğunluğu o zamanlar okuryazar değildi. Alfabe ve dil gibi sorunları devam ediyordu. Ayrıca Sovyet Kürtleri ve Kürdistan Kürtleri arasındaki iletişim tamamen kesilmişti.
Şüphesiz Rêya Teze'nin tarihindeki en karanlık yıllar, onun kapatıldığı yıllardır (1938 - 1954). Sadece Kürtler değil, Sovyetlerin tüm halkları da o zamanlar bu baskı ve zulüm karşısında şoka uğrar. Sağır ve dilsiz bırakılır. Stalin'in ölümünden (1953) iki yıl sonra, Rêya Teze yeniden yayımlanmaya başlar (1955). Bu sırada gazetenin başına getirilen Mîroyê Esed’in adından ötürü, Mîroyê Esed dönemi olarak da tanımlanabilecek bu huzur ve ilerleme yılları (1955-1989), şüphesiz Rêya Teze'nin tarihindeki en parlak dönemdir. 34 yıl süren bu dönemde, Rêya Teze periyodik olarak haftada iki defa çıkmış ve okurlarına ulaşmıştır. Şimdiye kadar yaklaşık 5 bin sayı çıkmış olan Rêya Teze’nin yarısından fazlası Mîroyê Esed döneminde yayımlanmıştır. Kısacası Mîroyê Esed'in ismi Rêya Teze'nin tarihine kazınmıştır. Sonrasında tüm Sovyetlerde büyük değişiklikler meydana gelir. Mîroyê Esed ise 1989 yılında emekli olur. Denilebilir ki aynı zamanda Sovyet rejimi de emekli olma yoluna girer ve sonrasında zaten yıkılır.
Rêya Teze 1989-1991 yılları arasında, perestroyka (yeniden yapılanma) ve glasnost (açıklık) hareketleriyle büyük değişikliklere şahid oluyor. Bu süreç, etkisini birkaç yönden Kürtler ve Rêya Teze üzerinde gösteriyor. Fakat Sovyetler yıkıldıktan sonra sistem yok oluyor ve Rêya Teze'nin varlığı da tehlikeye giriyor. Olumsuzluklar birbiri ardına geliyor ve sorunlar yıllarca sürüyor. Biz de bu yüzden son uzun periyodu Rêya Teze'nin Buhranlı Yılları (1992 - 2022) olarak adlandırdık.
$(II) İlk Sayılar (1930)$
Rêya Teze'nin ilk sayısı 25 Mart 1930’da Kürtçe olarak Erivan'da yayımlanır.1 Bu sayıda birbirinden farklı birçok yazı yer almıştır. Erebê Şemo'nun bir yazısı, Kürdistan'ın parçalarındaki direniş ve ulusal hareketlerden tarihsel bir bakış açısıyla bahseder. 2 Uzun bir yazıda o zamana kadar Ermenistan'da Kürt kültürü için yapılan çalışmalar konu edilir. Yine kısa bir yazıda Kahire şehrinde çıkan Kürdistan gazetesinden bahsedilir. Gelî Kurdan (Ey Kürtler) başlıklı bir yazı, 1 Mart 1930’da Tiflis'ten gönderilmiştir. Belki de bu yazı, o zamanlar Tiflis'te kalan Kâmil Bedirhan tarafından kaleme alınmıştır. Bu ilk sayıda Dengê Kurdan (Kürtlerin Sesi) başlığıyla bir şiir de görebiliyoruz. İkinci sayfada büyük harflerle Lenin'in şu sözleri göze çarpıyor: Sovyet devletinde okumamış kimse kalmamalı. Son sayfada ise radyo dinleyen birkaç kişinin olduğu bir fotoğraf var. Fotoğrafın altında Kürt köylerinde radyo şeklinde yazılmıştır.
Diğer sayılarda birkaç uzun yazı dikkatimizi çekmektedir. Örneğin ikinci sayıda Erebê Şemo imzasıyla Taşnaklar, İngilizler ve Kürdistan başlıklı bir yazı yer almaktadır.3 Yazıda Kürdistan'ın durumu, Taşnakların görüşleri ve Ağrı Direnişi üzerinde durulmaktadır. Başka sayılarda da Ağrı Direnişi ve Xoybûn Örgütü'nden bahseden birkaç kısa haber var. İlginç bir nokta Rêya Teze gazetesi, Xoybûn kelimesini Kürtçe “Xweybûn” olarak yazmıştır, Xoybûn komitesinin başında Celadet Bedirhan, Kamuran Bedirhan ve Süreyya Bedirhan’ın olduğu belirtilir. Rêya Teze, Dersim ve Ağrı Kürtlerinin ilişkilerinden de şöyle bahsediyor: Dersim Kürtleri, Kürtlerin Ağrı Dağı savaşına hiçbir destek vermemişlerdir.4
Üçüncü sayıda, Kürt-Latin alfabesinin kurucularından İsahak Marogulov Ermenistan Kürtlerinin Önceki ve Şimdiki Durumu üzerine uzun bir yazı yayımlamış, Kürtlerin kültürel hayatında meydana gelen olumlu şeyleri 7 başlık altında sıralamıştır. E. C. H. imzasıyla yayımlanan bir yazıda ise Digor’a bağlı Yemençayır köyü tanıtılmaktadır.5 Yine aynı sayıda bazı kısa haberler ve şiirler de yayımlanmıştır. Bunlardan Egîtê Mexso tarafından kaleme alınan bir yazı ilginçtir. Yazar Okuma Aşkı adlı yazısının bir yerinde şöyle demektedir: Okumak güzel bir marifettir.
Dördüncü sayıda köylerde yaşayan Kürtlerin hayatı üzerine birçok kısa haber yer almaktadır. O haberlerden birinde belirtildiğine göre, Kürtler arasında hâlâ evlilik sürecinde başlık parası istenmektedir.6 Yine dördüncü sayıda Nûrî Hîzanî 10 Salên Şêwra Ermenistanê (Sovyet Ermenistanı'nın 10 Yılı) ve Etarê Şero Rewan û Şêwr (Erivan ve Sovyet) isminde bazı politik şiirler yayımlar.
Rêya Teze her zaman kısa bilgilendirme ve bildirilerle, okurların dikkatini gazete okuma, yazı gönderme, dağıtım ve abonelik gibi konulara çekmeye çalışmıştır.
Rêya Teze sadece abonelerine gönderilmiyordu, bazı merkezlerde de satılıyordu. Têmûrê Xelîl bu konuda şöyle diyor: Sadece Kürt köylerinin olduğu ilçelerin çarşılarında satılıyordu. Rêya Teze'de çalışan her gazetecinin basın kartı veya kimliği vardı: Bu kart, röportaj yapmaya gidildiğinde veya makale yazıldığında kişinin gazetenin çalışanı olduğunu göstermek içindi, sadece gazete çalışanlarına veriliyordu. 7
Rêya Teze 1930'ların başında Ermenistan ve tüm Sovyet Kürtlerinin sesi olmuştur. Aynı zamanda, Kürt kültürünü ve Kürtçeyi bilen Ermeni yazarlar da Kürt dost ve komşularına büyük yardımlarda bulunmuşlardır.
