ئیسماعیل بادی
(هندەک ژ دیتێت هۆزانڤان ئەحمەدێ نالبەند ل #دهۆک#ێ) پرتووکەکا قەبارە مەزن و ب بەرپەڕان بچویک (50 ل) ژ ئالییێ (دکتور رەشید فندی) ڤە ل سالا 2019 هاتیە دانان و چاپکرن. ل رۆژنامەیا (ئەڤرۆ)، هەژمارە (3082) رۆژا چارشەمبی ڕێکەفتی 12/1/2022 گۆتارەک ژ لایێ نڤیسەر (شیان کانیسارکی) ڤە ل دۆر پرتووکێ هاتیە نڤیسین و بەلاڤکرن. پشتی مە گۆتار خواندی، چەند گۆتن ل نک مە ژی پەیدا بوون، کو ب فەر دبینین ل خوارێ رێز بکەین.
لێگەڕیان و بکارهینانا ژێدەران
ل دەستپێکا گۆتارا خوە یا رەخنەیی کاک شیان ل دۆر نڤیسین و لێگەڕیانا ژێدەرا ئاخفتیە و جۆرێ بابەتی دایە نیاسین کا پێدڤی ب ژێدەرانە، لێ هەکە ئەم گۆتارێ سەروبن بکەین، دێ گەلەک کێماسیێن ژێدەرا تێدا بینین، چونکی بەری کاک شیان وێ گۆتارێ بەلاڤ بکەت، مە هەر د وێ رۆژنامەیا ئێکانە یا باژێرێ دهۆکێ (ئەڤرۆ) دا گۆتارەک ب سێ خەلەکا تێدا بەلاڤکریە و ئاماژە دایە گەلەک وان دانونستاندنێن ل گەل نڤیسەرێ پرتووکێ هاتینە کرن. هەروەسا د نڤیسین و ڤەکۆلینێ دا نە مەرجە تو هەمی وان گۆتار و پرتووکێن ل دۆر وی هۆزانڤانی یان بابەتی هاتینە نڤیسین و چاپکرن بکەیە ژێدەر، بەلکو یا خراب نینە ڤەکۆلەر ببینیت، بەلێ دبیت مفایی ژ هندەکان نەبینیت. هەر بۆ نموونە دەمێ مە پرتووکا (الشاعر احمد مخلص (نالبەند)/ باقە من قصائده العربیە والفارسیە، دهوک/2018) چاپکری، بەری چاپکرنێ هندەک بۆچوون هەبوون کو مە ئه و ژێدەرێن ل دۆر هۆزانڤانی هاتینە نڤیسین هەمی بکار نەهیناینە، نەمازە نامەیێن ماستەر و دکتورایێ، بەلێ وی شەهرەزایێ پێداچوون د کتێبا مە دا کری و ئەڤ بۆچوونە دایی، هزرنەکریە کو ناڤەرۆکا پرتووکێ کۆمکرنا هندەک هۆزانێن نوو یێن هۆزانڤانی نە، کو د دیوانا وی (باغێ کوردا)دا نەبن و تنێ مە پێدڤی ب دەستخەتا هەیە و ئه و کار ژی مە بجهئینا بوو. ل ڤێرە ژی ناڤەرۆکا پرتووکێ ل دۆر سەرهاتیا ڕابارتنا ژیانا هۆزانڤانی یە ل باژێرێ دهۆکێ د دەمەکێ دەستنیشانکری دا، کو هینگێ هۆزانڤانی وەکی (سوختە/ قوتابی) ل وێرێ دخواند، لەوما هند پێدڤی ب گەلەک ژێدەرا نابیت و نڤیسەڤانی پشتەڤانی ل سەر پاشەزینکا هزر و دیتێن خوە کریە پتر ژ ژێدەران کو وی دەمێ ئه و بەحس دکەت، ئه و تێدا ژیایە.
