دکتۆر بێوار خەنسی*

#پروژێ گاپ#: ئەڤ پروژە 9 پاریزگەهێن کوردی لخوڤە دگریت (ل ئەدەنە تا شەرنەخ) د حەوزا ڕویبارێن دجلە وفوراتێدا، بەرێ وێ دگەهتە (75385 کم2)، کو دکەتە (9.7%)ژ خاکا ترکیا و20% ژ ئەردێ چاندنی). مەبەستا پروژێ گاپ وەکو حکومەتا تورکیا دبێژیت بو (ئاڤەدانکرن وپێشخستنا وێ دەڤەرێ بو پەیداکرنا ژیانەکا خوش بو خەلکێ وان پارێزگەها وخەلکێ ترکیا)، لێ وەکو دیار ئارمانجا وان (گوهرینا جیوغرافی ودیموغرافیا وان (9) پارێزگەهێن کوردیە).
ئارمانجا پروژێ گاپ:
ئارمانجا سەرەکیا حکومەتا تورکیا ئەوە بو(کارهینانا ئاڤێ وەکو کەرستەکێ بازرگانی بکەنە چەکەکی ئیستراتیجی بو خورتکردن وبەرفرەهکرنا ڕولێ تورکیا بو ئارمانجێن ڕامیاری و ئابوری ولەشکەری) و بو زالبونێ لسەر وەڵاتێن دەڤەرا ڕوژهەڵاتا ناڤین دا، داکو خەونا حوکمێ (ئیمبراتوریا عوسمانی) ب شێوازەکێ دیتر بزڤریننەڤە،پشتی حکومەتێن تورکی بێزار بووین ل هەولێن ئەندامبونا تورکیا دناڤ ڕێزا (وەڵاتێن ئێکەتیا ئەوروپی) دا .
بو مەبەستا ڤێ چەندێ گوهرینەکا مەزن بسەر وان (9) پارێزگەهاڤەهاتیە کرن ب ڕێکا خەرجکرنا 32 ملیار دولارا بو دانانا (22 بەنداڤانا، کو پتر ژ 100 ملیار کم3 ئاڤا ڕویبارێن دجلە وفوراتێ تێدا بێنە عەمبارکردن،و دانانا 19 ئیزگەهێن کارەبێ بو بەرهەمئینانا 7467 میگاواتێن کارەبێ، پروژێ ئاڤدان و چاندنێ 17000 کم2 بخوڤە دگریت،و دانانا 9 فروکەخانا وچەندین پروژێن دیترێن پیشەسازی و گەشتوگوزاری و کولتوری ودیروکی وخواندنێ بێنە دانان، وقازانچ کرن ل (سامانێن سروشتێن هەم جور) ل وان دەڤەرێن کوردی.
هەروەسا، تورکیا کاری دکەت لسەر پروژێ (بوریا ئاشتیا تورکی- انبوب السلام الترکی) بو ڤەگوهاستنا ئاڤێ بو وەڵاتێن(سوریا، لبنان، ئیسرائیل سعودیێ وەڵاتێن دیترێن کەنداڤی)، پروژێ (انبوب السلام الترکی) نێزیکی 6500 کیلومترا ێی درێژە، بو ڤەگوهاستنا 750 هزار م3 ئاڤێ/ ڕوژێدا، خەرجیا دانانا وێ 12 ملیار دولار دکەن. تورکیا هەول دەت کو چ هەڤرک و بەدیلێن دیتر یێن پروژێن ڤەگوهاستنا ئاڤێ، وەکو پروژێن (لبنانی، مسری،ئیرانی) سەرنەکەفن ونوبنە ئاستەنگ وبەدیلێت پروژێ بوریا ئاشتیا تورکی.
کورتیەک لسەر دیروکا پروژێ گاپ:
دیروکا پروژێ گاپ چەندە قویناغ بڕینە تا بویە پروژەیەکێ فەرمی، ودیروکا دەستپێکردنا وان قویناغا دزڤریتە ساڵا 1936 ب دانانا کومپانیا کارەبێ ل تورکیا، دەستپێکردنا مەسحا جیولوجی وتوبوغرافیا خاکا ترکیا، ودانانا ڕێڤەبەریا گشتیا ئاڤێ لساڵا 1954 و پارچەکردنا خاکێ تورکیا لساڵا 1961بو 26 کوم- حەوزێن ئاڤێ، ودانانا ڕێڤەبەریا پلاندانا ڕویبارێ فورات، لساڵێن دناڤبەرا 1964تا 1966بەلاڤکرنا ڕاپورتا لسەر ڕویبارێ دجلە وفورات بو مەبەستا قازانچ کردن ل وان هەردوو ڕویبارا بو دابینکردنا ئاڤێ بو چاندنێ و وزا کارەبێ.
