هەڤپەیڤین: دەمهات دێرکی
وێژەگەری نە کارەکی هێسانە، لێ ئەگەر ل گەل وێژەگەریێ کارێ وەرگێرانێ، رەخنەیێ و ڤەکۆلین هەبن زەهمەترە. ڤێجارێ رۆژنامەیا ئەڤرۆ بوو مێهڤانێ رۆماننڤیس، چیرۆکنڤیس، وەرگێر، رەخنەگر و ڤەکۆلەرێ کورد لوقمان پۆلات. برێز لوقمان پۆلات کو ب دەهان پرتووکێن وی یێن وێژەیی هەنە، ل سالا 1956 ئان دە ل ناڤچەیا لجێیا ب سەر باژارێ ئامەدێ ڤە ژداییک بوویە. وێژەگەر لوقمان پۆلات ژ سالا 1980ی ڤە ب کارێ وێژەیێ ڤە مژوولە. ل سالا 1980ی ژبەر دەولەتا ترک دەر مافێ وی 10 سال و شەش هەیڤ جەزایێ زیندانێ دبرێ، ئه و نەچار دبە ل سالا 1984ێ بەرێ خوە بدە وەلاتێ سوێد. ژ وێ دەمێ وەرە وێژەگەر لوقمان پۆلات ل سوێد دژی. د ڤێ هەڤپەیڤینێ دە مە خوەست ئەم برێز “لوقمان پۆلات” ی ب خوەندەڤانێن رۆژنامەیا ئەڤرۆ بدن ناسین.
ئەڤرۆ: برێز لوقمان پۆلات، هەتا ئیرۆ تە ب دەهان پرتووکێن رۆمان، چیرۆک، هەلبەست، وەرگێران، رەخنە و ڤەکۆلین نڤیسینە، لێ دخوازم پتر سەر رۆمانێ پرسێن خوە بکم، ل گۆری تە وێژە چیە، د ناڤا ڤێ پرسێ دە وێژەیا کوردی تێ چ واتەیێ؟
لوقمان پۆلات: وێژە، ب ئەرەبی ژێ رە ئەدەبیات و ئەورۆپی ژێ رە لتەراتورە دبێژن. ژ بۆ کو پرانیا نڤیسکارێن کورد پەیڤا ئەدەبیاتێ بکار تینن، من ژی هەتا نها ڤێ پەیڤێ ب کار ئانی. ئەدەبیات ژ پەیڤا ئەرەبی(ئەدەب)هاتیە..لتەرا ژی تیپە، بنگەها لتەراتورێ بێژە(وێژە)یە، له و رە گاڤا مرۆڤ ل جیێ ئەدەبیاتێ ئان لتەراتورێ، کو هەردو ژی نە کوردی نە، بێژەیەکە کوردی ب کار بینە، چێترە.
وێژە/ ئەدەبیات وەک هەر تشتێن ئینسانی، بەرهەمەکە مرۆڤاهیێ یە و هیمێ خوە ژ ژیانێ دگرە. بەرهەمێن ئەدەبی ژیندارن، ژ ناڤ ژیانا ئینسانان و ژ خەیالێن مرۆڤان تێن ئافراندن. ئەدەبیات، ئانکو لیتەراتور هونەرا نڤیسینێ یە. دیتن، رامان، هەست و ئیماژەیێن کو ب گۆتن و نڤیسینێ تێ قالکرنێ. زانیستیا هونەرا هونەرمەندی و ئافراندنێ یە. ئەستەتیکا-بەدەویا، رندیا ئارمانجا رامانێ یە.
وێژەیا کوردی وێژەیا کو ب کوردی تێ گۆتن و تێ نڤیسینە. کوردێن نڤیسکارێن کو بەرهەمێن خوە ب ئەرەبی، فارسی و ترکی دئافرینن ئه و بەرهەم ئادە وێژەیا کوردی نینن. پرتووکێن یاشار کەمال و سەلیم بەرەکات وێژەیا کوردی نینن یێن ئەرەبی و ترکی نە.