دیوانا (باغێ کوردا) و بەرهەمێن دیتر
هەروەسا دەمێ بەحسێ دیوانا هۆزانڤان ئەحمەدێ موخلص یا ب ناڤێ (باغێ کوردا) دکەت کو پێنج بەرگە، دبێژینە بەرێزی، هینگێ پێنج بەرگ بوو، نوکە پشتی چاپکرنا وێ، چەند پرتووکێن دی یێن هۆزانێن وی چاپ بووینە، پرتووکا (الشاعر احمد مخلص..) یا من و خانم ئەزهارێ، هەروەسا (گولەک ژ باغێ کوردان/ دهۆک 2019) یا نڤیسەر (درباس مستەفا) و ئه و هۆزان د ناڤ دیوانێ دا نینن، ئانکو ژ پێنج بەرگا پتر چاپبووینە.
کەکێ رەخنەگر دبێژیت: “پرتووک ب هەمی ڤە دبیتە (50) لاپەڕ -قەبارە- ئه و ژی هەمی نە ل سەر بابەتی ب خوەیە، گەلەک جاران نڤیسەر ژ بازنێ تایبەت چوویە دەرێ و بابەت درێژ کریی یە و لاپەر تژی کرینە”، ل ڤێرە ل دۆر وێ درێژکرنێ، دبێژین: ئه و نەدرێژکرن و پڕکرنا بەرپەڕانە و رۆهنکرنن ل دۆر وی جهی و روودانا نڤیسەڤان بەحس ژێ دکەت، رەوشا باژێرێ دهۆکێ د وان سالان دا، دایە بەرچاڤ، نەمازە (چەمکێ عەلی گیزی) کو دکتوری وێنەیێ وی جهی د پرتووکێ دا بەلاڤکریە. ب دیتنا من دانەنیاسینا دهۆکێ یە وەکو رەوشت و تیتال و ئاڤاهی و سەرەدەریا ژیانێ کو لایەکێ گرنگێ ژیانا جڤاکیە.
هەروەسا کو دکتۆر تنێ ل دۆر دو هۆزانێن ئەحمەدێ موخلص راوەستیایە، ئه و ژی هەر چەندە دبیت سەیدایێ رەشید مەرەم پێ هەبیت تنێ وان سالێن هۆزانڤان سوختە ل وێرێ بدەتە شرۆڤەکرن، لێ هەکە بەحسێ دهۆکێ بکەین د هۆزانا شاعری دا، مە ڤەکۆلینەک درێژ هەر ل ڤێ رۆژنامەیێ بەلاڤکریە و ئه و گازندە ژ دکتۆری کریە کو شاعری پتر بەحسی دهۆکێ کریە، بابەتێ (ئەحمەدێ نالبەند و خەلک و باژێرێ دهۆکێ)، هەژمارێن (2793 و 2795 و2797)ێ دا مە هەمی ئه و پارچە هۆزان برێز کرینە یێن کو د پرتووکا سەیدایی دا نەهاتینە بەحس کرن، ئەڤ بابەتە و چەندێن دیتر د پرتووکەکێ دا ل بەغدا چاپبووینە، لێ مخابن هێشتا نەگەهشتیە دەستێ مە!!.
