ناحیەیەکە سەر ب باژێڕوکێ #سۆران#ە ل باکوورێ پارێزگەها #هەڤلێر# و ڕۆژئاڤایێ باژێڕوکێ #شنۆ#.
سیدەکان کو ب ناحیا برادۆست تێ نیاسین ل ئالێ ڕووبەر مەزنتترین ناحیا هەڤلێرێیە و زوربەیا دەڤەرێ چیاییە و دەشتاهی کێم تێدەیە. باشترین جهە ژبو بەروبوومێ ئاژەڵداری و کشتوکاڵیێ هەروەسا ل ڕۆژگارێن دێریندا ڕێرەوێک گرنگا بازرگانی بوویە ڕوژهەڵات و ڕوژئاڤا ب ڕییا کێلە شینێ پێکڤە گرێداینە.
دیرۆکا سیدەکان:
دیرۆکا سیدەکان زۆرا کەڤنارە.. بنکەیا ڕۆژپەرستیا ڕۆژگارێن ئۆرارتۆ ل نزیک ئەڤی باژێڕوکەی بوویە و ب مساسر یان موصاصڕ تێ نیاسین کو ئیڕۆ پاشمایێی وێ ل گوندێ مجێسەر دا ماینە. شایێ ئاشوورییان سەرگۆنی دووهەم ل 714 پێش زایین ئێرشەک نەهنگاڤ برە سەر پاشایێ موساسر ئورزانا و بەزاندییە و پەرستگەها پیرۆزا مساسری خاپوور کرییە و تاڵانا زێڕو زیڤ و سەر و ماڵێ وێ دەڤەرێ کرییە و خەڵکێ وێ ڤەگوهاستینە ژبوو نینەوایا پایتەختا ئاشوورییان.. تۆمارێن خرسابادێ نینەوا بەحسا ئەڤێ ئێرشا شایێ ئاشوور دکەن. نڤیسینا کێلەشین (کو ئیڕۆ ل مۆزەیا ئورمیە تێ پاراستن) و نڤیسینا سەر کێلا تۆپزاوا (کو لو مۆزەیا هەڤلێرێیە) دوو شاهدێن گرنگ ئێن دیرۆکا کەڤنارا سیدەکانن.
ل ڕۆژگارا عەباسییان، سیدەکان بەشەک بوویە ل ویلایەتا ئازەربێجان و مووسڵ و بو ماوەیەک یەحیا بەرمەکی کو والیێ مووسڵ و ئازەرێجان بوو سەرپەرشتییا ئیدارەیا باج و دەرامەتا ڕێرەوا کێلەشین و گەلیێ دکر. بەریا نها کوردێن زەرزا (زەرزاری) و ڕەڤەندا هەدبانی ڕۆڵا گرنگ هەبوویە لڤێ دەڤەرێدا. ل سەردەما سەرهڵدانا ئەییوبییان، سیدەکان بەشەک بوویە ل دەوڵەتا ئەییوبی و باج ودەرامەتا کێلەشین، ب ڕییا میرێن زەرزا دچوویە میسڕ. ل پەرتووکا صبح الاعشی یا ساڵا 812 یا کۆچی بەحسا سیدەکان و بەرازگر و کێلەشین هاتییە کرن و دبێژیت: چیایێ جنجرینیا هەنداڤ شنۆ ل ئالیێ ڕاست زێدێ هۆزەکێ یە بناڤێ زەرزا هەروەسا بەحس ل دەڤەرا مازکرد (بەرازگرد) و ڕستاق (ڕۆست) ومرت (هێرت) دکەت و ناڤێ میر حوسامەدینێ زەرزاری دهینیت کو ئەوی دەمەی میرێ سیدەکان بوویە و میر حنش کویڕ ئیسماعیلیش میرێ بەرازگر بوویە و هەڤچەرخا حوکمداریەتیا هۆلاکۆ بوونە کو پایتەختێ ل مەراغەو تەبرێز بوویە. ل ڕوژگارا شەڕێ دمدم سیدەکان و ڕەواندز هەر بدەستێ هۆزا زەرزا بوو پشتڕە میرێ سۆران داگیر کر.. پشتی شەڕێ دمدم نەڤیێن خان ل پزێڕین میرایەتی سیدەکان و بەرازگر پێدان و هەیا ل ڕوژگارا میرێ ڕەواندز (پاشایێ مەزن 1820) دووبارە کەتە بن کۆنترۆڵا میرنشینا سۆران. ل ساڵا 1837 دەمێ کوو ڕاولینسنی گەڕیدەی ئینگلیز گەیشتە #ڕەواندز# دەڤەرا برادۆست ل دوخەک خراب دە بوو. پشتی چەند ساڵەکان لەشکرێ ئیرانێ ل ئالێ شنۆ ئێرشی سەر کەلها سیدەکان