$(III) Rêya Teze Yeniden Çıkıyor (1955)$
Rêya Teze uzun bir aradan sonra 1 Şubat 1955'te yeniden çıkıyor. Bu sefer, 1990'ların başlarına kadar aralıksız olarak 35 yıl kadar yayımlanıyor. Yeniden çıkan Rêya Teze'nin ilk sayfasında gazete, Kürt Basın Çalışanlarının Organı olarak tanıtılıyor. Aynı yazıda Sovyetler dışındaki Kürtlerin durumunun önemi üzerinde de duruluyor: Bu öylesi önemli bir olaydır ki sadece Sovyet Kürtlerinin emrinde değil, aynı zamanda başka ülkelerde yaşayan milyonlarca Kürt çalışan içindir de. Kürt milleti dünyanın kadim milletlerinden biri olarak tarihin vahşi çarkına dayanmış, çoğu düşmanına, Arap ve Moğol baskınlarına, Türk ve İran asimilasyonistlerine karşı yüzyıllar boyunca kahramanlık savaşı vermiştir. Çalışkan Kürt milletinin özgürlük isteyen ruhu, düşman tarafından esir alınamamıştır. 8
Bu sayıda Komünist, Sovêt Ermenistan, Sovêtakan Hayastan gibi büyük Ermeni gazetelerinin kutlama mesajları da yayımlanmıştır. İkinci sayfada Kürtlerin dostu, ünlü yazar Avetik İsahakyan'ın bir yazısı yer almıştır. İsahakyan, burada bir anısından da bahseder. Kendi köyünde, bir zamanlar Sürmeli'nin Qereqele ve Palemût köyünden olan iki Kürt çoban varmış. Mexso kavalıyla, Haco ise dengbêjliğiyle tanınırmış. İsahakyan, yazısının sonunda gazete ile ilgili şöyle diyor: Rêya Teze'nin yayımlanmasından ötürü sizlere yeni ilerlemeler, güç, Kürt milletimize kardeşlik, saadet ve mutluluk diliyorum. En içten selamlarımla. 9
Hecîye Cindî, Emînê Evdal, Casimê Celîl ve Ûsivê Beko'nun şiirleri de bu sayıda yayımlanmıştır. Casimê Celîl Berê û Niha (Eskiden ve Şimdi) adlı şiirinde sosyalizmin kazanımları, Kürtlere ne getirdiği gibi konular üzerinde duruyor:
“…Küçük milletler için
Vardır bugün gazete, kitap
Çalışma vardır, izin vardır
Gidiyorlar komünizme doğru.” 10
Bu yıllarda Sovyet Kürtlerinin dilinde gazete kelimesi yerine bu şiirde de görüldüğü gibi gazêt kullanılmıştır.
Diğer yazılarda da Kürtlerin durumu, yaptıkları işler ve talepleri üzerinde duruluyor. Başka bir yazı, bir kolhozda çêlekdoşa pêş (öncü inek sağıcı) olarak tanınmış Geveza Xudo isimli Kürt bir kadının çalışkanlığından bahsediyor.11 Mart ayı sayılarının birinde Qaçaxê Mirad'ın gazetenin yeniden çıkışını kutladığı “Rêya Teze’ye” adlı şiiri yayımlanmıştır:
“Rêya Teze’ye
Nihayet dağıtıldı
Rêya Teze orada
Yüreğimiz coştu onunla
Sade o haber üstüne…” 12
Genç bir şair de 1932'de Rêya Teze'ye Selam Olsun isimli bir şiir yazmış ve çıkışını kutlamıştır.13
$(IV) Rêya Teze Yeni Bir Yolda$
Rêya Teze her on yılda bir kendi tarihine dikkat çekmiş, özel sayılar çıkartmış ve farklı yazılarla çıkışını kutlamıştır. İlginç bir nokta da özel sayılarda, kısa da olsa gazetenin tarihi hakkında çeşitli yazılar yayımlanmıştır. Özel sayılar, araştırmacılar için uzun ömürlü gazetenin tarihini yazmalarında bayağı yararlı olmuştur. Bilindiği üzere Rêya Teze, 1938-1954 tarihleri arasında kapatıldığı için sırasıyla 1940'da 10. yılını, 1950'de ise 20. yılını kutlayamamıştır. Gazetede 30. yılına dair de bir şeye rastlayamıyoruz. Fakat Rêya Teze, 4 Nisan 1970 tarihindeki sayısıyla 40. yılını kutlamıştır. Bu sayı, açık mavi bir renkte çıkmıştır. İlk sayfalarda Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti, Ermenistan SSC Bakanlar Konseyi isimli siyasi örgüt ve kurumların kutlama mesajları yer almıştır. 14 Bu sayıda ünlü Pravda gazetesinin Bizim kalem yoldaşımız isimli kutlama mesajı ve birkaç haber daha vardır. Farklı cumhuriyetlerdeki gazetelerin Rêya Teze'yi Selamlıyoruz başlıklı kutlamaları; birkaç Kürt, Ermeni yazar ve akademisyenin mesajları da diğer iki sayfayı süslüyor. Erebê Şemo, Hecîyê Cindî, Qanadê Kurdo ve Nado Mexmudov gibi Kürt yazar ve Kürdologlar da kısa mesajlarıyla Rêya Teze'nin 40. yılını kutlamışlardır. Dördüncü sayfa ise gazetenin hazırlanışı ve yayımlanmasına ayrılmıştır. Bu sayfanın bir köşesinde 1930'larda bir ara Rêya Teze'nin genel yayın yönetmenliğini yapmış Prof. Harutyun Mıgırdiçyan’ın anıları yer almaktadır. O, anılarının bir yerinde şöyle yazmaktadır: Rêya Teze uzun bir yolu geçmiş ve gerçekten de haberin tam anlamıyla yeni bir yol olmuştur. Kendimi bir zamanlar 'Rêya Teze'nin genel yayın yönetmenliğini yaptığım için şanslı hissediyorum. 15 Aynı sayfada Rêya Teze'nin eski emektarı ve çalışanı Nûrî Hîzanî'nin birkaç sözünü de okuyabiliyoruz: Gazetenin her ilerlemesi ve kazanımı beni mutlu ediyor. Bugün Kürtlerin yeşeren ömürlerini, zengin sosyalist kültürlerini ve okumuş bilgin Kürt gençlerini gördüğüm zaman, nasıl derler, ayaklarım yerden kesiliyor, mutluluktan uçuyorum.16
Rêya Teze gazetesine bağlı olarak kurulan Özgür Kürt Kadınları Grubu’nun Başkanı Svetlana Bayloz'un bir yazısı da gazetede yayımlanmıştır. Bayloz söz konusu yazıda kendisinin, arkadaşlarının Rêya Teze’ye verdiği destekten ve Kürt kadınları ile gerçekleştirdikleri çalışmalardan bahsediyor. 17
Rêya Teze 1980'de 50. yılını doldurduğunda, bunu kırmızı renkle kutlamıştır. Sol tarafta 1980'de Rêya Teze'ye verilmiş hürmet nişanının fotoğrafı yer almıştır (Rêya Teze, 3-3-1980).
Rêya Teze 1980’de bu defa 50. yılını dolduruyor. Bir gazetenin hayatında bu zaman dilimi, çok uzun bir süreçtir. Yıldönümü (Sovyet Kürtleri “hobêlyan” diyorlar) için özel bir hazırlık yapılmış ve gazetenin ismi kırmızı renkle yazılmıştır. İlk sayfada görüyoruz ki Rêya Teze'nin Egîtê Xudo, Mîroyê Esed, Emerîkê Serdar, Egîtê Sinco ve Byûzand Tatosî isimli 5 çalışanı Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti’nin hürmetnamesiyle ödüllendirilmiştir. Diğer sayfalarda gazete hakkında bazı yazılar ve kutlama mesajları yer almaktadır.