شرۆڤەکرنا دو هۆزانا و مەلاتیا موخلصی
ل دۆر شرۆڤەکرنێن سەیدایی دەرحەقا وان هەردو هۆزانێن شاعری کو سەیدایی ڤەکۆلینا خوە ل سەر ئاڤاکریە، برایێ رەخنەگر دبێژیت: هندەک ژ وان نە ژ دوور و نە ژ نێزیک نە سالۆخەتێن مەلا و هەلبەستڤان (موخلص)ی بوون، بۆ نموونە د هەلبەستا ((زولەیخا) دا، مالکا (وەکی تیری ل مە ئاڤا بوو/ چوو سەر ئاڤێ رەخێ ژووری)، دەمێ دکتوری جهێ شاعری مەبەست پێ شرۆڤە دکەت، ل نک کاک شیانی جهێ سەرسومانێ یە!! پاشی دبێژیت (بەس ب راستی ژی بۆ من پیچەکێ یا نامۆ بوو، چونکی کەسەکێ وەکی هەلبەستڤانێ مە، کو د وی دەمی دا (مەلا!!) بوو و چوو بوو دهۆکێ و بۆ دانا دەرسێن دینی و دبیت هندەک سەرەدانا). وەسا دیارە رەخنەگری باش پرتووک نە خواندیە، هەروەسا د ژیانا ئەحمەدێ نالبەند دا نەیێ شەهرەزایە، چونکی گەلەک جارا نالبەندێ موخلص ب خوە دبێژیت (ئەز نە مەلا مە)، بەلێ هندەک جارا ژی دبێژیت (مەلا مە)، ئانکو وی خواندن و وەرگرتنا دەستووریا مەلاتیێ وەرنەگرت بوو، هەتا کتێبا (جامی) کو قووناغەکا خواندنا وی دەمی بوو، خواندیە. لەوا دبێژین یێ نامۆ نەبە، چونکی ئه و هێشتا (سوختە/ قوتابی) بوو، پاشی خواندن تەمام نەکر و زڤڕی بامەڕنێ. هەروەسا ژییێ مرۆڤی و ئەڤینی پێکڤە دگرێداینە و نە هەر کەسێ گەهشتە ژیەکێ مەزن و ژ پێنجی سالیێ دەرباز بوو، ئەڤینی دێ بۆ وی شەرم و فهێتی بیت.
ئەڤینی یان ئەدەبێ بێ پەردە!!
دەما رەخنەگر بەحسێ سالێن ژییێ هۆزانڤانی دکەت کو نە ژ رەنگ و سیمایێ وی یە ل دووڤ کچکەکێ ڕا بچیت!! دبێژیت: “ئەڤ تشتێ هاتیە گۆتن نە کارێ کەسەکێ مەلا و ب ناڤسالڤەچوویە،..”، پاشی دبێژیت (چنکی موخلصی ب خوە ژی گەلەک پرسیارا بیژن و کچێن تەمەن مەزن دکر کو پێ رازی ببن ل زاخۆ و دهۆک و موسل ئەڤ تشتە یێ کری). ل ڤێرە ب دیتنا من نڤیسەڤانێ رەخنەگر یێ تووشی هەڤدژیەکێ بوویی ل گەل بۆچوونا خوە، چونکی جار (نە کارێ مەلا)یە و جار ژی (موخلص ب خوە پرسیارا بیژن و کچێن مەزن دکر). ئانکو ئه و لێگەریان و دووڤچوونا وێ کچێ چو جوداهی ل گەل پرسیار کرن و لێگەریانا وی ب خوە هەیە!!.
دکتۆر د پرتووکا خوە دا دبێژیت: “وەسا دیارە ئەحمەدێ نالبەند هەتا پشت مەزاری دووڤچوونا وێ کچێ یا کری، لەوما دبێژیت: (چوو سەر ئاڤێ رەخێ ژووری)، ئانکو وی جهێ چاڤ شووشتنێ، پاشی وەسا دیارە یا چوویە بن بیهۆکا – کو جهێ سەر شووشتنێ بوو- لەوما دبێژیت: وەکی رۆژێ ل من ئاڤا بوو”. لێ کاک شیان دبێژیت: “ئەڤجا چاوا دێ کەسەکێ د تەمەنەکێ هۆسا مەزن دا و یێ بێ هیڤی ژ ژنئینانێ د دووڤ کچەکێ را چیتە جهێ سەرشووشتنێ! ئەڤە ئێکجار نە ژ رەوشتێن موخلصی بوو..”. جارێ سەیدایێ رەشید نەگۆتیە هەتا جهێ سەرشووشتنێ ب دووڤ ڕا چوویە!!، نزانم ئەڤ گۆتنە ژ کیڤە هات، بەری هینگێ نڤیسیە کو سەیدایی گۆتیە هۆزانڤان هەتا پشت مەزاری دووڤچوونا وێ کچێ یا کری. دڤیا کاکێ رەخنەگر بزانیت پشت مەزاری هەتا چ قووناغە و جهێ سەرئاڤێ و شووشتنێ چەند ژێ دوورە!!. خالا دیتر چاوا دزانی “ئه و دووڤچوون نە ژ سالۆخەتێن موخلصی بوو؟” وەسا شرۆڤەکریە، هەکە کەسەکێ نەشەهرازە بخوینیت بێی کو کاک شیانی بنیاسیت، دێ هزر کەت کو دبیت ئه و هەڤچاخێ هۆزانڤانی بیت، کەکۆ ما ئەڤ دووڤچوونە ژ وان هەلبەستێن بێ پەردە خراپترە؟ یان ئه و ژی دبیت نە یێن وی بن، چونکی کەسەکێ مەلا بەحسێ تشتێ وەسا ناکەت!!
