سەلوا محەمەد

پشتی ب دووماهیهاتنا شەڕێ جیهانییێ ئێکێ، هەڤپەیمانان دگەل هەر ئێک ژ دەولەتێن د شەڕی دا تووشی شکەستنێ بووین پەیمانەک گرێدا، کو ئەو ژى گرێدانا ئاگربەستا مۆدروس بوو ل رۆژا 30 ی چریا ئێکێ یا سالا 1918 و خۆبدەستڤەبەردانا ئیمپراتۆرییا ئۆسمانی بوو ب دەستێ دەولەتێن هەڤپەیمان(1).

بەندێن راوەستاندنا شەڕی دەستهەلاتەکا مەزن دایە بریتانیا ژ بۆ هاتنوچونێ ل رۆژهەلاتا ناڤین، ب ڤێ چەندێ بریتانیا رۆلێ خۆ ل دەڤەرێ دیت، هێزێن بریتانیا و رێڤەبەرییا وان هاتە د ناڤ دەڤەرێن کوردێن عیراقێ دا، هەرچەندە خەلکەکی خۆ نە رازی کر ب هاتنا وان بۆ ویلایەتا مووسل، بەلێ ل دویڤ رێکەفتننامەیا مۆدروس هەڤپەیمانان ماف هەبوو مایێ خۆ د دەولەتێن ئۆسمانی یێن رۆژهەلاتێ دا بکەت(2).

دەمێ بریتانیا هێزین خۆ ئيناينە دەڤەرێن کوردی (ئەرنۆلد ولسن -Arnold Wilson) وەک حاکمێ سیاسی دەستنیشان کر، وی ل گولانا سالا 1919 ئاخفتنەک پێشکێشی مەزنێن کوردان ل دەڤەرێ کر، د ڤێ گوتارێ دا وی دڤیا بێژیت کو بریتانیا ل کۆنگرێ ئاشتییێ ب هەر رەنگەکێ بیت، دێ بەرژەوەندیێن کوردان ل بەرچاڤ وەرگریت (3).

هەر چاردە بەندێن ودرۆ ولسن نەتەوەيێن بەرێ ل بن دەستهەلاتا دەولەتا ئۆسمانى ژ وانا کورد ژى هان دان داخوازا مافێ خۆ يێ چارەنڤيس بکەن.
پترییا گەلێن ژێر دەستهەلاتا ئۆسمانی ب هیڤی بوون کو بەرەڤ ئازادییێ و سەربەخۆیی یێ بچن و ب تایبەتی ژی ل سەر وان چاردە بەندێن سەرۆک (ودرۆ ولسن -Woodrow Wilson) دراوەستان(4)، ئەڤان بەندان هەمی نەتەوە هاندان داکو داخوازییا مافێ خۆيێ چارەنڤیس و داخوازا سەربەخۆیی یێ بکەن(5)، مللەتێ کورد ژی ل دویڤ جﮪێ وان یێ دیار ل دەڤەرێ، نەتەوەيەک بوو ژ ڤێ مژارێ(6).

ئەڤێ رەوشا نوی زەمینە خۆش کر کو پەیوەندییێن راستەوخۆ ل ناڤبەرا کوردان و هەڤپەیمانان ب تایبەتی ژی بریتانیا پەیدا ببن(7)، ژ لایەکێ دیڤە ژی لیژنەکا تایبەت یا ئەمریکی بۆ ڤەکۆلینا ئەنجامێن پشتی شەڕی بۆ دەڤەرێ هاتبوو هنارتن، داخواز کر دەولەتەکا کوردی لسەر ئاخا کوردستانێ بهێتە دامەزراندن و دگەل ئەرمەنستانێ و تورکیا بکەڤیتە ژێر ماندێتا(ئینتیدابا) ئەمریکی(8).

لژنا (کینگ کراین-King-Crane) دگەل ئەندامێن پارتا دیمۆکراتا کوردی ل 1919 ل ئەستەنبولێ بەحسێ ئاڤاکرنا دەولەتەکا کوردی کر، ئەندامێن ڤێ پارتێ داخواز ژ ڤێ لژنێ کرن دەولەتەکا کوردی ل وان دەڤەرێن پترییا ئاکنجیێن وێ کوردن بهێتە دامەزراندن وەکی خەرپۆت، دیاربەکر، وان، بتلیس، دیسان داخوازا ویلایەتا مووسل ژی کر، هەروەسا داخوازا حوکمەکێ ئۆتۆنۆمی بۆ دەڤەرێن کوردی یێن ل ژێر ئینتیدابا بەریتانیا ژی کربوو، کو ئەڤێ ئۆتۆنۆمییێ چ پەیوەندیێن سیاسی ل گەل عەرەب و تورکان نەبیت(9).