لساڵا 1977 ڕاگەهاندنا پروژێ گاپ ب فەرمی، ل 9/11/1986 ئاڤاکرنا ڕێڤەبەریا پێشکەتنا دەڤەرا باشورا ڕوژهەڵاتا ئانازولی لژێر ڕێڤەبەریا سەروکێ حکومەتا تورکیا، و پاش دانانا وەزیرەکێ تایبەت بو ڕێڤەبەریا پروژێ گاپ.
بەنداڤا ئەلیسو:
ئەڤ بەنداڤە دکەفتە سەر ڕویبارێ دجلە لپارێزگەها مێردینێ، نێزیکی 45 کیلومترا باکورێ توخیبێ تورکیا وسوریا وئێراقێیە. دیروکا ڤی بەنداڤی دزڤریتە ساڵا 1954، و هاتیە بلند کردن لساڵا 1997 بو بو ڕێڤەبەریا پروژێ گاپ، ل 5/8/2002 بەرێ بنیاتێ دانانا بەنداڤا ئەلیسو هاتە دانان.
تایبەتمەندێین بەنداڤا ئەلیسو: بلندیا وێ دکەفتە (525) مترا بلندتر ل ئاستێ دەریا. بلندیا دیوار سکرێ ئەلیسو دگەهتە (135) مترا وسەنگاتنا وێ (4399) ملیون مترێن سێگوشەنە – م3 کەرستانە،پانیا بنێ سکری (610) متر وپانیا سەری (15) متر، قەبارا ئاڤا تێدا بێتە عەمبارکردن دگەهتە ( 10.4 ملیارم3)، ل وێ قەبارا عەمبارکری ساڵانە (7.460 ملیار م3) دێ هێنە بکارئینان و( 2.950 ملیار م3) ئاڤا (خزن المیت). بەنداڤی 8 دەرگەهێت کونترولێ لێ هەنە، ونێزیکی ( 300 کم2) ل ڕەخ ڕوێین ڕویبارێ دجلە دکەڤنە بن ئاڤێدت (ل چەما و گوندا وشوینوارێن دیروکی- وەکو شوینوارێن حسن کیف) .خەرجیێ ئاڤاکرنا سکرێ ئەلیسو نێزیکی 1.55 ملیار دولار بوینە.
شوپا نەرێنیا بەنداڤا ئەلیسو:
ا) لسەر ئاستێ تورکیا:
1) فشارا چڤات ورێکخراوێن (مافێ مروڤا، ژینگەهێ،شارستانی، مشەخت بوونا مروڤا، نغروبونا سەدان گوند وچەما وجهێن شوینواری، نەخاسمە شوینوارێن(حسن کیف) شارستانیا ئیمبراتورێن ئاشوری ورومانی وعوسمانی).مشەخت بونا پتر ژ مالێن (5000) هزار خێزانا ل وان جهێن دکەڤنە بن ئاڤا سکرێ ئەلیسو.
2) ڕاگرتنا پشتەڤانیا نێڤدەولەتی، وتایبەت پشتەڤانیا وەڵاتێن ئێکەتیا ئەوروپی (ئیتالیا، نەمسا، فرەنسا، ئەڵمانیا) بو دانا قەرزێن پارەی بو ئاڤاکردنا بەنداڤا ئەلیسو. لبەر فشارێن ڕێکخراو وپارتێن سیاسی، وئیهمال کرنا حکوماتێن تورکی ل پروتوکول و پەیمان و ڕێنمایێن جیهانی لسەر شێواز ومەرج ومافێن کارهینانا ئاڤا ڕویبارێن دەولی، کو بەرژەوەندیێن گشتێن وەڵاتێن پشکدار بو کارهینانا ئاڤا ڕویباریێن نێڤدەولەتی، و ڕویبارێن دجلە وفورات ژ نمونێن ڕویبارێن ناڤدوەلەتینە.