3 Nisan 1980'de Rêya Teze'nin 50. yıldönümü vesilesiyle Erivan’daki Gazeteciler Evi'nde büyük bir toplantı düzenleniyor. Bu toplantıya parti, devlet ve parlamento üyeleri, birçok gazeteci, televizyon, radyo temsilcisi ve diğer konuklar katılıyor. Rêya Teze'nin Genel Yayın Yönetmeni Mîroyê Esed, bu toplantıda bir konuşma yapıyor. 18 Toplantıda Rêya Teze'ye znak poçeta (hürmet nişanı) adlı bir nişan veriliyor. Nişan, her sayıda gazetenin isminin sol tarafında yer almıştır. Bu durum 26 Haziran 1991 tarihine kadar yaklaşık on yıl sürmüştür.
Rêya Teze 24 Haziran 1990 tarihli sayısını 60. yılına ayırmıştır. Dördüncü sayfanın tümü Ahmedê Letîf, Grîşayê Memê, 19 Elîxanê Memê, Hesenê Şêx Mehmûd, Babayê Keleş'in 20 yazıları ve gazetenin yıldönümüne dair diğer yazılardan oluşmuştur. Elîxanê Memê anılarında, Erivan Üniversitesi'nde gazetecilik bölümünü okurken Rêya Teze'nin tarihini tez konusu olarak çalıştığını anlatır. Tezini savunurken heyette yer alan akademisyenlerden birinin 1930'larda Rêya Teze'nin genel yayın yönetmenliğini yapmış Prof. Harutyun Mıgırdiçyan olduğunu belirtir. Nereden nereye! 21
Rêya Teze 2000 yılında 70. yılı için yine özel bir sayı çıkarmıştır. Gazetenin genel yayın yönetmeni olan Emerîkê Serdar, bu sayı için kaleme aldığı uzun bir yazıyla gazetenin tarihi ve durumu hakkında bilgiler veriyor. Serdar, gazeteyi Sovyet Kürtlerinin Yaşam Ansiklopedisi olarak tanımlıyor. Yazısında özet olarak Kürtçe çıkan bu basın organın tanınmışlığını ve uyandırdığı yankıyı konu ediniyor. Emerîkê Serdar, Rêya Teze'nin redaksiyonunda yer alan gazetecilerin isimlerini bir bir sıralıyor. Gazetenin hiç iyi olmayan durumu hakkında da şöyle bir bilgi veriyor: Sovyetlerin yıkılmasından sonra gazetenin durumu da çok kötüleşti. Önceden haftada iki defa çıkıyordu, artık ayda iki defa çıkıyor. Fakat yaklaşık bir yıldan uzun bir süredir finansman olmadığından gazete çıkmıyordu. 22
Bu özel sayıda dikkat çeken bir başka şey ise Rêya Teze’de geçmişte çalışmış olanların birkaç fotoğrafla Rêya Teze Topluluğu şeklinde tanıtılmış olmasıdır. O fotoğraflardan biri 1957'de çekilmiş ve fotoğrafta şu kişiler görülüyor: Tîtal Mûradov, Mîroyê Esed, Elîyê Ebdilrehman, Şekroyê Xudo, Karlênê Çaçanî, Şerefê Eşîr, Mîkaêlê Reşîd.
Gazetenin 2010’da 80. yılını doldurduğunda özel bir sayı çıkartıp çıkarmadığını bilmiyoruz. 2020’de 90. yaşına basan Rêya Teze, bu yıldönümü için özel bir sayı hazırlamıştır. Söz konusu sayıda, gazetenin tarihine ışık tutan birkaç yararlı yazı bulunmaktadır. Têmûrê Xelîl Kürtçe Rêya Teze gazetesinin 90. yılı tüm Kürt halkına kutlu olsun! başlığıyla bir yazı yayımlar. Bu sayı için Hesenê Mehmed Celîlov da şu başlıkta farklı bir yazı hazırlamıştır: En uzun ömürlü gazetenin tarihi: Rêya Teze. 23
5 Mayıs, Sovyetler Birliği’nde hep basın günü olarak kutlanmıştır. Rêya Teze her yıl, 5 Mayıs tarihi yaklaştığında kendi durumuna da dikkat çekmiştir. 1955'te yeniden çıktığında, bir sayısını bu güne ayırmıştır. Bazı isimler de kısa yazılarıyla bu sayıya katkıda bulunmuştur. Erivan Molotov Devlet Üniversitesi'nin öğrencilerinden Sîma Semend şunu yazıyor: Ben Rêya Teze gazetesini kendi dilimde okuyorum. 24 C. Rojkanî isimli bir başkası da şöyle diyor: Gazetenin sürekli olarak dilbilim, etnografya ve Kürt tarihi gibi konulara özen göstermesi çok kıymetli olacaktır. 25
$(V) Rêya Teze'nin Genel Yayın Yönetmenleri$
Rêya Teze'nin tarihi boyunca başına getirilen veya devlet tarafından atanan kişiye redaktör yani genel yayın yönetmeni denilmiştir. Başka Kürtçe kaynaklarda zaman zaman şu ifadelere de rastlıyoruz: editör (edîtor), başkan (serek), sorumlu (berpirs), genel sorumlu (berpirsê giştî)...Bu çalışmamızda daha çok genel yayın yönetmeni ifadesi kullanılmıştır.
İlk yıllardaki sayılarda gazetenin genel yayın yönetmeninin adını göremiyoruz. Onların isimleri, gazetenin diğer sayılarının son sayfasının en alt kısmının sağ köşesinde yer almıştır.
Rêya Teze ilk çıktığı zamanlarda Kürtler arasında Kürtçe okuryazarlığı ve gazetecilik tecrübesi olan çok az kişi vardı. O dönem Ermeni yazar ve öğretmenler Kürtlere yardım etmişlerdir. Bunlardan biri Hraçya Koçar'dı (1910-1965). Hraçya Koçar, 1930'da Rêya Teze gazetesinin genel yayın yönetmeni oluyor ve 1932 yılına kadar bu görevde kalıyor. Hraçya Koçar edebî metinlerinde tema olarak Kürtleri çokça işlemiştir. Birçok kahramanı Kürt'tür. Emerîkê Serdar bir yazısında bu konudan uzunca bahseder. 26 Koçar’ın bir kitabı, Emerîkê Serdar tarafından ayrıca Kürtçe'ye tercüme edilerek Hisret (Özlem) adıyla yayımlanmıştır. 27 Bu kitabın Türkiye’de Kürtçe ve Türkçe tercümesi de neşredilmiştir. 28
Sonrasında Harutyun Mıgırdiçyan bir süre (1932-1934) Rêya Teze'nin genel yayın yönetmeni olmuştur. Mıgırdiçyan Kürt dili, tarihi ve folkloruna oldukça hakimdi. Anılarının bir bölümünde gazeteye katkıda bulunduğu bu yıllardan bahseder.29 Mıgırdiçyan, başka bir sayıda tekrar o yıllara dönüp ilerlemesinde kendisinin de emeği olan Rêya Teze’nin 50. yılından bahsediyor. 30
1934-1937 yılları arasında ise Cerdoyê Gênco gazetenin genel yayın yönetmenliğini yapıyor. Gênco, Kürtçe gazetenin ilk Kürt genel yayın yönetmenidir.31
1938'de Hecîyê Cindî ile birlikte tutuklandığı ve bir yıl hapiste kaldığı zaman, gazetenin önceki iki genel yayın yönetmeni Hraçya Koçar ve Harutyun Mıgırdiçyan onlara sırt çıkıp savunuyorlar. Hecîyê Cindî bunu yıllar sonra şu şekilde dile getiriyor: “Hraçya Koçar bir seferinde akşam ve sonraki gün de sabah mahkemede konuştu. O, mahkemede bir aslan gibi arkamızda durdu.” 32
Rêya Teze 1955'te yeniden çıkmadan önce, parti yöneticileri Heciyê Cindî ile genel yayın yönetmeni olması için iletişime geçiyorlar. Fakat Cindî, işlerinin çokluğundan dolayı bu sorumluluğu üzerine alamıyor. Nitekim 5 Eylül 1954 tarihli günlüğünde şöyle diyor: Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi iki gün önce beni ve Emînê Evdal'ı çağırdı. Beni genel yayın yönetmeni olarak, Emîn’i de yazı işleri müdürü olarak tayin etmek istediklerini söylediler. İşimin olduğunu ve işimi bırakamayacağımı söyledim, Emîn de öyle dedi. Ben, gençlerin çalışması gerektiğini ifade ettim ve Mîroyê Esed'i önerdim. Onlar da düşüneceklerini söylediler. 33
Nitekim 1955 yılında Mîroyê Esed (1919-2008) genel yayın yönetmeni oluyor. Esed, 1989’a kadar yaklaşık 34 yıl bu işi yürütüp sonrasında emekli oluyor. Onun gazete tarihinde emeği çoktur. Birkaç üniversite bitirmiş, bilgin bir insandır. Hatıra ve öykü şeklinde birkaç edebî eser de hazırlayıp yayımlamıştır.