دەمێ لەشکەرێ بریتانیا گەهشتیە کەرکوکێشێخ مەحمودێ حەفيد هەولدا پەیوەندییێن خۆ د گەل هێزێن بریتانی خۆش بکەت، لێ وان پەیوەندیێن خۆش ب تنێ سالەکێ ڤەکێشا.
ل پارچا کوردستانا باشوور چەند بزاڤ پەیدا بوون مینا بزاڤا (شێخ مەحمودێ حەفید)، دەمێ لەشکەرێ بریتانیا گەهشتیە کەرکوکێ شێخی هەولدایە ب رێیا نامەیان پەیوەندییا خۆ د گەل هێزێن بریتانی خۆش بکەت، قۆناغا د دویڤدا پەیوەندییێن وان خورتتر لێ هاتینە شێخ مەحمودی ب هاریکارییا شیرەتکارێ وان (میجەر نۆئیل -(Major Noel حکومەتا ئێکێ یا کوردی ل سلێمانێ ل سالا 1918 دامەزراند(10).


پەیوەندیێن خۆش یێن شێخی ل گەل بەریتانیا ب تنێ سالەکێ ڤەکێشا، پاشی قۆناغێن هەڤدژییا (شێخ مەحموودی) دگەل بەریتانیا دەستپێکر و شەڕ ل ناڤبەرا وان هاتە رویدان، د ئەنجامدا شێخ چەند جاران هاتە گرتن یان دویرئێخستن ژ سلێمانیێ(11).

پشتی ڤێ چەندێ پرسا کوردی ژ لایێ هەڤپەیمانان ڤە بوو بابەتەکێ گرنگ یێ وەسا کو گەنگەشە ل سەر بهێتە کرن و وەسا دیارکرن کورد داخواز دەولەتەکا سەربەخۆ دکەن، هەروەسا هێزێن (مستەفا کەمال #ئەتاتورک# (1923-1938) ژ لایێ خۆڤە هەول ددان ویلایەتا مووسل بگرن، هێزێن وی هەتا رەواندز هاتبوون، رەوشا دەڤەرێ گەلەک ئالۆزتر لێ هاتبوو، لەورا بریتانیا هەولدا دووبارە شێخ مەحمود ب زڤرینیتەڤە داکو ئارامییا دەڤەرێ بنەجﮪ ببیت(12).

ل باکوورێ کوردستانێ ژی ل دەڤەرا مەلاتیا هەلویستێ کوردان دیار دبیت دەمێ ب بزاڤەکێ رادبن و ئەڤە ئێکەم هەلویستێ کوردان بوو ل دژی شوفێنییێ و بزاڤا کەمالی، ئەوێن ب ڤێ چەندێ رابووین کوردێن ناڤدار بوون، مینا (کامیران بەدرخان، جەلادەت بەدرخان و جەمیل ئەکرەم…)، ئەڤان کەسان داخوازا مافێ گەلێ کورد و دەولەتەکا کوردی یا سەربەخۆ دکر دویر ژ دەستهەلاتدارییا دەولەتا ئۆسمانی، بەلێ (سەرهەنگ بێل-Colonel Bill) بەرپرسێ هەوالگرییا بریتانیا هاتە مەلاتیا و داخواز ژ کوردان کر خۆ ژ بزاڤێن چەکداری بدەنە پاش و گرنتی دایێ کو هەڤپەیمان دێ مافێ کوردان ل بەرچاڤ وەرگرن و بێ شەڕ و هەڤڕکی، دێ مافێن خۆ ب دەستڤە ئینن(13).

د ناڤ جڤاتا گشتییا بریتانی دا بابەتێ کوردان هاتە گەنگەشە کرن، (دێیڤد لوید جۆرج-David Lloyd George) (1916-1922) سەرۆک وەزیرێ بریتانی ل رۆژا 18 ی چریا دوویێ یا سالا 1918 ێ دیار کر کو کوردێن تووشی سیاسەتا دەولەتا ئۆسمانی بووین مافێ هەی د ناڤ سنوورێن خوە یێن نەتەوەیی دا بژین(14).

شیرەتکارێ ئەمریکا (هاوارد H.N. Howard) پێشنیارا (لوید جۆرج) د کۆمبوونا جڤاتا بلند یا هەڤپەیمانان دا دەربارەی دامەزراندنا کوردستانەکێ کو ل ناڤبەرا ئەرمینیا و میزۆپۆتامیا پێشکێش کربوو د راستیدا دامەزراندنا بەربەستەکا ئارامییێ د ناڤبەرا ویلایەتا مووسل و تورکیا دانا(15).