بەرێ لیتەراتورا دەڤکی خورت بوو. لێ نها، د دەما مە دە لیتەراتورا نڤیسکی خورتە، پێشکەتی یە. ئەدەبیات دایکا گەلەک بابەتێن هونەری یە.یێن کو هونەرا تیاترۆ، فیلم و موزیکێ پێک تینن ژ لیتەراتورێ فەیدە دبینن. هام مادەیا لیتەراتورێ زمانە. ژ بۆ ڤێ دڤێ تەکنیکا زمانێن د ئەدەبیاتێ دە باش بێ کارانین. ئەدەبیاتڤان دڤێ هونەرا زمانێن باش پێک بینە. ئەدەبیاتڤان وەختا کو دەست ب نڤیسینێ دکە دزانە، کو ل هەمبەر جیڤاکێ خوەدیێ بەرپرسیاریەکە. ئەدەبیاتڤانەک چقاس ل سەر جیڤاکێ خوەدیێ باندۆرەک مەزن بە، ئەوقاس ژی خوەدیێ بەرپرسیاریەک مەزنە. فۆنکسیۆنێ ئەدەبیاتڤان ئەڤە کو شکل ددە هیس و شوورا جیڤاکێ. جیڤاکێ درامینە، وێ ددە فکراندن. ل گۆر شاخێن هونەرێن دن، شاخا هونەرا ئەدەبی خوەدیێ هین ئیمکانێن مەزنە. ئه و ب هاجەتا زمانی دکارە بکەڤە هەر قادا ژیانێ. ژ بۆ قادا ئەدەبیاتێ دەم، مەکان، شەرت و شووت بێ سینۆرن.
ئەڤرۆ: د ڤێ سەردەما ئەم تێ دە دژین، پاشکەتن و پێشکەتنا رۆمانا کوردی و جوداهیا وێ رۆمانا جیهانی چیە، ئەم دکارن ببێژن کو ب گشتی رۆمانا کوردی پێنگاڤ بەر ب چاڤ ئاڤێتنە؟
لوقمان پۆلات: رۆمانا کوردی هەر دچە پێش دکەڤە، دکەملا. رۆمانا کوردی کێمێ رۆمانێن نڤیسکارێ جیهانێ نینە و ژ گەلەک رۆمانێن ترکی و ئەرەبی سەرکەتیترە. بەریا 1980ی بەرهەمێن ئەدەبیێن کوردی کێم بوون. (ل ڤر مەخسەد کوردستانا باکورە. ) نڤیسێن ل سەر ئەدەبیاتا کوردی پڕ کێم -جار جارنا- دهاتن وەشاندنێ. لێ پشتی 1980 و ب تایبەتی ژی د سالێن ناڤبەینا 1985 و 1995ان دە گەلەک بەرهەمێن ئەدەبی -ل وەلات و ل دەرڤەیێ وەلات- هاتن ئافراندن، ب سەدان نڤیسین ل سەر ئەدەبیاتێ -ب گەلەمپەری ئەدەبیات و ب تایبەتی ژی ئەدەبیاتا کوردی – هاتن وەشاندن.
زمان، چاند و ئەدەبیاتا نەتەوەیەکی هەبوونا وی نەتەوەیی نە. نەتەوەیەک کو زمانێ خوە، چاندا خوە، ئەدەبیاتا خوە وەندا بکە، ئه و ب خوە ژی وەندا دبە، د ناڤ نەتەوەیێن دن دە دهەلە، ئاسیمیلە دبە.یێن کو نەتەوەیان ل سەر لنگان دهێلە زمان، چاند و ئەدەبیاتا وی نەتەوەیی یە.
ئەدەبیاتا کوردیا ب دەڤکی گەلەک خورتە، دەولەمەندە. ئەدەبیاتا نڤیسکی ژی د ڤان سالێن داوین دە، بەر ب پێش دکەڤە، پێش ڤە دچە، دەولەمەند دبە. ئەدەبیات د ژیانا گەل و نەتەوەیان دە بوویەرێن کو ل سەر ژیانا جڤاکی باندۆرا خوە دکە، ب هاوایەکی هزن، هەست و ب سیمگەیان، ب تاسویران، ب گۆتنان یان ژی ب نڤیسکی تێتە پێشکێشکرنە. د ئەدەبیاتێ دە زمان بنگەهە؛ زمان نەبە ئەدەبیات نابە. لێ، دەولەمەندیا زمانی ژی ب تێکەلیێن ب ئەدەبیاتێ ڤە گرێدایی یە. ب کارانینا زمانێ ئەدەبی، ئه و زمان هین پێش دکەڤە، ب گۆشت و خوین دبە، ب روه و جان دبە، ژیندار دبە. پێش ڤە دچە.