Mîroyê Esed, Elegez köyündendir. Eskerê Boyîk, Gundêd Me (Köylerimiz) adlı tefrikalarında bizi en büyük Kürt köyü olan Elegez'e götürüyor. 1937'de köyün adı değiştirilerek Camûşvana Mezin yapılıyor, Elegez ismi ise yeni kurulan ilçeye veriliyor. İlçe 1949 yılına kadar varlığını koruyor fakat daha sonra kaldırılıyor. Yıllar içinde Kürt aydınlanmasının bir merkezi haline geliyor. Elegez’den yüzlerce kişi yüksek öğrenimi tamamlıyor. İlk Kürtçe devlet tiyatrosu 1937'de bu köyde kuruluyor. Tiyatrodaki hayatından bahseden Xanim adlı bir kadın, ilginç şeyler söylüyor. Tiyatro oyuncuları toplu olarak birçok köy, şehir ve cumhuriyete gidip oyunlarını sergilemişler. Oyunlarının adı Mem û Zîn'di. Mîroyê Esed o zamanlar bu tiyatroda “kötü adam” Bekoyê Eyan rolünü oynuyor. Kendisi rolünü o kadar iyi oynamış ki bazı izleyiciler ona bir şeyler atıp protesto etmek istemişler. 34
Mîroyê Esed emekli olduktan sonra Tîtalê Efo (1941-2003) Rêya Teze'nin genel yayın yönetmeni görevine getirilir ve 1991 yılına kadar bu görevde kalmıştır. Efo’dan sonra ise Emerîkê Serdar (1935-2018) bu görevi yürütüyor. 2006 yılına kadar yani 14-15 yıl genel yayın yönetmeni olarak çalışıyor. Serdar, daha öncesinde de yıllarca genel yayın yönetmeni yardımcısı olarak görev almıştır. Bu görev, Rêya Teze'de Kürtçe “dewsgirtiyê redaktor” olarak geçmektedir. Kısaca denilebilir ki Emerîkê Serdar, genel yayın yönetmeni yardımcı, genel yayın yönetmeni olarak ve başka görevlerde 40 yıldan fazla bir süre gazetede çalışmıştır. 35
Emerîkê Serdar'dan sonra 2006'da Grîşayê Memê Rêya Teze'nin genel yayın yönetmeni oluyor. Memê, Erivan Devlet Üniversitesi’nde Türkoloji bölümünü bitirmiştir. Yaklaşık 35 yıl gazetede çalışmıştır. Öncesinde çevirmen, sonra servis sorumlusu, genel yayın yönetmeni yardımcısı olarak görev yapmış olan Grîşayê Memê 2006'da genel yayın yönetmeni olmuştur. Mîroyê Esed ve Emerîkê Serdar gibi o da ömrünün yarısını Rêya Teze'ye vermiştir.
Bu dönemde bazı yazar veya aydınlar, Ermenistan'a gidip gazeteyi yakından gözlemliyorlar. Bunlardan birisi de yazar ve sanatçı Recep Maraşlı'dır. 2008 yılında Erivan'a gittiğinde bir süre Rêya Teze'yi ziyaret ediyor. Maraşlı, bir gününü Grîşayê Memê ile geçiriyor. Gazetenin durumu hiçbir yönden iyi değilmiş. Maraşlı'ya göre küçük bir yerde iki kişi çalışıyormuş. İki yıl sonra Grîşayê Memê'nin öldüğünü duyduğunda kendi kendine şöyle diyor: Wah benim zavallım, şimdi Rêya Teze'nin hâli ne olacak? 36
Grîşayê Memê, 2010 yılında vefat ettiğinde yerine Tîtalê Kerem (Keremê Seyad'ın oğlu) genel yayın yönetmeni olmuştur ve bu görevi günümüzde devam ettirmektedir.
$(VI) Rêya Teze'nin Çalışanları$
1930-1937 yılları arasında Rêya Teze'nin yazı işlerinde çalışanların kim oldukları ve ne iş yaptıkları kaynaklarda tam olarak geçmez. Yukarıda zikrettiğimiz gibi ilk yıllarda Kürt aydınları arasında gazetecilik yapabilecek kişi sayısı çok azdı. Hecîyê Cindî'ye göre bundan dolayı Kürtçe'yi iyi bilen Hraçya Koçar, Harutyun Mıgırdiçyan ve Ruben Dirampyan gibi Ermeniler gazetede çalışmışlardır.
Gazetenin ilk çalışanları arasında Hecîyê Cindî de vardır. İlk yıl kültür, edebiyat ve pedagoji servisinden sorumlu olmuştur. Cerdoyê Gênco genel yayın yönetmeni olduğu zaman ise Emînê Evdal yazı işleri müdürü ve Hecîyê Cindî bir servisin sorumlusu olmuştur. 37 Yazı işleri müdürü (katibê cabdar) gazetede genel yayın yönetmeni (redaktör) ve yardımcısı kadar sorumluluk sahibiydi. Her sayının yazıları ile o ilgilenirdi. Yazılar redaksiyon kurulunda tartışıldıktan sonra, o son halini götürüp matbaaya teslim ederdi. Yazı işleri müdürü, genel yayın yönetmeni ve yardımcısından sonra üçüncü kişi olarak kabul edilirdi.
1955'ten 1990 yılına kadar Rêya Teze'de çalışanların sayısı 10-17 kişi arasında değişmiştir. Çalışanların çoğu tam mesai çalışıyor ve maaşlarını devletten alıyorlardı. Onlar Ermenistan Cumhuriyeti'nin memur ve çalışanlarıydı. Têmûrê Xelîl'in anlattığına göre, kendisi gazetede çalışmaya başladıktan sonra çalışanların sayısı, matbaadakiler de dahil 17 kişiye kadar ulaşmıştır.