شەريف پاشاى نوينەرێ کوردان ل کۆنگرێ ئاشتييێ ل پاريس داخواز ژ سەرۆکێ ئەمريکا، سەرۆک وەزيرێن فڕەنسا و بريتانيا و ئيتاليا کر کوردستانەکا سەربخۆ بهێتە دانان.
ژ لایەکێ دی ڤە (شەریف پاشا Sharif Pasha)، شیا ب نوینەراییا کوردان بزاڤەکا مەزن د کونگرێ ئاشتییێ ل پاریس دا بکەت، نەخاسمە ژی کو ئەو کەسەکێ شەهرەزایێ بزاڤێن دیپلۆماسی بوو و وی د نامەیەکێدا بۆ (ودرۆ وێلسونWoodrow Wilson) سەرۆک کۆمارێ ئەمریکا، (جۆرج کلیمانسوGeorges Clemenceau) سەرۆک وەزیرێ فڕەنسا و (دێیڤد لوید جۆرج David Lloyd George) سەرۆک وەزیرێ بریتانیا و (ڤیتۆریۆ ئەمانوئێل ئۆرلاندۆVittorio Emmanuelle Orlando ) سەرۆک وەزیرێ ئیتالیا داخوازا کوردستانەکا سەربەخۆ کر(16).


د ڤی دەمیدا گەلەک کەسایەتی و گەلەک رێکخستنێن سیاسی یێن کوردی نامە بۆ کونگرێ ئاشتییێ هنارتن، ئێک ژ وان کەسان ژی شێخ مەحمودێ حەفید بوو ل رۆژا 20 ی ئادارا 1919ێ کو تێدا بەحسێ وان کاودانێن نەخۆشێن کوردان کر ئەوێن ل ژێر حوکمێ دەولەتا ئۆسمانی دنالین، ژ بلی شێخ مەحمودی گەلەک کۆمەلێن دی یێن کوردی نامە هنارتینە مینا (سەید تاهایێ نەهری) هەر بەحسێ وان کاودانێن نەخۆشێن کوردان کرینە(17).

هەروەسا کارەکێ دی یێ گرنگ کو (شەریف پاشا) پێ رابووی ئیمزاکرنا رێککەفتنەکێ د گەل نوینەرێ ئەرمینیا (بۆغۆس نۆبار پاشا-Boghos Nubar Pasha ) بوو ل سالا 1919ێ، ئەڤ چەندێ ژی بۆ ئەگەر کو داخوازا هەردوو لایەنان پتر ب گرنگی بهێتە وەرگرتن و تێگهەشتنەک و نێزیکبوونەک ل ناڤبەرا هەردوو لایێن کورد و ئەرمەنی چێ دبیت، کۆنگرە ژی باشتر دێ شێت سەرەدەرییێ دگەل هەردوو لایەنان بکەت(18).

ئەڤ رێکەفتنا د گەل ئەرمەنان، بوو ئەگەر سیاسەتا ئەورۆپی و ئەمریکی بەرامبەر کوردان نەرمتر لێ بهێت، ب ڤێ ئێکێ (شەریف پاشا) پێنگاڤەکا باش بەرەڤ پێشڤە هاڤێت، لێ ئەڤ هەڤپەیمانییا (شەریف پاشا)ی دگەل ئەرمەنا بوو ئەگەرێ وێ چەندێ تورکیا هەلویستەکێ گەلەک خراب بەرامبەر کوردان وەربگریت، چونکی ئەڤ هەڤپەیمانییە ب چاڤەکێ دوژمنکاری دهژمارت، سەرباری ڤان بزاڤێن (شەریف پاشا) ئەنجامداین، کوردێن دیندار (شەریف پاشا) نەچار کر کو خۆ ژ نوینەرییا کوردان ڤەکێشیت، لێ کار و بزاڤێن (شەریف پاشا)ى بوونە ئەگەر کو د پەیمانا سیڤەر دا ل 10ی تەباخا سالا 1920ێ يا د ناڤبەرا ئۆسمانی و هەڤپەیمانان دا (3) بەندێن ڤێ پەیمانێ ژ بۆ کوردان بهێنە دابین کرن کو ئەو ژی بەندێن (62 ،63، 64) بوون(19).

چاوانیيا گرێداناپەیمانا سیڤەر

پشتی ب دویماهیهاتنا شەڕی، هەڤپەیمانان دگەل هەر ئێکێ ژ دەولەتێن د شەڕی دا تووشی شکەستنێ بووین پەیمانەک گرێدا، پەیمانا سیڤەر ژی د ناڤبەرا حکومەتا ئۆسمانی و هەڤپەیمانان ل 10 ی تەباخا 1920 ێ هاتە ئیمزا کرن، رەشنڤیسا ڤێ پەیمانێ ل رۆژا 11 ێ ئادارا سالا 1920ێ رادەستێ حکومەتا ئۆسمانی کربوون و د ئەنجامدا ئۆسمانییان خۆ نەچار دیتن رازیبوونا خۆ ل سەر بەندێن ڤێ پەیمانێ دەرببرن و ئیمزا بکەن(20).