ناسناڤێن نالبەند و موخلص
ناسناڤێن هۆزانڤانی گەلەکن، هەر جهەکی و بابەتەکی ل دووڤ پێدڤیاتیێ ناسناڤەک یان دو بکارهیناینە، ل دۆر ناسناڤێ (نالبەند) برایێ رەخنەگر دبێژیت: “ناسناڤێ نالبەند هەتا بەری چەند سالان ژی کەسێ ژ مە نەدزانی کو (نالبەند) ناسناڤەکە ب بێ زانین و دووڤچوون هاتیە دانان بۆ هەلبەستڤانێ مە (ئەحمەدێ ئەمین)ی..”. ل ڤێرە دو خالێن گرنگ بەرچاڤ دبن، یا ئێکێ هەکە ل بەرهەمێ هۆزانڤانی بنێڕین، هەر ژ چاپکرنا دیوانا وی یا ئێکێ سالا 1971 و هەتا نوکە ژی ئەڤ ناسناڤە یێ هەیی، نەکو بەری چەند سالانە ژ نەزانین هاتیە بکارهینان، دیسان ناڤێ (ئەحمەد ئەمین) چو جاران شاعر ب وی ناڤی نەهاتیە نیاسین و گەلەک جارا دگۆتارێ خوە دا ئەڤ ناڤە دوبارە کریە. هەر چەندە دبیت د هۆزانێ دا بکارهینا بیت، لێ نەبوویە ناسناڤ!! ل دۆر ناسناڤێ (نالبەند) هەروەکو شکا وی دچیتە سەیدایێ رەشید کو وی ئەڤ ناسناڤە ب ناڤێ وی ڤە کربیت و ناسناڤێ (موخلص) ژێ هاڤێت بیت، دبێژیت: “بەس ئەز نزانم ئەڤ (نالبەند)ە کێ ئینایە و دانایە پشت ناڤێ (ئەحمەد)ی، چونکی وی ب خوە وەنەکرە، پا چاوا ئەز بهێم و ناڤێ وی بگوهۆڕم..”. بۆ خوە چەند نڤیسەر وەکو نموونە ئیناینە کو وان موخلص بکارهینایە و گۆتیە نالبەندی کارێ بابێ وی بوویە. بەلێ ئه و ناڤێن کاک شیانی ب رێزکرین، هەمیا هەر وەکو مە و سەیدایێ رەشید، هەر (نالبەند)ێ بکارهینایی و چ شاشی تیدا نینە، کو هۆزانڤان ل ناڤ پتریا خەلکی ب وی ناسناڤی هاتیە نیاسین. هەتا هەکە بچین ل بازاری و ل ناڤ خەلکی بەحسێ (ئەحمەد ئەمین)ی بکەین، باوەر بکەن کەس نانیاسیت و یێن د ئەدەبیاتێ دا شەهرەزا، هزرا وان دێ بۆ (احمد أمین)ێ نڤیسەرێ عەرەب چیت. هەکە لێزڤڕینەکێ ل وان پرتووکان بکەین یێن کاک شیانی کرینە نموونە بۆ گۆتارا خوە، دێ بینین:
سەیدا صادق بەهائەددین ئامێدی، پرتووکا (هۆزانڤانێت کورد)، نە (بەهدینا!!) هەروەک د گۆتارێ دا هاتیە نڤیسین، ناڤونیشانێ پشکا ل دۆر شاعری، هۆسایە: (ئەحمەد ئەمینێ نالبەند/ ل533)، پرتووکا (شاعرێن بامەڕنێ)، ئەحمەدێ نالبەند/ ل49). هەروەسا ئه و نڤیسەڤانێن ل دۆر ئەحمەدێ نالبەند نڤیسین، کەسێ نەگۆتیە کو ناسناڤێ (موخلص) نەیێ وی یە، یان ب تنێ ب (نالبەند)ی هاتیە نیاسین. بەس دیارە داخباریا رەخنەگری ب هندەک نڤیسەران ڤە گرێدایە!!.