1955 yılının başlarında gazetede görev yapan bazı isimler şunlardır: Mîroyê Esed, Elîyê Evdilrehman, Mikaêlê Reşîd, Şekroyê Xudo, Tîtal Mûradov, Karlênê Çaçanî, Şerefê Eşîr. Bunlardan Şekroyê Xudo 1955-1960 yıllarında servis sorumlusu, yazı işleri müdürü ve genel yayın yönetmeni yardımcısı olarak görev yapmış, ardından gazetecilik işlerini bırakıp Kürdoloji ile ilgilenmiştir. 38 Yine Qaçaxê Mirad, Emerîkê Serdar gibi isimler de sonraki süreçte Mîroyê Esed'in yardımcıları olarak çalışmışlardır.
Rêya Teze'de birkaç servis ve sorumluları olurdu. Mesela Mîroyê Esed döneminde gazetenin merkezi, dört servisten oluşuyordu ve her servis de bir sorumlu tarafından yönetiliyordu. Her servisin sorumlusu kendi odasında çalışıyordu. Prîskê Miho'ya göre, 1981'de Rêya Teze'de çevirmen olarak çalışmaya başladığında servisler ve başındaki kişiler şöyleydi:
Edebiyat servisi; bu serviste uzun bir süre Egîtê Xudo görev yapmıştır. Rêya Teze'de bu servis para lîteratûraê (edebiyat bölümü) olarak tanınmıştır.
Kültür ve mektup servisi - Hesenê Qeşeng
Köy ekonomisi servisi - Tîtal Mûradov
Parti ve propaganda servisi - Elîyê Evdilrehman 39
Rêya Teze'de aynı zamanda bir grup çevirmen de görev yapıyordu. Mîkaêlê Reşîd, Babayê Keleş, Emerîkê Serdar, Wezîrê Eşo, Hesenê Ûso gibi bazı isimler Rusça, Ermenice, Fransızca vb. dillerden Kürtçe'ye çok şey çevirmiş ve gazetede yayımlamışlardır. Bu isimlerden Mîkaêlê Reşîd üç dilde yazıyordu fakat asli görevi çevirmenlikti. Reşîd, şiirlerinin birinde kendi işi çevirmenlikten şöyle bahseder:
Çevirmenim ben,
Dünya haberlerini tercüme ederim.
Halim nicedir benim?
Haberler uykuya yer vermez.
Nasıl uyurum ben,
Dünyada kan dökülürken,
Nasıl uyurum hâlâ ben
Bir çocuk ölü annenin sütünü emerken. 40
Çevirmenler içinde Babayê Keleş’in (1947-2014) ismi de oldukça dikkat çekmektedir. Keleş 1972 yılında Kürdoloji bölümünü bitiriyor, iki yıl sonra Rêya Teze'de işe başlıyor. Arkadaşı Babayê Keleş hakkında anılarını paylaşan Prîskê Mihoyî, hem gazete çalışanları hem de Keleş ile ilgili ilginç şeyler söylüyor: Ben Rêya Teze gazetesinin yazı işlerine geçtiğim ve çevirmen olarak göreve başladığım zaman gazetenin genel yayın yönetmeni Mîroyê Esed, yardımcısı Qaçaxê Mirad, yazı işleri müdürü Emerîkê Serdar, edebiyat servisi sorumlusu Egîtê Xudo, köy ekonomisi servisi sorumlusu Tîtal Mûradov, parti ve propaganda servisi sorumlusu Elîyê Evdilrehman, kültür servisi sorumlusu Hesenê Qeşeng, genç, yetenekli yazar ve çevirmenler Babayê Keleş ve Grîşayê Memê, özel muhabir Têmûrê Xelîl ve diğer çalışanlar beni canı gönülden kabul ettiler. Maalesef o emektarların çoğu artık hayatta değiller. Onların emeği hiçbir zaman unutulmamalıdır… O zamanlar iyi niyetli bir kıskançlıkla arkadaşlarımızın edebiyat ve kültür üzerine olan makalelerini okurduk. Özellikle Qaçaxê Mirad, Emerîkê Serdar, Egîtê Xudo ve Babayê Keleş’in yazıları biz genç gazeteciler için yaratıcı birer rehber olmuştu… Birkaç yıl sonra (Qaçaxê Mirad'ın ölümünden sonra) Emerîkê Serdar genel yayın yönetmen yardımcısı, Babayê Keleş yazı işleri müdürü oldu. Rizganê Cango ve Têmûrê Xelîl de gazeteci olarak resmi anlamda gazeteye geldiler. Hepimiz makale yazıp çevirmenlik yapıyorduk. Peki biz genç gazetecilerin yazılarını kim düzeltiyordu? İnancınız olsun herkesten önce Babayê Keleş tüm makalelerimizi okuyup düzeltir, sonrasında Emerîkê Serdar bakardı ve en sonunda da Mîroyê Esed. Baba makalelerimizi okuyup düzelttikten sonra, artık Emerîk ve dostum Mîro fazla dokunmazlardı. Bu yüzden biz de Baba'nın yanına giderdik. Bu da Baba'nın gazetecilikteki hünerine ve büyük bilgi birikimine işaret eder…” 41
Gazetede Têmûrê Xelîl ve Rizganê Cango gibi muhabirlere çok iş düşüyordu. Bazı kişiler de tashihçi olarak görev yapıyorlardı. Yazıları kontrol edip hata gördükleri zaman düzeltirlerdi. Porsora Sebrî, Letîfê Emer ve birkaç başka kişi daha yıllarca bu işle uğraşmıştır. Keremê Seyad da bir süre yarım gün tashihçi, yarım gün Kürtçe radyoda spiker olarak çalışmıştır. Tashihçilerin işi bayağı zahmetliymiş. Delala Memê'ye göre eksiksiz, sorunsuz çıksın diye herkes büyük bir dikkatle gazeteyi incelemiştir.
Gelen yazılar Gayanê Hovhanêsyan, Porsora Serdar ve Delala Memê gibi sekreterler tarafından daktilo edilmiştir. 1989-1993 yılları arasında çalışmış olan Delala Memê'nin anlattığına göre kendisi hem daktiloda yazılar yazmış, hem de arşivde çalışmıştır. Yazı işleri 12. kattayken, arşiv 2. kattaymış.
Rêya Teze'ye gelen yazıların tümü, gerek yayımlananlar gerekse de yayımlanmayanların hepsi arşivlenirdi. Bir yıl içinde yayımlanmış tüm sayılar muhafaza edilir, sonrasında her yıl bir cilt şeklinde hazırlanırdı. Gazetede çıkan resim, illüstrasyon ve karikatürlerin çoğu genellikle Ermeniler tarafından hazırlanırdı. Çoğu fotoğrafın altında ismine rastladığımız fotoğrafçı Martin Mesropyan, Rêya Teze için yıllarca insan ve mekân fotoğrafları çekmiştir. Fakat ne yazık ki Rêya Teze'de bizzat kendisinin herhangi bir fotoğrafını göremiyoruz!
Rêya Teze gazetesi redaksiyondan sonra yayına hazırlanması için başka bir binaya gönderilirdi. Bu, gazetenin çıkarılmasının ikinci etabı olarak kabul edilebilir. Yazar Têmûrê Xelîl bir yazısında her sayının bu ikinci aşamasından bahseder. Örnek olarak görüyoruz ki Egîtê Abasî, yıllarca yazıların dizgisiyle ilgilenmiştir. 42 Yine Aramayis Petrosyon 43 ve Poxos Nalbandyan 44 gibi isimler de dizgi yapmıştır. Kürtler, Nalbandyan’a Apo Poxos/Poxos Amca derlermiş. Poxos, Erzurum'da doğmuş ve çocukluğu orada geçmiştir. Bazı çocukluk arkadaşları Kürtmüş ve köylerinin adı Krçên'miş. 1915 Ermeni Soykırımı'nda tüm köy yakılmış. Poxos, 5 yaşında anne ve babasını kaybetmiş, sonrasında yetimhanede büyümüştür. Adı Nazik olan annesini Erivan'da bir sokakta görmüştür.