ئەڤ پەیمانە ژ 13 پشک و 433 بەندان پێکهاتبوو، کو بەندێن گرنگ یێن گرێدای ب کوردانڤە بەندێن( 62، 64،63) بوون یێن باسێ دامەزراندنا حکومەتەکا کوردی لسەر پشکەکا ئاخا کوردستانێ دکەن(21).

سەرباری هندێ کو د مێژوویا نوییا کوردستانێ دا ئەڤە ب ئێکەم دانپێدانا جیهانی ب هەبوونا گەلێ کورد دهێتە هژمارتن، د ڤێ پەیمانا نیڤدەولەتیدا باسێ مافێ کوردان و دروستکرنا دەولەتا کوردستانێ هاتییە کرن کو یا هاتیە دابەشکرن و ژ لایێ ئۆسمانییانڤە هاتیە داگیرکرن و تێدا مافێ دیارکرنا چارەنڤیس بۆ کوردان هاتبوو دەستنیشان کرن(22).

ل دویڤ ڤێ پەیمانێ کوردستان هاتە پارچە پارچە کرن ب تنێ پشکەکا بچویک ژ کوردستانێ ئەڤ مافە وەرگرت و پشکێن دی چوونە ژێر دەستﮪەلاتا ئەرمەنستانێ، ئیرانێ و فڕەنسا ئانکو سوریا، د ڤێ پەیمانێ دا ژی مافێ کوردان هاتە خوارن، لێ باشییا وێ ئەو بوو کو دەولەتەکا کوردی لسەر پارچەیەک ژ ئاخا کوردستانێ دهێتە بجﮪ ئینان، لێ بزاڤێن دەڤەرێن ژێردەست بۆ رزگاربوونێ خورتتر لێهاتن(23). ژ لایێ هەڤپەیمانان ڤە بریتانیا مەزن، هەروەسا، یۆنان، ئیتالیا، رۆمانیا، یۆگسلاڤیا، پۆلەندا، بەلجیکا، ژاپۆن و وەلاتێ حیجازێ و ئەرمەنییێن داشناک ژ لایەکێ دیڤە ژى سۆلتانێ ئۆسمانی ئەڤ پەیمانە ئیمزا کر، هەروەسا شاندەکێ کوردی ژی ب سەرکردایەتییا شەریف پاشای پشکدار ببوون، ئەو بەندێن گرێدای ب کوردان ڤە ب ڤی ئاوایی هاتبوونە دارێشتن(24):

بەندا(62) لیژنەکا سێقولی دێ هێتە پێکئینان کو بارەگەهێ وێ دێ ل ستەنبۆلێ بیت و ژ (3) لایەنان پێک دهێت بریتانیا، فڕەنسا و ئیتالیا و تێدا نوینەرێ کوردان دێ هێتە دەستنیشان کرن ژ بۆ ئامادەکرنا پرۆژێ ئۆتۆنۆمییەکا دەڤەری بۆ دەڤەرێن کوردان، پشتی (6) هەیڤان ژ مۆرکرنا وێ پەیماننامێ، سنوورێ وێ دەڤەرێ ژی پێکهاتییە ژ رۆژهەلاتێ فورات، سنوورێ باشوورێ ئەرمینیا کو د دویڤدا دێ هێتە دیار کرن، و سنوورێ تورکیا دگەل سوریا و عیراقێ، ل دویڤ وێ دیارکرنا کو د خالا (2 و3)يێن بڕگەیا (2)يا بەندا (62) دا هاتییە دیارکرن(25).


ل دۆر هەر بابەتەکێ کو ببیتە ئەگەرێ ڤێکنەکرنێ، دێ ئەندامێن لیژنێ بابەتی ئاراستەی دەولەتێن خۆ کەن، دڤێت ئەڤ پڕۆژە پاراستنا کلدان و ئاشوور و کەمەنەتەوەیێن دی ژ روویێ نەژادی و ئایینیڤە ل ڤان دەڤەران گرنتی بکەن، لەورا لیژنەیەک دهێتە پێکئینان ژ نوینەرێن بریتانیا و فڕەنسا و ئیتالیا و ئیرانێ و کورد بۆ ڤەکۆلینێ لسەر دەڤەرێ و دانا بڕیاران، ئەگەر هاتو ب پێدڤی زانین کو ڤەکۆلين لسەر سنوورێ تورکیا بهێنە کرن، ئانکو ل دویڤ ڤی بابەتی ئەڤ پەیمانە دێ هێتە بجهئینان هەتا سنوورێ دگەل ئیرانێ(26).