ئەڤرۆ: گەلۆ هەر رۆمانەکە تێ نڤیساندن ئەم دکارن ژێ رە بێژن رۆمانە، یان تایبەتمەندیێن رۆمانێ هەنە و دەما لوقمان پۆلات دەست ب نڤیساندنا رۆمانەکێ دکە چ بنگەه دگرە؟
لوقمان پۆلات: بێگومان هەر پرتووکا کو ل سەر بەرگا وێ نڤیسینە رۆمان نە رۆمانە. د کوردی دە ژی هندەک پرتووک هەنە کو وەکە رۆمان هاتنە بناڤکرن لێ بەلێ رۆمان نینن. من د پرتووکا خوەدا با ب ناڤێ ”رۆمانا کوردی / رەخنە، نرخاندن، شیرۆڤە” دە رەخنە ل هندەک پرتووکێن کو ل سەر بەرگا وان رۆمان هاتنە نڤیسین لێ د ئەساسێ خوە دە رۆمان نینن، رەخنە کر.
د نڤیسینا رۆمانێ دە ئەز د هەر رۆمانەک خوە دە تەکنیکێن جودایێن نڤیسینێ بکار دئینم. وەکە بنگەه ژی رۆمانێ ل سەر بنگەها خەیال و راستیێ دهۆنینم. ژ بەر راستی و خەیالان جیهانەکە ئەدەبیا رۆمانێ دئافرینم، ل گۆر مژارێ ژی کارەکتەرێن رۆمانێ پێک دئینم.
ئەڤرۆ: هەموو رۆمان نە وەکە هەڤن، هن رۆمان هەنە ئاشووپینە ئانکۆ خەیالن، هن هەنە ژ راستیا جڤاکێ نە، هن هەنە دیرۆکن…لوقمان پۆلات خوە د کیژان جۆرێ رۆمانێ دە دبینە و هەتا چ رادەیێ لوقمان پۆلات خوە د ناڤا رۆمانێ خوە دە دبینە؟
لوقمان پۆلات: مژارێن رۆمانێن من جۆربەجۆرن. هندەک ژێ رۆمانێن کو بوویەرێن وان د دەما دیرۆکێ دە دەرباس بوونە، هندەکێن نووژەنن. هندەک ب تەڤاهی خەیالی نە هندەک ل گۆر راستیا رەئالییەتا جڤاکی نە. ب پرانی ژی رۆمانێن کو راستی و خەیال ل هەڤدو هاتنە هوناندنن.
ئەز وەک نڤیسکار د رادەیەکە هندک دە د ناڤ هندەک رۆمانێن خوە دە هەمە، لێ بەلێ د پرانیا رۆمانێن خوە دە تونەمە. ژ خوە ل گۆر مژارا هندەک رۆمانان نە پێویستە و نە مومکنە کو نڤیسکار تێکەڤە ناڤ رۆمانێ. من ب ناڤێ ”شوورێ سلتان سەلهادینێ ئەیوبی” رۆمانەکە تاریخی/دیرۆکی نڤیسی. بوویەرێن رۆمانێ د دەما ئەیوبیان دە تێ راڤە کرن، لەورە ژی نە مومکنە کو نڤیسکار تێکەڤە ناڤ وێ رۆمانێ.
گرانیا ناڤەرۆکا رۆمانێن من خەیالن. رۆمانا کوردی هەری پر ژ هێلا ئوتۆپیایێ/خەیالێ ڤە قەلسە. رۆمانێن کو ب خەیالی هاتنە ئافراندن هندکن. پرانیا رۆمانێن کوردی رۆمانێن ل گۆر رەئالیزما جڤاکی، سەرپێهاتی، بیۆگرافیک و ئۆتۆبیۆگرافیکن.
دڤێ ئاسۆیا خەیالێن نڤیسکار/رۆماننڤیس بەرفەرەه بە. خەیالێن دوور و کوور بهزرە. راستی و خەیالێ ل هەڤدو بهۆنە. رۆمانێن کو ژ بەر راستی و خەیالان هاتنە ئافراندن رۆمانێن سەرکەتی نە.