Poxos Nalbandyan, 1929 yılında Erivan'da bir yayınevinde dizgiciliğe başlıyor. Sonrasında Rêya Teze’de çalışan Poxos, gazete ile ilgili şu cümleleri sarf ediyor: Rêya Teze Ermenistan'da bizim kardeşliğimizin gülü olarak kabul edilir. O, bizim için çok değerlidir.
Karlênê Çaçanî, 1991 yılında iş için gittiği bir yerde Poxos Nalbandyan’a rastlar. Çaçanî o dönemde Rêya Teze'nin kültür ve edebiyat servisi sorumlusu olarak görev yapmaktadır. Çaçanî ve Nalbandyan, yaklaşık 35 yıldır birbirlerini görmemişlerdir. Görüşmede uzun uzun geçmiş yıllardan bahsederler. Bilindiği üzere 1991’de Irak’ta Kürtlere yönelik saldırılar da artmıştır. Birbirlerinden ayrıldıklarında Poxos şöyle söyler: Rabbim sen Kürt ulusunun imdadına yetiş! 45
Dizgicilik dışında bir de gazetenin mizanpajı vardır. Örneğin Byûzand Tatosî, gazetenin mizanpajını yaparmış. Tüm işlemlerden geçtikten sonra gazete matbaaya gidermiş. 46
Rêya Teze 2000'li yılların başında çalışmalarını dört kişiyle sürdürür: genel yayın yönetmeni Emerîkê Serdar, genel yayın yönetmen yardımcısı Grîşayê Memê, yazı işleri müdürü Rizganê Cango ve muhabir Mirazê Cemal. Son on yılda gazetede Tîtalê Kerem, Mirazê Cemal ve Hesenê Ûso görev yapmıştır. Sonra geriye genel yayın yönetmeni Tîtalê Kerem ve yazı işleri müdürü Mirazê Cemal kalmıştır.
$(VII) Rêya Teze'nin Muhabirleri Köylerde$
Rêya Teze'nin merkezi Erivan'daydı. Fakat Kürtlerin çokça bulunduğu köylerde gazete için büyük bir coşku ile çalışan muhabir, aktivist ve gönüllüler vardı. Geniş bir yayıncılık ağı geliştirilmişti. Bazıları başlangıçtan son yıllara kadar gazetecilik işiyle uğraşmıştı. Muhabirler veya gönüllüler sadece Rêya Teze'ye haber ve yazı göndermiyorlar, aynı zamanda gazeteyi sahipleniyorlardı. Bazen köy köy dolaşarak gazete dağıtırlardı. Her türlü zorluktan dolayı, muhabirler bazen köylü ve işçileri toplayıp sesli bir şekilde gazete okurlardı. Kitleyi, bu yayının Kürtçe içeriğinden haberdar ederlerdi. Muhabirlerden bazıları kendi anı ve tecrübelerini de gazetede yayımlarlardı. Örneğin Egîtê Sinco 47 ve Fetîyê Îbo'nun 48 hatıralarını okuduğumuzda, onların ne büyük bir heyecanla çalıştıklarını görebiliyoruz. Egîtê Sinco, öğretmenlik okulunu (Têxnîkûma kurda) bitirdikten sonra yıllarca Kürtçe öğretmeni olarak çalışmıştır. Öğretmenlik ve gazetecilikteki başarılarından dolayı iki defa ödüllendirilmiştir. İlk yazısı 1931'de Rêya Teze'de yayımlanmıştır. Sinco, o yıllardan 1990'lı yıllara kadar hep yazmıştır. Pampa Kurda adlı köyün muhabirlerinden Fetiyê Îbo ise anılarını şöyle anlatır: Ben bugün gazetemizi okuduğumda ve etrafında toplanmış olan büyük bir ordu büyüklüğündeki bu ilgiyi gördüğümde, aklıma geçen çetin yıllar geliyor ve bu ilerlemeden dolayı yüreğim büyük bir mutlulukla doluyor. 49
$(VIII) Rêya Teze'nin Merkezi Bir Buluşma Mekânı Oluyor$
Rêya Teze 1955'te yeniden çıktıktan sonra Aleverdyan Sokağı 46, sonra Lenin Prospekti 50 ve uzunca bir süre de Avetîk İsahakyan Caddesi 14 adresinde çalışmalarını yürütür. Gazete bu son adreste bulunan binanın ilk katında bulunuyordu. Binanın eski fotoğraflarında, duvarda Rêya Teze levhasının asılı olduğu görülmektedir. Fotoğraflarda yazı kurulu ekibi, diğer çalışanlar ve misafirler çoğu zaman bu binanın önünde poz vermişlerdir. Binanın duvarında bulunan levhada, gazetenin ismi büyük harflerle Kürtçe ve Rusça olarak yazılmıştır. Sovyetlerin yıkılması ve siyasi değişikliklerden sonra gazete buradan taşınıp Basın evi adlı başka bir yere geçiyor. Buraya, Rêya Teze ile birlikte diğer gazete ve yayınlar da taşınır. Burası Rêya Teze'nin son adresi olarak biliniyor. Gazetenin çalışma ofisi, çoğu zaman bir buluşma merkezi olmuştur. Uzak yerlerden gelip Ermenistan Kürtlerinin kültürünü incelemek isteyen kişiler ve gruplar yönlerini Rêya Teze'ye çevirirler. Gazete, gelen misafirleri ya bizim misafirlerimiz ya da gazetenin misafirleri olarak sayfalarında okuyucuya tanıtmıştır.
Iraklı bakanlarından, aslen Kürt olan Ewnî Yusiv 1960'ta Bağdat Üniversitesi'nin rektörü Dr. Mûrad Ezîz Al-Barzanî ile birlikte Moskova'yı ziyarete gelir. Sonrasında Ermenistan'a gidip orada birçok yeri ve Kürt köylerinden Elegez'i de görürler. Elegezliler misafirlerine karşı büyük bir hürmet gösterirler. Ewnî Yusiv, duyduğu mutluluğu şu şekilde dile getirir: Ben, bir Kürt olarak, Ermenistan Kürtlerinin iyi hali ve büyük kültürel ilerlemelerinden dolayı sınırsız bir mutluluk duyuyorum…51 Bakan Ewnî Yusiv ve rektör, sonrasında Rêya Teze'yi ziyarete gidiyorlar. Bu konuda şöyle bir haber geçiyor: Misafirler Kürtlerin gazetesi Rêya Teze'nin çalışmalarına tanıklık ettiler; Qurne (Yüzyıl), Sal (Yıl) ve Kurdêd Ermenîstanê (Ermenistan Kürtleri) gibi filmleri izlediler. 52
Suriye Kürtlerinden siyasetçi ve şair Reşîdê Kurd da 1966 yılında Ermenistan'ı ziyaret ediyor. Onu, bir fotoğrafta Rêya Teze'nin çalışanları ile birlikte görüyoruz. 1979 yılında örneğin İsveç'ten Hanefi Celepli ve Salih İnce adında iki Kürt bir İsveçli ile birlikte Ermenistan'a gittiklerinde Rêya Teze'ye de uğramışlardır.