بەندا(63)- حکومەتا ئۆسمانی دێ سۆزێ دەت کو ب بریارێن هەر دوو لیژنێن ناڤبری ل بەندا (62) ێ د ماوێ سێ هەیڤان دا ژ مێژوویا راگەهاندا فەرمی، رازی ببیت و بجﮪ بینیت.(27)

بەندا (64)- ئەگەر هاتو پشتی سالەکێ ژ مێژوویا جێبەجێکرنا پەیمانێ، گەلێ کورد ئەوێن ئاکنجی ل وان دەڤەرێن دیارکری یا کو د بەندا(62)ێدا، هاتیە دیار کرن داخوازییەک دا جڤاتا گەلان، کو پڕانییا خەلکێ ڤان دەڤەران دخوازن سەربەخۆیا خۆ ژ تورکیا وەربگرن، ئەگەر هاتو جڤاتا ناڤبری قاییل بوو کو ئەڤ گەلە دێ شێت سەربەخۆیا خۆ ب رێڤەبەت و پاراستنا وێ دەڤەرێ بکەت، تورکیا ژی دێ ب ڤێ داخوازێ رازی بیت و دێ چاڤپۆشییێ ل هەموو ماف و ئیمتیازاتێن خۆ ل ڤان دەڤەرا کەت(28).

شروڤەکرنا ڤێ چاڤپۆشییێَ دێ بیتە بابەتەکێ تایبەت کو دێ د ناڤبەرا دەولەتێن هەڤپەیمان و ئۆسمانی دا هێتە چارەکرن، ئەگەر هاتو حکومەتا ئۆسمانی ل سەرچاڤپۆشییێ رازیبوو، چێ نابیت هیچ نەرازیبوونەک ژ لایێ دەولەتێن هەڤپەیمانێن ناڤبری بهێتە بلند کرن(29).

ئەم د بینین کو سەربخۆبوون و ئۆتۆنۆميیا کوردی هەروەکی بەندێ 64 ێ چەند مەرجێن ڤەشارتی و ب هێز تێدا هەنە:

1- وەرگرتنا دیتن وبۆچوونێن خەلکێ دەڤەرا کوردی ئایا ئەوان دڤێت ژ تورکیا جودا ببن یان نە؟

2- ئەنجامێ وەرگرتنا بیرورایان دێ هێتە پێشکێش کرن بۆ کۆمەلا گەلان و لسەر ڤێ چەندێ بڕیار دێ هێتە دان کو کورد هەژی سەربەخۆیێ نە یان نە؟

3- ئەگەر کۆمەلا گەلان بڕیار لسەر شیانێن کوردان دا بۆ ب رێڤەبرنا سەربەخۆبوونێ، ئەڤ چەندە بۆ حکومەتا ئۆسمانی دێ هێتە دیارکرن(30). هەڤدەم هەڤپەیمان ژی دێ ڕازی بن کورد بچنە د ناڤ وەلاتەکیدا و ببنە خودان حکومەتەکا کوردی یا سەربەخۆ(31).

هۆکارێن بجهنەئینانا پەیمانا سیڤەر

هۆکارێن کوردی:

پەیمانا سیڤەر ئێک ژ وان پەیمانان بوو کو مری ژ دایک ببوو، نەهاتە بجهئینان و ل جهێ وێ پەیمانا لۆزان ل رۆژا 24/7/1923 ل ناڤبەرا هەڤپەیمانان و دەولەتا تورکیا یا نوی هاتە ئیمزا کرن.
پەیمانا سیڤەر ئێک ژ وان پەیمانان بوو کو مری ژ دایک ببوو، نەهاتە بجهئینان و ل جهێ وێ پەیمانا لۆزان ل رۆژا 24 ی تیرمەها 1923 ێ ل ناڤبەرا هەڤپەیمانان بریتانیا و فڕەنسا.. دگەل دەولەتا تورکیا یا نوی هاتە ئیمزا کرن، سەرباری هندێ کە بەلگەنامەیەکا گرنگە بۆ نیاسینا مللەتێ کورد، لێ دگەل هندێ ژی بەلگەنامەیەکە کو مافێن کوردان ل باکوورێ کوردستانێ و ب تایبەت ل هندەک باژێڕێن مێژوویی یێن کوردان پشتگوهڤەهاڤێتینە(32). ژ بەر هندێ ل ناڤ کوردان دوو بۆچوونێن ژێکجودا پەیدا بوون ب تایبەتی ژی ل ناڤبەرا بنەمالا بەدرخانییان و شێخێن نەهرییان، کوردێن باکوورێ کوردستانێ وەکی موش، بەدلیس، وان و دێرسم زۆر ب تۆڕەیی ونەرازیبوونڤە هەلویست وەرگرت و ئەڤ نەرازیبوونە بوو ئەگەر کو هندەک سەرکردەیێن کوردستانێ هاریکارییا تورکیا نوی بکەن(33).