ئەڤرۆ: د قۆناغا نڤیساندنا رۆمانێ دە پر جاران پرسگرێک دەردکەڤن، ل گۆر تە پرسگرێکێن رۆماننڤیسێن کورد چ نە؟
لوقمان پۆلات: پرسگرێکێن رۆماننڤیسێن کورد پرسگرێکا چاپکرنا رۆمانێن وانن. گەلەک نڤیسکار پرتووکا دنڤیسن لێ بەلێ ئیمکانێ چاپکرنێ نابینن. ل باکورێ کوردستانێ دەولەتا کوردان ژی تونە کو ژ وەزارەتا چاندی ئالیکاری وەرگرن. لۆماژی ژ بۆ کوردان بنگەها هەرتشتی داخوازا دەولەتبوونێ یە. پرسگرێکێن نڤیسکاران ژی و پرسگرێکێن هەموو بەشێن جڤاکێ ژی ب دامەزراندنا دەولەتبوونێ چارەسەر دبە.
پرسگرێکا نڤیسینا رۆمانا کوردیا رۆماننڤیسێ کورد ئەڤە کو؛ رەوشا وانا یا ئابۆری دەست نادە کو ڤی کاری، خەباتا خوەیا نڤیسینێ ب شێوەیەکە پرۆفەسیۆنەلی پێک بینن. ژ بۆ دەبارا خوە و مالباتا خوە کار دکن و د وەختێ خوەی ڤالا دە ب شێوەیەکی ئاماتۆری ب کارێ نڤیسێ رە مژول دبن.
ئەڤرۆ: هەتا رۆژا مەیا ئیرۆ گەلەک ئاخڤتن تێنە گەراندن کو خوەندەڤانێن رۆمانا کوردی کێمن، گەر راستە، سەدەم رۆمان و رۆماننڤیسن یان خوەندەڤانن؟
لوقمان پۆلات: ژ بۆ کو ل باکورێ کوردستانێ دەولەتا کوردان تونە، د دبیستانان دە پەروەردەیا کوردی تونە، لۆما ژی خوەندەڤانێن پرتووکێن کوردی هندکن. نەتەنێ خوەندەڤانێن رۆمانێن کوردی هندکن، ب گەلەمپەری خوەندنا کوردی و خوەندەڤانێن کورد هندکن. نەخوە د ناڤ پرتووکێن کوردی دە هەری پر رۆمانێن کوردی تێنە فرۆتن.
سەدەمێ کێمبوونا خوەندەڤانان رۆمان و رۆماننڤیس نینن. سەدەم تونەبوونا دەولەتبوونا کورد و تونەبوونا پەروەردەیا کوردی ل دبیستانانە.
غوربەتێ هەتا چ رادەیێ باندۆرا خوە ل رۆمانێ تە کرنە؟
لوقمان پۆلات:ژ گەلەک وەلاتان، نڤیسکارێن وی وەلاتی ژ بەر سەدەمێن سیاسی ژ وەلاتێ خوە بازدانە و چوونە وەلاتەکی دن و ئه و وەلات ژ خوە رە کرنە جهێ ژیانێ، ل ور ب جه و وار بوونە. دیرۆکا رۆناکبیر و نڤیسکارێن کورد، دیرۆکا سەرگوونێ یە. گەلەک رەوشەنبیرێن کورد ل وەلاتێن بیانی مرنە. ژ مالباتا بەدرخانیان و مالباتا جەمیلپاشا گەلەک رۆناکبیر ل بیانیێ وەفات کرنە.
نڤیسکارێن کوردیێن پەنابەر ل وەلاتێن بیانی ژ بۆ دۆزا نەتەوا کورد گەلەک کار و خەباتێن هێژا کرن و بەرهەمێن گرانبها ئافراندن. ئه و خاباتێن وانێ هێژا، بێگومان پارچەیەک ژ دیرۆکا تێکۆشینا نەتەوا کوردە. پرتووکێن دیرۆکی کو وان نڤیسیە، بەشەک ژ دیرۆکا نەتەوا کورد رۆناهی دکە. بەرهەمێن وان ژ هێلا دیرۆکێ، زمان، چاند و ئەدەبیاتێ دە سەرچاڤی نە؛ ژ بۆ رۆناکبیرێن کوردیێن نها چاڤکانی نە.