Sovyet Kürtlerinden ün yapmış yazar, sanatçı, Kürdolog ve başka kişiler hem tek tek hem de grup olarak Rêya Teze'yi ziyaret etmişlerdir. Bu kişilerden birisi de sürgünden dönmüş ünlü yazar Erebê Şemo'dur. Gençliğinde, Erebê Şemo'yu ilk defa Rêya Teze lokalinde görmüş olan Wezîrê Eşo, bu görüşmeyi yıllar sonra bir anı halinde yayımlar. 53 Kısaca denilebilir ki Rêya Teze, 20. yüzyılda Ermenistan'daki Kürt aydınlarının bir kültür merkezi haline gelmiştir.
Sonuç
Rêya Teze gazetesi Ermenistan Komünist Partisi'nin, parlamento ve hükümetin yayın organı olarak çıkmıştır. Yazı ve haberlerin çoğu siyasi ve resmi yazılardan oluşur. Bunu, komünizmin öncülerinin fotoğraf ve demeçleriyle süslenmiş gazetenin ilk sayfalarında rahatlıkla görebiliyoruz. Gazete haberlerinin büyük bir kısmı, Kürt köylerinde komünizmin inşasıyla ilgilidir. Fakat Rêya Teze daha ziyade Kürtçe bir yayın olarak tanınmış ve tarihe bu şekilde geçmiştir. Kürtlerle ilgili yazı ve haberler örneğin Kürtlerin dili, edebiyatı, tarih, etnografya ve folkloruna dair birçok makale gazetenin dördüncü sayfasında yayımlanmıştır. Bu konuda Kürt yazar, gazeteci, Kürdolog ve sanatçıların emeği büyüktür. Ermenistan Yazarlar Birliği’ne bağlı olarak 1930 yılında kurulan Kürt Yazarlar Seksiyonu, Rêya Teze'nin son dönemlerine kadar onunla yakın işbirliğinde bulunmuştur. Kürt halk şarkı ve dans toplulukları, dengbêj ve müzisyenler çoğu zaman Rêya Teze'de fotoğraflarıyla birlikte haber konusu olmuşlardır. Rêya Teze gazete olarak, yeni toplumun yaratılmasına katkıda bulunan Kürt kadınlarını her zaman ön plana çıkarmıştır. Özellikle de çêlekdoş (inek sağıcı) gibi topluma örnek olmuş çalışkan ve yetenekli kadınların rolüne büyük bir önem vermiştir. 8 Mart Uluslararası Kadınlar Günü yaklaştığında, gazetenin sayfaları özellikte bu Kürt kadınların fotoğraflarıyla süslenmiştir. Kısacası, Rêya Teze tüm yaşamı boyunca Kürt kültürünün bir aynası veya renkli bir vitrinini oluşturur.
$Kaynakça$
“60-Rya Teze-60”, Rya Teze, 24-3-1990.
“Adrêsa Redaksîaê: Prospekta Lenîn 25”, Rya Teze, 29-12-1960.
“Axirya şerê kurmanca”, Rya Teze, 7-2-1930.
“Berê û niha”, Rya Teze, 7-11-1930.
Boyîk, Eskerê, “Gundêd me: Elegez, Rya Teze, 20-7-1991.
Celîl, Casimê, “Berê û niha”, Rya Teze, 1-2-1955.
Cewarî, Firîda Hecî, Hecîyê Cindî û Malbata Wî, Yêrêvan, 2012.
Çaçanî, Karlênê, “Apê Poxos” (Poxos Amca), Rya Teze, 8-6-1991.
Çêlekdoşa pêş, Rya Teze, 1-2-1955.
Efrandina ewlin, Yêrêvan 1932.
“Emê dha bi aktîvî bixebitin”, Rya Teze, 4-4-1970.
Eşo, Wezîrê, “Îro roja prêsaêye. Emekdarê kûltûra me: Cerdoyê Gênco”, Rya Teze, 5-5-1990.
Eşo, Wezîrê, “Rasthatin tevî Ereb Şamîlov”, Bihar (Berevok), Yêrêvan, 1989, ss. 93-104
“Hê qelen dstînin”, Rya Teze, 12-12-1930.
“Hurmeteke mezin”, Rya Teze, 4-4-1970.
Îbo, Fetîê, “Bira qelema we hê tûjbe”, Rya Teze, 4-4-1970.
“Înqlaba milletiyê li Kurdistan”, Rya Teze, 25-3-1930.
Îsahakyan, Avetik, “Pizmamê mine kurmancra”, Rya Teze, 1-2-1955.
Keleş, Babaê, “Û herf mîna steyrka dibiriqin”, Rya Teze, 17-8-1991.
Keleş, Babaê, “Xwepêşkêşkirin”, Rya Teze, 3-4-1980.
Koçer, H., “Hisret-Kerîk ji serhatîê”, wergêr: Emerîkê Serdar, Rya Teze, 14-10-1965.
Koçer, H., Hisret-Serhatî, wergêr: Emerîkê Serdar, Hayastan, 1972.
Koçer, Hraçya, Özlem, Zêl Yayıncılık, 1994.
Maraşli, Recep, “Rêya Teze”, https:--www.kurdishinstitute.be-ku-reya-teze-recep-marasli- (2010).
Memê, Elîxanê, “Rêber û salnivîsara emrê me”, Rya Teze, 24-3-1990.
Migirtçyan, Harûtyûn, “Bimbarekbe!”, Rya Teze, 3-4-1980.
Mihoyî, Prîskê, “Rojnamevan û nivîskarê welatparêz Babayê Keleş çû li ser dilovaniya xwe”, https:www.ezidipress.com-ku-rojnamevan-u-niviskare-welatparez-babaye-keles-cu-li-ser-dilovaniya-xwe- (11-9-2014).
“Mînîstrê Rêspûblîka Iraqê hate Ermenîstanê”, Rya Teze, 25-8-1960.
Organa Xebatkarên Kurmanca Neşrê, Rya Teze, 1-2-1955.
Petrosyon, Aramayîs, “Herfrêzê gazêtêyî pêşîn”, Rya Teze, 4-4-1970.
Qeşeng, Hesenê, “Endam-mqaledarê Akadêmîa RSS Ermenîstanêye ulmaye nuh (Întêrvyû tevî Şekroê Xudo)”, Rya Teze, 28-3-1990.
Reşîd, Mîkaêlê, We’de - Pencere – Mitale, Amadekar: Îbrahîm Bulak, Weşanên Belkî, Amed 2019.
Rojkanî, C., “Neşîreta xweyîkirina edlayê”, Rya Teze, 5-5-1955.
“Rya Teze 70 salîye”, Kanuna Pêşîn-2000.
“Rya Teze ewledê min e, ez ewledê Riya Teze me!”, Hevpeyvîn bi nivîskar Emerîkê Serdar re
Salihê Kevirbirî, Lêkolîn-Kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist, Hejmar 14-Havîn 2010, ss. 171-175.
Rya Teze ra, Rya Teze, 10-3-1955.
Semend, Sîma, “Teşkîldara kolektîv”, Rya Teze, 5-5-1955.
Serdar, Emerike, “Hraçîa Koçer û lîteratûra kurdaye Sovêtîê”, Rya Teze, 23-3-1991.
Sîabend, Memê, “Hogirê meyî qelemê”, Rya Teze, 5-5-1990.
Şamîlov, Ereb, Daşnak, Înglîs û Kurdistan, Rya Teze, 26-10-1930.
“Şuxulê partîa û cmaetêyî mezinra amin-Cvata şaynetî bona 50 salîya ‘Rya Teze’”, Rya Teze, 6-4-1980.
“Têmûrê Xelîl, Rêportaj ji neşirxanê”, Rya Teze, 3-4-1980.
“Xebera ji dil xuliqî”, Rya Teze, 4-4-1970.