3) دژاتیا خەلکێ کوردستانا باکور وپارتێن سیاسی و جڤاتێن باژێرڤانیا ورێکخراوێن سڤیلێن کوردستانی وتورکی .
4) ئاڤاکرنا بەنداڤا ئەلیسو لسەر شێوازێ نوکە هاتیەدانان، دێ بیتە هویا (خورتبونا ئاستێ لەرزین- هژاندنا ئەردی ل ڕەخ ڕویێن حەوزا سکرێ ئەلیسوی .ئەڤ ترسە زورا ترسناکە لسەر ئاکنجیێن دکەڤنە باشورێ بەنداڤێ، نەخاسمە ل دەمێن ئاڤ ڕابونا(زڤستان و بهارا)،تایبەت دناڤبەرا ( 15 ئادارێ تا 15 گولانێ) کو ڕویبارێ دجلە زور جارا ئاڤ ڕابوینە وبوینە هوویا ئاڤرابونا(ودیروکا ئاڤ ڕابونێت دجلە وفوراتی ڤێ ڕاستیێ دیاردکەن).
5) هەبوونا هێزێن چەکدار ل باکورێ کوردستانێ - باشورا تورکیا، ئەوێن دژی ئاڤاکرنا پروژێن حکومەتا تورکیا ل کوردستانا باکور تێتە نیاسین وەکو گەفەکا زورا ترسناک لسەر بەنداڤێن حەوزا دجلە وفوراتێ، ل وان ژی لسەر بەنداڤا ئەلیسو.یا هەژی گوتنێیە، کو ل ساڵێن حوکمێ تورکوت ئوزالی دا، هاتبو پێشنیار کرن کو (تورکیا ساڵانە دێ 12 ملیارم3 ئاڤێ دەتە سوریا بەرامبەری ڕاگرتنا هاریکاری وپشتەڤانیا حکومەتا سوری بو پارتا کرێکارێن کوردستانێ .
ب) لسەر ئاستێ ئێراقێ:
1-کێم کرنا قەبارا ئاڤا ڕویبارێ دجلەی ڕێژا (60%) ئەڤە بویە هوویا کێم بوونا ئاڤا سکرێ میسل پشتی دستپێکا پەنگاندنا سکرێ ئەلیسو ل مەها ئادارا بوریدا تا نوکە یا بەردەوامە، بویە هوویا کیم بوونا ئاڤا سکرێ میسل ب قەبارا پتر ژ 3 ملیار م3 ئاڤێ. بو نمونە پار ڤی دەمیدا نێزیکی 8 ملیار م 3ئاڤێ هەبوون، نووکە 4.5-م5 ملیار م3 ئاڤێ د سکرێ میسل دا ماینە، ژبلی بەرزبونا ڕێژەیا (لەوتینا ئاڤێ)، کو ئاڤا سکری ژێدرەکێ سەرەکی بو دابینکرنا ئاڤێ بو پتر ژ (5) پاریزگەها و (13) قەزا و (21) ناحێین دکەڤنە سەر ڕویبارێ دجلە، ژبلی تێک دانا پتر ژ (33%) ل چاندێ، وکێمبونا قەربارا بەرهەمی گیانەوەران وسامانێ ماسیا. وکێمبونا بەرهەمی چاندێ، ودژواربونا شوپا هشکاتیێ و بەرویستانێ.
2- دابەزینا ئاستێ ئاڤا (عەمبارێن ئاڤێن ژێر ئەرد) ل ڕەخ ڕوویێن سمتا ڕویبارێ دجلە، کو ب دژواری دێ شوپا خوو کەتە سەر بیرێن ئاڤێ.بەرزبونا ڕێژەهیا (خووێ) دناف ئاڤا ڕویبارێ دجلە، وتایبەت لباشورێ ئێراقێ (گومیێن ئەهوارێن باشورا ئێراقێ).
3- قەبارا ئاڤا ڕوژانە تێتە دناف سکرێ میسل ب ڕێژا (50%) کێمبویەپشتی پەنگاندنا سکرێ ئەلیسو، ئەو (قەبارا ئاڤێ کێمترە) ژپێویستا باژێرێن دکەڤنە باشورێ بەنداڤا میسل ب قەبارا ( 200-300 م3) ئاڤێ هەیە،کو دڤێت ڕوژانە بێتە بەردان ل سکرێ میسل. ئەڤە دێ بێتە هویا بەرف هشگ بونا بەنداڤا میسل.