هۆکارێن ئەرمەنی:

گرنگترین هۆکارێ هەلوەشاندنا ڤێ پەیمانێ بابەتێ دامەزراندنا ئەرمانستانا مەزن ل سەر پارچەیەکا مەزن ژ ئاخا کوردستانێ و ل سەر بەشەک ژ ئاخا تورکیا بوو، ئەڤ چەندە بوو جهێ نەڕازیبوونا پڕانییا نەتەوەیێن تورک و کوردان و ئیسلامەتییێ بەرامبەر ئەرمەنان(34).

شەريف پاشا، عەبدلقادرێ نەهرى و بنەمالا بەدرخانييان دژى پڕۆژێ‌ دامەزراندنا ئەرمەنستانا مەزن بوون.
و پڕانيیا وان دژی ڤی کیانی راوەستان هەتا رێبەرێن کوردان ب خۆ ژی دژی ڤێ پەیمانێ راوەستیان، وەکی (شەریف پاشا)، (شێخ عەبدلقادێ نەهری) و بنەمالا بەدرخانییان دژی ڤی پڕۆژێ ئەرمەنستانا مەزن بوون، هەر ئەڤە ژی بوو ئەگەر کو هژمارەکا مەزن یا کوردان ژ ڤێ پەیمانێ بڕەڤن و بندەستییا تورکان پێ خۆشتر بیت ژ یا ئەرمەنان(35).

هۆکارێن تورکی:

بزاڤا کەمالی (ئانکو بزاڤا مستەفا کەمال ئەتاتورک) گەلەک ب شارەزایی شیا مفای ژ ڤان کاودانان و گوهۆڕینکارییان وەربگریت و ڤێ پەیمانێ ب ڤان ئەگەران هەلبوەشینیت، ئەڤ پەیمانە بۆ تورکیا وەکی سێدارەدانەکێ بوو هەتا ب جۆرەکێ سڤکاتیپێکرنەکا نەتەوەیی دهاتە هەژمارتن، بۆ کوردان ژی نە یا دادپەروەر بوو(36)، سەرکەفتنێن مەزن یێن کەمالییان و لاوازی و ژ ناڤچوونا حکومەتا ستەمبولێ، پشتگیرییا نەتەوەيێ تورک ژ بزاڤا کەمالییان کو حکومەتا ئەنقەرە شیا وەکو تاکە هێزا دەستەلاتدار ل تورکیا خۆ بدەتە نیاسین(37).

رولێ کەمالییان د سەردابرنا هندەک رێبەر و مەزنێن کوردان دا، ئەو شیا ڤان رێبەران رازی بکەت کو حکومەت و وەلات یا هەر دوو گەلێن تورک و کوردە و چ جیاوازی ل ناڤبەرا هەردوو گەلان نینە، کەمالی د کونفرانسێن نێڤدەولەتی دا شیان ڤێ چەندێ بۆ بەرژەوەندییا خۆ ب کار بینن(38).

هۆکارێن نێڤدەولەتى:

هەبوونا هێزەکا نوی یا جیهانی کو ئەو ژی بەلشەفیێن رۆسی بوون، ئەڤان ژ هەمی لایان ڤە هاریکارییا کەمالییان دکر و چەک و تەقەمەنی ددانێ، مستەفا کەمال شیا خۆ نێزیکێ بەلشەفییان بکەت ئەڤ چەندە ژی بوو جهێ مەترسییێ ب تایبەت لسەر بریتانیا و فڕەنسا رۆژئاڤا ب گشتی(39).

ل دویڤ پەیمانا سیڤەر ویلایەتا مووسل دابیتە پشکەک ژ کوردستانێ و بریتانیا یا ئامادە نەبوو ب چ رەنگان ڤێ دەڤەرێ ژ دەست بدەت، نەخاسمە پشتی دیاربوونا پترۆلی ل ڤێ دەڤەرێ.
ل دویڤ پەیمانا سیڤەر ویلایەتا مووسل دابیتە پشکەک ژ ئاخا کوردستانێ و بریتانیا یا ئامادە نەبوو ب چ رەنگان ڤێ دەڤەرێ ژ دەست بدەت، نەخاسمە پشتی دیاربوونا پترۆلی ل ڤێ دەڤەرێ، ل دویڤ پەیمانا سایکس پیکو ئەڤ ویلایەتە دگەهشتە فڕەنسا، لێ بریتانیا دەستێ خۆ دانایە سەر، ژبەر ئەگەرێن سیاسی و ئابۆری و ئایینی بریتانیا دڤیا باشوورێ کوردستانێ ببیتە پشکەک ژ ئاخا عیراقێ(40).