$Dipnotlar$
1 Hejmar 1 (25 Adarê), Hejmar 2 (26 Çiriya Pêş), Hejmar 3 (7 Çiriya Paş), Hejmar 4 (12 Kanuna ewil)....
2 “Înqlaba milletiyê li Kurdistan”, Rya Teze, 25-3-1930 (Bu yazı “ErŞem” imzasıyla yayımlanmış, yazar Erebê Şemo’nın kısaltılmış biçimidir).
3 Ereb Şamîlov, “Daşnak, Înglîs û Kurdistan”, Rya Teze, 26-10-1930.
4 “Axirya şerê kurmanca”, Rya Teze, 7-2-1930.
5 “Berê û niha”, Rya Teze, 7-11-1930.
6 “Hê qelen dstînin”, Rya Teze, 12-12-1930.
7 Hevpeyvîn ligel Têmûrê Xelîl, Stockholm, 5-6-2022.
8 “Organa Xebatkarên Kurmanca Neşrê”, Rya Teze, 1-2-1955.
9 Avetik Isahakyan, “Pizmamê mine kurmancra”, Rya Teze, 1-2-1955.
10 Casimê Celîl, “Berê û niha”, Rya Teze, 1-2-1955.
11 “Çêlekdoşa pêş”, Rya Teze, 1-2-1955.
12 “Rya Teze ra”, Rya Teze, 10-3-1955.
13 Efrandina ewlin, Yêrêvan 1932, s. 57.
14 RSS Ermenîstanê: Rêspûblîka Sovêtîêye Sosyalîstîêye Ermenîstanê.
15 “Hurmeteke mezin”, Rya Teze, 4-4-1970.
16 “Xebera ji dil xuliqî”, Rya Teze, 4-4-1970.
17 “Emê dha bi aktîvî bixebitin”, Rya Teze, 4-4-1970. (Neştat sözcüğü Rusçada serbest çalışan kişiler için kullanılır).
18 “Şuxulê partîa û cmaetêyî mezinra amin-Cvata şaynetî bona 50 salîya ‘Rya Teze’”, Rya Teze, 6-4-1980.
19 Grîşa, Rusça Grigoriy’in kısaltılmış biçimi.
20 “60-Rya Teze-60”, Rya Teze, 24-3-1990.
21 “Elîxanê Memê, “Rêber û salnivîsara emrê me”, Rya Teze, 24-3-1990.
22 “Rya Teze 70 salîye”, Kanuna Pêşîn-2000.
23 Rya Teze, Adar-2020.
24 Sîma Semend, “Teşkîldara kolektîv”, Rya Teze, 5-5-1955.
25 C. Rojkanî, “Neşîreta xweyîkirina edlayê”, Rya Teze, 5-5-1955.
26 Emerîkê Serdar, “Hraçîa Koçer û lîteratûra kurdaye Sovêtîê”, Rya Teze, 23-3-1991.
27 H. Koçer, “Hisret-Kerîk ji serhatîê”, wergêr: Emerîkê Serdar, Rya Teze, 14-10-1965.; H. Koçer, Hisret-Serhatî, wergêr: Emerîkê Serdar, Hayastan, 1972.
28 Hraçya Koçer, Özlem, Zêl Yayıncılık, 1994.
29 “Hurmeteke mezin”, Rya Teze, 4-4-1970.
30 Harûtyûn Migirtçyan, “Bimbarekbe!”, Rya Teze, 3-4-1980.
31 Wezîrê Eşo, “Îro roja prêsaêye. Emekdarê kûltûra me: Cerdoyê Gênco”, Rya Teze, 5-5-1990.
32 Firîda Hecî Cewarî, Hecîyê Cindî û Malbata Wî, Yêrêvan, 2012, s. 63.
33 A.g.e., s. 76.
34 Eskerê Boyîk, “Gundêd me: Elegez”, Rya Teze, 20-7-1991.
35 “Rya Teze ewledê min e, ez ewledê Riya Teze me!”, Hevpeyvîn bi nivîskar Emerîkê Serdar re Salihê Kevirbirî, Lêkolîn-Kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist, Hejmar 14-Havîn 2010, ss. 171-175.
36 Recep Maraşli, “Rêya Teze”, https:--www.kurdishinstitute.be-ku-reya-teze-recep-marasli- (2010).
37 Cewarî, a.g.e. s. 39.
38 Hesenê Qeşeng, “Endam-mqaledarê Akadêmîa RSS Ermenîstanêye ulmaye nuh (İntêrvyû tevî Şekroê Xudo)”, Rya Teze, 28-3-1990.
39 Prîskê Mihoyî, “Rojnamevan û nivîskarê welatparêz Babayê Keleş çû li ser dilovaniya xwe”, https: www.ezidipress.com-ku-rojnamevan-u-niviskare-welatparez-babaye-keles-cu-li-ser-dilovaniya-xwe- (11-9 2014).; Gazetenin 21-1-1984 numaralı sayısında da gazetedeki servis ve birimler şöyle sıralanmıştır: Redaktor (genel yayın yönetmeni), dewsgirtîê redaktor (genel yayın yönetmeni yardımcısı), katibê cabdar (yazı işleri müdürü), para jîyîna partîaê (parti yaşamı servisi), para kûltûraê û nema (kültür ve mektup servisi), para malhebûna gundîtîê (köy ekonomisi servisi), para lîtêratûraê û îskûstvaê (edebiyat ve sanat servisi).
40 Mîkaêlê Reşîd, We’de - Pencere – Mitale, Amadekar: Îbrahîm Bulak, Weşanên Belkî, Amed 2019.
41 Prîskê Mihoyî, “Rojnamevan û nivîskarê welatparêz Babayê Keleş çû li ser dilovaniya xwe”, https: www.ezidipress.com-ku-rojnamevan-u-niviskare-welatparez-babaye-keles-cu-li-ser-dilovaniya-xwe- (11-9 2014).
42 Babaê Keleş, “Û herf mîna steyrka dibiriqin”, Rya Teze, 17-8-1991.
43 Aramayîs Petrosyon, “Herfrêzê gazêtêyî pêşîn”, Rya Teze, 4-4-1970.
44 Karlênê Çaçanî, “Apê Poxos” (Poxos Amca), Rya Teze, 8-6-1991.
45 A.g.m.
46 “Têmûrê Xelîl, Rêportaj ji neşirxanê”, Rya Teze, 3-4-1980.
47 Egîtê Sinco hakkında Rêya Teze gazetesinde iki yazı çıkmıştır: Babaê Keleş, “Xwepêşkêşkirin”, Rya Teze, 3-4-1980.; Memê Sîabend, “Hogirê meyî qelemê”, Rya Teze, 5-5-1990.
48 Fetîê Îbo, “Bira qelema we hê tûjbe”, Rya Teze, 4-4-1970.
49 A.g.m.
50 “Adrêsa Redaksîaê: Prospekta Lenîn 25”, Rya Teze, 29-12-1960.
51 “Mînîstrê Rêspûblîka Iraqê hate Ermenîstanê”, Rya Teze, 25-8-1960.
52 A.g.m.
53 Wezîrê Eşo, “Rasthatin tevî Ereb Şamîlov”, Bihar (Berevok), Yêrêvan, 1989, ss. 93-104.; Bu yazı latin harfleriyle de yayımlanır: Wezîrê Eşo, “Çend rûpel ji jîyana Ereb Şamîlov”, Amadekar, danasîn û transkripsiyona ji krîlî: Rohat Alakom, Çira, nr 6/1996, ss. 14-22.
[1]