4- ئەگەر پروژێ (سکرێ الجزیرە) بێتە ئاڤاکرن کو دکەفتە نێزیکی توخیبێ ئێراقێ و سوریا وتورکیا،(چوو ئاڤ نامینیت لناڤ تورکیا بو ڕویبارێ دجلە و دێ بێتە هوویا دەستپێکا هشک بوونا ژێدەرێ ئاڤا سکرێ میسل). ئەفە (زەنگەکا زورا تیرسیناکە لسەر پاشەڕوژا ئێراقێ). لەوا دڤێت کار بێتە کرن دا کو ئەو ڕویدان ڕوینەدەن.
5- ل پاشە ڕوژێدا، زورترین ترس دکەفتە سەر (ئەهوارێن باشورا ئێراقی) کو بەرف هشکاتێی ڤە بچن. بەرێ (مساحە الاهوار) نێزیکی 2000کم2، وپێک هاتینە ژ 30 هوران و هەمی ژی دکەڤنەپاێزگەهێن (بەسرا، میسان وناسریە). ئەهوارێن باشورا ئێراقی تێنە نیاسین وەکو (شارستانیەکا سروشتی وبەشەری یا کەڤن) وبنگەهی ئیمبراتوریا سومریا لێ هاتبو دانان بەری نێزیکی 5000 ساڵا، وتا نووکە شوین وارین وان لێ ماینە.
تایبەتمەندیێت حەوزا ڕویبارێن دجلە وفورات:
ڤەرێژا حەوزا دجلە وفورات خاکی چوار وەڵاتا دکریت (تورکیا، ئێراق، سوریا وئیرانێ). قەبارا حەوزێ دگەهتە ( 753 هزار کم2)، قەبرا ئاڤا هەردوو ڕویبارا ساڵانە نێزیکی 78 ملیارم3 ئاڤێ نە.
بەرێ حەوزا ڕویبارێ فوراتێ دگەهتە(444 هزار کم،.28%) ل خاکی تورکیا، 55% ل خاکێ ئێراقێ و 17% ل خاکی سوریا. درێژاهیا ڕوییارێ فوراتێ (2330 کم، 455 کم دناڤ تورکیا و675 کم دناڤ خاکا سوریا و1200 کم دناڤ خاکێ ئێراقێدایە.هێزا ڕویبارێ دجلە (681 م3 ئاڤێ/ چرکێ دایە . قەبارا گشتیا ساڵانە یا ئاڤا ڕویبای نێزیکی (32 ملیام م3) ئاڤێنە، نووکە (94 %) ژ وێ قەبارا ئاڤێ تورکیا بکاردینن و (6%) بو سوریا و ئێراقێیە.
بەرێ ڕویبارێ دجلە (289هزار کم2) درێژاهیا ڕویباری (1718 کم)،ل وان (300) کم دکەڤنە دناڤ تورکیا و (44 کم) دناڤ سوریا و (1374 کم) دناڤ ئێراقێ دا،رێژەکا زور کێم ژی دکەفتە دناڤ ئیرانێ دا. قەبارا ئاڤێ ساڵانە یا ڕویباری نێزیکی (46 ملیارم3)ئاڤێنە نێزیکی ( 51%) ژ قەبارا ئاڤێ ل تورکیا یە و (49%)ل ئێراقێیە .
لدویف ڕاپورتێن کارینانا ئاڤێ، ل ئێراقێ ساڵانە نێزیکی (42 ملیار م3) ئاڤێ تێنە بکارئینان، نێزیکی (39 ملیارم3) بو چاندنێ و (2.14 ملیارم3)بۆپیشەسازی و(1.28 ملیارم3) ب کارێ مالێ – منزلی. لێ نێزیکی (60%) ژ ئاڤا بو چاندنێ زاعێر دبیت.