دژایەتییا فڕەنسا، فڕەنسا هەر زوی دژایەتییا هەبوونا کیانەکێ سەربەخۆیێ کوردی دکر ژ بەرکو هزر د هندێ دا دکر ئەڤ نەخشەيێ بریتانیا دانای د بەرژەوەندییا بریتانیا ب خۆ دایە، هەر زوی خۆ گەهاندە دەولەتا تورکی یا نوی و پتر بەرژەوەندییێن خۆ دگەل (مستەفا کەمال) موکوم کرن(41).

پەراوێز:

1- د.عەلی تەتەر نێروەیی، کوردستان د مێژوویا هەڤچەرخ دا، (ئیران: 2020) چاپا ئێکێ، ل 102.

2- کمال مظهر احمد، کردستان فی سنوات الحرب العالمیة الاولی، ت: الملا عبدالکریم، الطبع الاولی، (بغداد: 1977)، صص 326-328.

3- د. عبدالرحمن ادريس صالح البياتى، سياسة بريطانيا تجاه کرد العراق 1914-1932، (سليمانية: 2010)، ص106.

4- د.عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 89.

5- ولید حمدي، الکورد و الکردستان فی الوثائق البریطانیة دراسة تاریخیة وثائقیة، (لندن: 1991) ، ص320.

6- کمال مظهر احمد، المصدر السابق، صص310-322.

7- بەیار مستەفا سەیفەدین، سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر تورکیا و کاریگەرییەکەی لەسەر کوردستان (1923–1926)، و، سەرمەد ئەحمەد، (هەولێڕ : 2010 )، ل 62

8- کریس کۆچیرا، کورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، و: حەمە کەریم عارف، چاپا شەشێ، (هەولێر: 2011)، ل37

9- سروە اسعد صابر، کوردستان من بدایة الحرب العالمیة الاولی الی نهاية مشکلة الموصل 1914–1926، دراسة تاریخية سیاسیة وثائقیة، اربیل مطبعة وزارة التربیة، 2001، صص186-187.

10- کریس کۆچیرا، ژێدەرێ بەرێ، ل 83

11- عبد الرحمن ادریس صالح البیاتي، سیاسة بریطانیا تجاە کرد العراق 1914–1932، (السلیمانیة: 2010) ص 120

12- جلیل جلیل، الحرکة الکردیة في العصر الحدیث، ترجمة: عبدى حاجى، (بيروت: 1992)، ص127؛ وەلید حمدي، المصدر السابق، ص195

13- د. عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل100-101.

14- سي. جي ادموندز، کرد و ترک و عرب، ترجمة: جرجیس فتح اللە، (اربیل: 1999)، طبع2، ص114.

15- بەیار مستەفا سەیفەدین، سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر تورکیا…، ژێدەرێ بەرێ، ل65.

16- کریس کۆچیرا، کورد لەسەدەی نۆزدە و بیستەمدا، ژێدەرێ بەرێ، ل35

17- د. بيار مصطفى سيف الدين، السياسة البريطانية تجاة ترکيا و اثرها في کوردستان 1923-1926، (اربيل: 2004)، ص63.

18- دیڤید ماکدوێل، مێژووی هاوچەرخی کورد، و: ئەبوبەکر خۆشناو، (سلێمانى: 2002)، ل275.

19- عەلی تەتەر نێروەيی، ژێدەرێ بەرێ، ل89.

20- على منظمى، انديشه قاسملو درباره دمکراسى براى ايران کثير الملله، ترجمه: کيهان يوسفى، (اربيل: 1392)، ص30.

21- کمال مظهر احمد، مصدر سابق، ص ص 344–347.

22- بهمن کاک احمد، دۆزی کورد لە رێککەوتننامە و پەیماننامە نێو دەولەتیەکان دا لە سایکس بیکۆ تا جەزائیر 1916–1975، (هەولێر:2017)، ل64

23- د. عەلی تەتەر نێروەيى ژێدەرێ بەرێ،102–103.

24- د. عبدالرحمن قاسملو، ژێدەرێ بەرێ، 57.

25- خوێندنەوەیەکی تر، وەرگێران سەلام ناوخۆش، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر، چاپی سێیەم، (هەولێر:2009) ل 107

26- سروە اسعد صابر، المصدر السابق، ص 142-150.

27 – جاناتان رندل، با اين رسوائى چە بخشايشى، تحليل مسائل سياسى کردستان، ترجمه: ابراهيم يونسى، (تهران: 2004)، ص156.

28 – د. بيار مصطفى سيف الدين, السياسة البريطانية تجاه…، المصدر السابق، ص63.