هەروەسا سەیدا (خالد حسێن) هەتا نوکە سێ بەرگ ژ دیوانا وی چاپکرینە و هەر سێ بەرگ ب ناڤێ (نالبەند)ینە. دیسان سەیدا (سەعید دێرەشی) دەما هندەک هۆزانین وی چاپکرین، هەر نڤیسیە (قەفتەک ژ هۆزانێت نالبەندی). ئانکو ئەڤ ناسناڤە نەسەیدایێ رەشید دانایە و نەژی وەکو هندەک نڤیسەڤانا کریە شاشیا مەلا تاهایی، کو ئەوی ژی نەدایایە، بەلێ ل ناڤ خەلکی دا پتر هۆسا هاتیە نیاسین و ئه و ناڤ و ناسناڤێ خەلک ددانیت، گەلەک یا ب زەحمەتە ئێک بشێت بگوهۆڕیت!! دێ وەرن چەند جادە و مزگەفت و مەیدان ل ناڤا دهۆکێ هەنە و ب ناڤن، لێ خەلک ناڤەکێ دی دبێژتێ و جهێ خوە گرتینە.
ل جهەک دی ژ گۆتارێ خوە دبێژیت: “جهێ داخێ یە رۆژ بۆ رۆژێ یێ دبینم هەر هەیڤ پرتووک ل سەر ژیان و بەرهەمێ (ئەحمەدێ ئەمین)ی یا دهێت چاپکرن، لێ کەس ژ دل دووڤچوونا بابەتی ناکەت، دیارە وان نەڤێت راستیا هەڤالێ وان دیار کری وەرگرن”. جارێ ئه و راستی نە ل سەر دەستێ وی هاتیە دیارکرن ئەوێ تو بەحس لێ دکەی، هەر وەک من دیار کری ئه و نڤیسەڤانێن سالێن حەفتیان پرتووک چاپکرین، گۆتیە ناسناڤێ وی (موخلص)ە، نە تشتەکێ نوویە، بەری مرۆڤ شیرەتا ل هندەک نڤیسەڤانان بکەت، پێدڤیە مرۆڤ ب خوە ب وی تشتی یێ پێگیر بیت، چونکی د نڤیسینا خوە دا چەندین ناڤ و ناسناڤ ب رێز کرینە، جار (موخلص)، (نالبەند)، (ئەحمەد ئەمین)..!!.