بەرامبەری کارئینانا ئاڤێ، قەبارا ئاڤا نو- المتجدد ساڵانە نێزیکی (94.68 ملیار م3) ئاڤێ وەکو باران وبەفرێ تێتە لسەر خاکا ئێراقێ، نێزیکی ( 49.49 ملیارم3 ) ئاڤێ ژێدەرێ دەرڤەی توخیبی ئێراقێیە (خارجی) و( 45.2 ملیارم3) ئاڤێ ژێدەرێ نافخوییە (داخلی).دڤێت حکومەتا ئێراقێ و یا هەرێما کوردستانێ قازانجی ل(ژێدەرێ نافخوی بکەن)، داکو ڤالاهی- عجزپەید ادبیت بووی پر بکەن ل هویێن سیاسەتا حکوماتێن وەلاتێن توخیب لگەل ئێراقی هەی (تورکیا وسوریا).
پروژێ گاپ و دانانا بەنداڤا ل تورکیا لسەر ڕویبارێن دجلە وفورات بو هویا کێمبونا ئاڤا دگەهتە سوریا ب ڕێژەیا (40%) و کێمبونا ئاڤا دگەهتە ئێراقێ ب ڕێژەیا (75%) وپێشنیار تێت کرن کو قەبارا ئاڤێ کێمتر لێ بیت بو سوریا وئێراقێ پشتی ئاڤاکرنا وان 22 بەنداڤا لسەر هەردوو ڕویباریێن دجلە وفورات.
کورتیەک لسەر دیروکا ڕێکەفتنا د ناڤبەرا تورکیا وئێراقی وسوریا لسەر ڕویبارێن دجلە وفوراتێ:
وەزیرێ ئاڤ وبەنداڤێت ئێراقا فیدرال ڕاگەهاند دناڤ کومبونا پەرلەمانی ئێراقێ لسەر کێشا ئاڤێ وشوپا نەرێنیا بەندا ئالیسو لسەر ڕویبارێ دجلە،کو (پتری 40) ڕێکەفتن ورێنما و کاریێن هەڤپشک هاتینە کرن لگەل حکومەتێن تورکیا لسەر دابەشکرن وپاراستن و کارئینانا ئاڤا ڕویبارێن دجلە وفورات. ئەو ڕێکەفتن دزڤرنە 22/12/1920 بەری دانانا دەوڵەتا ئێراقێ و ڕێکەفتنێن ساڵێن (1923،1947،1978،1980).
پەیمان و ڕێکەفتنێن نێڤدەولەتی لسەر ڕویباریێن نێڤدەولەتی
پەیمان ورێکەفتنێن نێڤدەولەتی لسەر چارەسەرکرنا کێشێت ئاڤا ڕویباریێن نێڤدەولەتی ل جیهانی هاتینە دیار کردن، وەکو ڕێکەفتنا جنێف لساڵا 1932،کومەلا یاسایێن نێڤدەولەتی لساڵا 1958،و ڕێکەفتنا (هلسنکی) لساڵا 1976.رێکەفتنا هلسنکی (9) پیڤەرێن سەرەکی داناینە وکرینە بنەما بو چارەسەرکرن ودابەشکرن و پاراستن وکارهینانا ئاڤا ڕویباریێن نێڤدەولەتی.
ژ وان (9)پیڤەرا (جوغرافیا حەوزا ڕویبارا، دیروکا کارئینانا بەرێ یا ئاڤێ،پێویستیا ئابوریا وەڵاتێن پشکدار،ژمارا مروڤێن ئاڤا ڕویباری بکاردئینێن، هەبونا ژێدەریێن بەدیل- وەکو دەیار وگولا وریبارێن نافخوی، زاعێرکرنا ئاڤێ، پاراستنا پێویستێن وەڵاتێن هەڤپشک لسەر ئاڤا ڕویبارێن نێڤدەولەتی، قەرەبوکرن)
هەروەسا ڕێکخراوا (الامم المتحدە) لساڵا 1977 بۆ دابەشکرنا ئاڤا ڕویبارێن نێڤدەولەتی (5)پیڤەر دەستنیشان کرن) بو مەبەستاپاراستنا هێمنی وهاریکاریێ دناڤبەرا واندا، داکو کێشا ئاڤێ نەبیتە هویا (ئالوزیا، وگەڤا و شەڕا) دناڤبەرا وەڵاتێن هەڤپشک لسەر ڕویبارا .