29 – خوێندنەوەیەکی تر، ژێدەرێ بەرێ، ل108

30 – د. عەلی تەتەر نێروەيى، ژێدەرێ بەرێ، ل103.

31- جاناتان رندل، منبع بيشين، ص156.

32- کندال, عصمت شريف وانيلى، کردها، ترجمه، ابراهيم يونسى، (تهران: 1372)، ص100.

33 – کریس کوچێرا، کورد لەسەدەی نۆزدە و بیستەمدا، ژێدەرێ بەرێ، ل45

34- کریس کوچیرا، جنبش ملی کرد، ترجمە، ابراهیم، انتشارات نگاە، (تهران: 1373 ص38.

35 – کندال، منبع پیشین، ص 79

36 – جاناتان رندل، منبع بيشين، ص158.

37­- د. عبدالرحمن قاسملو، ژێدەرێ بەرێ، ل62.

38- هەمان ژێدەرێ، ل65.

39 – د. سامان حوسێن ئەحمەد، د. بەختیار سەعید مەحمود، ژێدەرێ بەرێ، ل51

40 – کندال، منبع پیشین، ص 79

41- کریس کوچێرا، کورد لەسەدەی نۆزدە و بیستەمدا، ژێدەرێ بەرێ، ل35.

لیستا ژێدەران

ژێدەرێن کوردى:

بهمن کاک احمد، دۆزی کورد لە رێککەوتننامە و پەیماننامە نێو دەولەتیەکان دا لە سایکس بیکۆ تا جەزائیر 1916–1975،(هەولێر:2017).
بەیار مستەفا سەیفەدین، سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر تورکیا و کاریگەرییەکەی لەسەر کوردستان (1923–1926)، و: سەرمەد ئەحمەد، (هەولێر : 2010 ).
خوێندنەوەیەکی تر، وەرگێڕان: سەلام ناوخۆش، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر، چاپی سێیەم، (هەولێر: 2009).
د. سامان حوسێن ئەحمەد، بەختیار سەعید مەحمود، مێژووی هاوچەرخی تورکیا، چاپا ئێکێ، (هەولێر: 2014).
د. عبدالرحمن قاسملو، کوردستان و کورد، و: عبداللە حسن زادە،(هه ولێر: 2006).
د.عەلی تەتەر نێروەیی، کوردستان د مێژوویا هەڤچەرخ دا، چاپا ئێکێ، (ئیران: 2020).
دیڤید ماکدوێل، مێژووی هاوچەرخی کورد، و: ئەبوبەکر خۆشناو، (سلێمان: 2002).
کریس کۆچیرا، کورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، و: حەمە کەریم عارف، چاپا شەشێ، (هەولێر: 2011).
ژێدەرێن عەرەبی:

جلیلي جلیل، الحرکة الکردیة في العصر الحدیث، ترجمة، عبدي حاجي، (بيروت: 1992).
خلیل علی مراد و اخرون، القضية الکوردية في ترکيا و تاثيرها على دول الجوار، جامعة الموصل، (موصل: 1994).
د. بيار مصطفى سيف الدين، السياسة البريطانية تجاه ترکيا و اثرها في کوردستان 1923-1926، (اربيل: 2004).
–د. عبدالرحمن ادريس صالح البياتى، سياسة بريطانيا تجاه کرد العراق 1914-1932، (السليمانية: 2010).
سروە اسعد صابر، کوردستان من بدایة الحرب العالمیة الاولی الی نهاية مشکلة الموصل 1914-1926، دراسة تاریخية سیاسیة وثائقیة، اربیل مطبعة وزارة التربیة، 2001،
سي. جي ادموندز، کرد و ترک و عرب، ترجمة: جرجیس فتح اللە، (اربیل: 1999)،
کمال مظهر احمد، کردستان في سنوات الحرب العالمیة الاولی، ت: الملا عبدلکریم، الطبع آلاولی، (بغداد/1977).
ولید حمدي، الکورد و الکردستان في الوثائق البریطانیة دراسة تاریخیة وثائیقیة، (لندن: 1991).
ژێدەرێن فارسی:

جاناتان رندل، با این رسوائی چە بخشایی، تحليل مسائل سياسى کردستان ترجمە: ابراهیم یونسی، (تهران: 2004).
على منظمى، انديشه قاسملو درباره دمکراسى براى ايران کثير الملله، ترجمه: کيهان يوسفى، (اربيل: 1392).
کندال، عصمت شريف وانيلى، کردها، ترجمه: ابراهيم يونسى، (تهران: 1372).
کریس کوچیرا، جنبش ملی کرد، ترجمە، ابراهیم، انتشارات نگاە، (تهران: 1373).[1]