د پەرپەرێ (3) دا ژ دیوانا وی یا ئێکێ سالا ژ1971ێ ل دهۆکێ هاتیە چاپکرن، دەما سەیدایێ (خالد حسێن) ل ژێر ناڤێ (ژیانا ئەحمەدێ رویس یێ نەمر) دنڤیسیت، کو ل دەڤەرا زاخۆ و ناڤ گولی و سندیا ب وی ناسناڤی هاتیە نیاسین، سەیدا ل دۆر ناسناڤێ (موخلص) دبێژیت: “بابێ ئەحمەدی، نالبەندی بی، بەر هندێ گەلەکا ناسدکر ب ڤی ناڤی (ئەحمەدێ نالبەند)، هۆزانڤانێ مە یێ ب ناڤ و با‌نگ بی و گەلەک ناڤێت هەین هەر وەکو (ئەحمەدێ موخلص) ئەڤ (موخلص)یە هاتیە ژ بەر وێ زیرەکیا هۆزانڤانێ مە دیار کری ل نک وان سەیدا و مەلایێت خوەندن و زانین نیشاداین/ ل3″.
کێم دیتن..!!
نڤێسەڤانێ رەخنەگر گەلەک ب چاڤەکێ کێم پرتووکا ل دۆر نالبەندی دیتییە، کو ژ نڤیسینا وی دیار دبیت دەمێ دبێژیت: “ئەم دشێین بێژین ئەڤ پەرتووکە ب تنێ وەکی پەخشانەکێ یان چیرۆکەکێ یە، کو کەسەکی نڤێسی بیت و (موخلص) کربیتە کارتیکەرێ سەرەکی و ب کەیفا خوە ئینابیت و بربیت.. ب راستی ژی هێژا ئەحمەدێ ئەمین نەیێ ژ هەژی ڤێ چەندێ بوو”. ئەڤ جورێ نڤیسینێ یا سەیدایێ رەشید دنڤێسیت، شێوازێ وی یێ تایبەتە و دەمێ ل دۆر بابەتەکی دنڤێسیت، حەز دکەت گەلەک پیزانینان ل دۆر وی بابەتی و تشتێن پێڤە گرێدایی بدەتە خواندەڤانی. ئەڤجا هەکە هەڤالێ مە وەسا تێ گەهشت بیت، نەگونەها سەیدایە، نە ئینان و برنا هۆزانڤانی یە ل دووڤ حەزێن خوە، بەلکو بابەت دخوازتە وێ چەندێ.
وێنەیێن پێدڤی..!!
ل دۆر وێنەیان ژی، گۆتیە چو پەیوەندی ب بابەتی ڤە نینن و پێدڤی بوو وێنەیێ دەستخەت و هۆزانڤانی هەبا، وێنێ هۆزانڤانی ل سەر بەرگێ پرتووکێ هەیە، یێن دیتر ژی گەلەک دگرێدایی بابەتی نە، ئێک سەیدایێ نالبەندی بوو دەما دەرس ددانێ ل مزگەفتا حەجی مستەفایی، یێ دیتر یێ وێ گەڕا ئاڤێ یە ئەوا ژنک دچوونە سەر. بابەت نەپێدڤی چو دەستخەتانە و وێنەیێن زێدەیە. لێ نزانم بۆچی وان وێنەیان “چو پەیوەندی ب بابەتی ڤە نینە، ئێک مامۆستایەکێ ئایینی یە و وێنەک ژی یێ مزگەفتا حەجی مستەفایە پشتی نووژەنکرنێ..”!!
ل دووماهیێ کاک شیان دبێژیت: “مە دڤیا بێژین، نە هەر بابەتێ بوویە هەلبەست راستیە و سەد ژ سەدێ نڤیسەر یێ تووشبوویێ، ما کی نابێژیت ئاشۆپەک بیت نڤیسەری بۆ خوە چێکر بیت، لەورا ئەڤ چەندە ژی پتر پێدڤی ب ڤەکۆلینێن هوور هوور بۆ بابەتی هەیە!”. هەکە ب ڤی چاڤی ل ئەدەبیاتێ بنێڕین، دڤیا ئەڤ بابەت و ڤەکۆلینێن هاتینە نڤیسین، هەمیا ب چاڤێ شکێ لێ بنێڕین، چونکی ل دووڤ ڤێ بۆچوونێ پتریا وان دێ دەرکەڤن ئاشۆپ و چو راستی ژ بۆ نە..!![1]