ژ وان پیڤەرا وەکو(بەرێ- مساحە حەوزا ڕویبارا و درێژاهیا ڕویبارا دناڤ وەڵاتێن پشکدار دا، جور وشێوازێ کارئینانا ئاڤێ، ژمارا مروڤێن ئاکنجی لسەر حەوزا ڕویبارا، قەرەبوکرنا مادی).
زوربەیا پیڤەرێن هاتینە دەستنیشان کرن د ڕێکەفتنێن نێڤدەولەتی یێن ساڵا 1976 و1977، پێڤەرێن باشن بو دابەشکرن وکارئینان وپاراستنا ئاڤا ڕویبارێن نێڤدەولەتی، وەکو ڕوباریێن ( نیل،رایین، دجلە، فورات).
پرتوکول ورێکەفتنێن ئاڤێ یێن تورکیا لکەل وەلاتێن جیراندا:
یا هەری بالکێش لسەر بابەتێ ئاڤێ، ئەوە کو تورکیا (3) ڕیکەفتن دگەل ڕوسیا ویونان و بولغاریا مور کرینە بو مەبەستنا دابەشکردن وکارهینان وپاراستنا ڕویباریین هەڤپشک دگەل وان هەر (3) وەڵاتان دا .
رێکەفتنا 7/8/1928 دگەل ڕوسیا لسەر ڕویبارێ (ئاراکس). ڕێکەفتنا دگەل یونان ل 2/6/1932 لسەر ڕیبارێ (ماریزا)، و ڕێکەفتنا دگەل بولغاریا ل 26/10/1917 لسەر ڕویبارێن دناڤبەرا تورکیا وبولغاریا.
لێ وەکو دیار حکوماتێن تورکیا، چو ڕێکەفتنا دگەل ئێراق وسوریا ناکەت وەک ( کارێ عملی) لسەر ڕویبارێن دجلە وفورات. هەروەسا حکوماتێن ئێراقێ تا نووکە چوو پیتە ب سیاسەتا ئاڤێ وبەرەڤانیکرن ژ مافێن دیروکی وسروشتی ونێڤدەولەتی لسەر پارا خەلکێ ئێراقێ لسەر (رویبارێن هەڤپشک وئاڤا عەمباریێن ژێرئەرد) دگەل وەڵاتێن جیران نەکرینە.
گرتنا ڕویباریێن هەڤپشک دگەل ئیرانێ، وەکو (دانانا بەنداڤا داریان لسەر ڕویبارێ سیروان، گرتنا ئاڤا ڕویبارێ (الوند) ل خانەقین، گرتنا ڕویباریێن(کارون، کرخە، الترویج) لسەر (شەتولعەرەب) لباشورا ئێراقی، کو بوینە هوێین پەیدابوونا کێشێن ئاڤێ لسەر وان دەڤەرێن ئاڤا وان ڕویبارا هاتیە گرتن.
یا سەیرتر ئەوە، کوحکوماتێن ئێراقا فیدرال زوربە دژی،و یان نەرازیبونا خو دیار کریە بەرامبەری زور بەیا پروژێن ئاڤێ د پلان ونەخشێن حکومەتا هەرێما کورستانێ دا. (وەکو پروژیێن دانانا بەنداڤا لسەر ڕویبارێن هەرێما کوردستانێ).
نەفت وئاڤ:
سیستما جیهانگیری شێوازێن نویێن هەڤرکیا دناڤبەراتحالفا و وەڵاتان دا پەیدا وخورت کرینە بو (مەبەستا پاراستن وبەرفرەهکرنا بەرژەوەندیێن خویێن ئابوری ورامیاری و بازرگانی و لەشکەری وئاسایشێ). شێوازێت هەڤڕکیا سیمایێن جەنکێ (سپی) بخوڤە دیار دکەن، وەکو (شەرێ بەهایێ نەفتێ، شەرێ بازرگانی، شەرێ تیرورێ، شەرێ ئەلکترونی، شەرێ ئاڤێ) .
ئێک ژ ئارمانجێن سەرەکێین حکومەتا تورکیا ئەوە کو (ئاڤێ بکاربینیت وەکو ژێدەر بو دابینکرنا نەفت و گازێ ل ئێراقێ و وەڵاتێن دیتر. ئەڤ تشتەب ئاشکرایی هاتیە گوتن لسەر زارێ سەروکێن حکومەتا تورکیا وبەرپرسیارێن بلند (ئاڤ بەرامبەری نەفتێ) .