کۆڤار و رۆژنامەیێن کو د وێ دەمێ دە هاتنە وەشاندن، قیمەت و روومەتا وان ئیرۆ ژی ل جەم رۆناکبیر و نڤیسکارێن کورد گەلەکی ب قیمەتن. کۆڤارا هاوارێ هێژ ژی د هێلا رێزمان و راستنڤیسا کوردی و ئالفابەیا کوردی دە رێ نیشانێ مە ددە. ئەم د گەلەک وارێن نڤیساندنێ دە هیمێن خوە ژ کۆڤارا هاوارێ دگرن و ژ خوە رە دکن رێزان.
وەختا کو د 12ێ ئیلۆنا سالا 1980یی دە، ل ترکیایێ دەربا ئاسکەریا فاشیست چێ بوو و جونتا هات سەر هکم، پشتی دەربەیێ گەلەک رۆناکبیر، نڤیسکار، وەلاتپارێز و شۆرەشگەرێن کورد دەرکەتن دەرڤەیی وەلات و پڕانیا وان د وەلاتێ ئەورۆپا دا جه و وار بوون. ئەڤ پەنابەرێن کوردێن سیاسی ل سەرگوونێ چاپەمەنییا کورد و ئەدەبیاتا کوردیا سەرگوونێ ئافراندن. ژ سالا 1980ی و ڤر ڤە ژ 200ی زێدەتر کۆڤار و رۆژنامەیێن کوردان ل ئەورۆپایێ هاتنە وەشاندن. هەروەها گەلەک پرتووکێن ئەدەبی ژ سالا 1980ی ڤر ڤە هاتن وەشاندن. گەلەک نڤیسکارێن کوردێن پەنابەر پرتووکێن خوەیێن یەکەم ل ئەورۆپایێ چاپ کرن. ئەدەبیاتا کوردا نووژەن د ڤێ دەمێ دە دەست پێ کر. چەند نڤیسکارێن کورد کو پرتووکێن خوەیێن یەکەم ب زمانێ ترکی وەشاندبوون، پرتووکێن خوەیێن دن ئێدی ب کوردی نڤیسین و وەشاندن. نڤیسکارێن کوردێن کو ل سەرگوونێ دژین ب سەدان رۆمانێن کوردی و ب سەدان پرتووکێن هەلبەست و چیرۆکێن کوردی وەشاندن. د هێلا چاند، زمان و ئەدەبیاتا کورد دە نڤیسکارێن سەرگوونێ یێن پەنابەر خزمەتێن گەلەک هێژا کرن و هین ژی دکن
ژ بۆ ئافراندنا رۆمانێن من بنگەه وەلاتێ من کوردستانە. لێ ناڤەرۆک و مژارا هدنەک رۆمانێن من ل غوربەتێ، خەریبیێ، بیانیێ دەرباس دبن. هەروەها چاند و وێژەیا سوێدێ ژی ببە نەبە ل مرۆڤ تەسیر دکە و د هندەک واران دە باندۆرا خوە داتینە سەر مرۆڤ.
گۆتنا داوی :
لوقمان پۆلات: گۆتنا منا داوی، ئەڤە کو؛ دڤێت کوردێن هەرچار پارچەیێ کوردستانێ پێنگاڤا دەولەتبوون و چوونا بەر ب سەرخوەبوونا باشۆرێ کوردستانێ بپارێزن. باشۆر ژ بۆ تەڤاهیا کوردستانێ پەنجەرەیە، شباکە کو رۆناهی ددە هوندر.
نها ل باکۆرێ کوردستانێ گەلەک رۆمانێن نڤیسکارێن کوردێن باشۆرێ کوردستانێ ژ سۆرانی دکنە کورمانجی و دوەشینن. دڤێ ل باشۆر ژی رۆمانێن رۆماننڤیسێن کوردێن باکۆر ل باشۆر هەم ب سۆرانی و هەم ب کورمانجی ب ئالفابەیا ئەرەبی/کوردی کو ئه و ل باشور بکار تینن، وەرنە وەشاندنێ.
دڤێت وەزارەتا رەوشەنبیریا هوکوماتا هەرێما کوردستانێ ژی پشتگری بدە کار و خەباتا چاندی، ئەدەبی/وێژەیی.
ئەز ژ برێز دەمهات دێرکی رە و ژ رۆژنامەیا ئەڤرۆ رە سپاس دکم کو دیتنێن من پێشکێشێ خوەندەڤانێن کوردێن باشورێ کوردستانێ کرن.
رۆژنامەیا ئەڤرۆ.[1]