سلێمان دیمریل و تورکوت ئوزال هەردوو ئەندایارێن بەنداڤا بوون. سلێمان دیمیرل گوتبو ل دەمی ڤەکرنا بەنداڤا (ئەتاتورک) کو (خودێ ئاڤا دایە مە ونەفتا دایە ئێراقێ، بلا ئەو نەفتێ بدنە مە، ئەم ژی دێ ئاڤێ دەینە ئێراقی .تورکوت ئوزال کوتبو (کارێ ئاڤێ چێترە ژ کارێ نەفتێ، چونکە نەفت مروڤی فێری تەمبەڵێی دکەت، و ئاڤ ژێدەرێ پاقژی وساخلەمیێ و کارییە).
راستە تورکیا وەڵاتەکێ زەنگینە ب ئاڤێ،لێ زور پێویستی ب نەفت وگازێ هەیە، ژبیر نەکەین کو ئێراقێ نێزیکی (350کم) توخیب دگەل تورکیا هەیە، بوریا نەفتا کرکوک – جیهان دناڤ خاکی تورکیا دگەهتە دەریا سپیا ناڤەراستێ، ئێراق ژێدەرەکێ سەرەکی بویە بو دابینکرنا نەفتێ ول پاشەروژێ ژی بو دابینکرنا غازا سروشتی بو تورکیا، نەخاسمە چەند (کێڵگەهێن نەفت وگازێ) زور نێزیکی توخیبێ تورکیا نە.
تورکیا ڕوژانە پێویستی ب پتر ژ (700) هزار بەرمیلێت نەفتێ هەیە و بەرهەمێ ناڤخویا تورکیا ناگەهتە (120) هزار بەرمیلێت نەفتا خام، هەرێما کوردستانێ و ئێراقا فیدرال باشترین ونێزیکترین جهن بو دابینکرنا ژێدەرێن زاخی (نەفت و گازا سروشتی) بو وەڵاتێ تورکیا. پەیوندیێن ئابوری وبازرگانی ل ئاستەکێ زوربلند دناڤبەرا تورکیا و هەرێما کوردستانێ وئێراقا فیدرالدا هەنە. دیروکەکا هەڤپشکا شارستانی و ئولی و عێلی و کولتوری دگەل خەلک و وەڵاتی تورکیا هەیە، دوو وەڵاتن زوربەیا ئاکنجێن وان ژ موسلمانانن، و دناڤ (قورئانا پیروزدا) نێزیکی (32 جارا) پەیڤا (ئاڤێ) هاتیە دکراندن.
هیڤیدارین ئەڤ ڕەوشا هەڤپشک ڕێکێ نەدەن لسەر ئاستێ تورکیا وئێراقی کو ئاڤ ببیتە (چەکەک) بو کێمکردنا بەرهەمێ خواردنێ ولەوتینا ئاڤێ وهشک بووناچەما و چاندنێ و تیکدانا ژین وژیانا خەلکێ ئێراقێ .
پێشنیار وچارەسەر:
1-دانوستاندنا بەردوام دناڤ تورکیا وئێراقێ بو چارەسەرکردنا کێشا ئاڤا ڕویباریێن هەڤپشک .
2-پیتە کردن ب زانست وتەکنولوجیا ئاڤێ و ئاڤاکرنا بسپورێن ئاڤێ بو مەبەستا خورتکرنا ڕێڤەبەریا کەرتێ ئاڤێ.
3-کارهینانا ئاڤێ لسەر سیستەم وشێوازێن هەڤچەرخ.
4-دانانا بەنداڤا لسەر هەمی ڕویباریین ناڤخو.ب ڕێکا دابینکرنا بوچەکا باش، لسەر ئاستێ هەرێما کوردستانێ وئێراقا فیدرال (رێژەکا تایبەتا داهاتی) بێتە دابینکرن بو پروژێن ئاڤێ .
5-کارهینانا (کارتێن) ب هێز بو مسوگەرکرن و دابینکرنا پارا ئاڤا خەلکێ ئێراقا فیدرال لسەر (رویبار وعەمبارێن ئاڤا ژێر ئەرد) ئەوێت هەڤپشک دگەل هەر (6) وەڵاتێن توخیب دگەل ئێراقێدا هەین.[1]