کر و تۆپباران کرن لێ پشتڕە ڤەکشیان بۆ سنوورێن خوە. ل دەستپێکا سەدەیا بیستەم پشتی هەرەسا شوڕەشا شێخ عوبیدوڵایێ نەهری 1882 دەڤەرەکە بوویە پەناگەهێ چەندین خەلکێ ئورمیێ و شەمدینان، ل 1917 دەمێ کوو لەشکرێ ڕووس ئێرشی سەر ڕەواندز کر، بەشەکا سوپایێ ڕووس و هەڤپەیمانێن ئاشوریێن وێ هاتنە ئالیێ برادۆست.. ئێرشبەرێن ڕووس دگەل بەرگریا هۆزێن وێ دەڤەرێ ڕیبڕی بوون کو وی سەردەمەی لەشکرێ برادۆست پێکهاتبوو ل مەحمود خانی بێنارو عەوڵابەگی بێنار ل ئالیێ سیدەکانیش محەمەدسلیم بوو. دەمێ کوو سمکۆ هاوار خوە برە بەر سیدەکان ل گوندێ ژووژیلەیا بنارا چیایێ بۆڵێ دەست پێکرەڤە و لەشکری شکاک ب دەڤەرێدە بەڵاڤ ببوون هەیا ساڵا 1930 دەمێ کوو سمکۆ ڤەگەڕیا ئیرانێ و ل شنۆ شەهید کەت. هەر لوی سەردەمەی ل لۆڵان خانەقایا شێخ ڕەشید ناڤبانگێ خوە دەرکر و موریدێن زۆر ل دەورێ خوە کۆم کربوون. پشترە ل سییەکان تەڤی جیرانێن خوە ل بارزان دووچاری کیشە و ناکۆکییان بوون... ل سەردەمێ ئینگلیزان لوێ جهێ نها یەکەیەک ئیداری پێک هات و سیدەکان بوویە ناحیە. ل سەردەمێ کۆمارا مەهاباد مەحمودبەگ مەزنێ دەڤەرێ بوو. پشتی ساڵا 1958 شێخ ڕەشیدێ لۆلان ل حکومەتا عەبدولکەریم قاسم دەرکەت و چوویە ئیرانێ، پشتڕە دەڤەرەکە ل ئالیێ شیوعیێن سەر ب دەوڵەتا ئیراقێ و بارزانییان هات کۆنترۆڵ کرن.. ساڵا 1961 هەیا 1975 دەڤەرەکە زۆرا نائارام بوو و ل ساڵا 1978 پشتی پەیدابوونا مەفرەزەیێن پێشمەرگان ل هەکاری و خواکوڕک.. دەڤەرێن سنووری چۆل بوون و خەڵکێ وێ ژبو هەڤلێرێ هاتن ڤەگوهاستن و ل کۆمەڵگەهێن کەسنەزان و دیگەڵە و تۆپزاوە ئاکنجی بوون. پشتی ساڵا 1984 سیدەکان بەرەیەکا گرنگ یا شەڕێ دناڤبەرا ئیران وئیراقێ بوو.
$جوگرافیای سیدەکان:$
دەڤەرەکە ب گشتی هاڤینا فێنک و مەیلەو گەرمە و زستانا ژی سار و بەفراویە. ڕێژەیا بارانبارینێ یا زورە و بەفر ل کێو و چیایێن وێ دە دمینیت..
$ڕیباڕێن وێ$
گادەر و بۆگەن و هاجیبەگ و نزاری و زەنا چاڤکانیا وانا ل سیدەکانە . ڕێرەوا گادەر بەرەڤ شنۆ دەشتا سندووسە هەیا دەریاچەیا ورمێ و هاجیبەگ دەڕژیتە زێێ مەزن ل ڕێزان و نزارێ و زەنا تێکهەڵی ئاڤا ڕووبارێ قەلەندەر دەبن و دڕژیتە ڕیبارێ ڕەواندز و تێکهەڵی ئاڤا زێی مەزن دبیت.
$چیا:$
بەرزترین چیایێ کوردستانا باشوور حەساررۆَست و گوپیکا وێ (هەڵگورد)ە کو دکەڤیتتە ڕوژهەڵاتێ سیدەکان. چیایێن دن: چیایێ حەسەنبەگ (هەنداو دیانا) چیایێ ڕەبەنۆک و سەرێ بەرێ گۆشینە (ل هنداڤ سیدەکان) چیایێ بۆڵێ، چیاێ بەربزین، چیایێ قەلەندەر، چیایێ شەکیو، چیایێن ئاودەلکی و سیاکۆ و شەماشە هاجەر، چیایێن خواکوڕک و بەرازگر)
$دەشت:$
گرنترین دەشتاییا دەڤەرا سیدەکانا برادۆست: دەشتا هێرت و دەشتا بەرازگرە. [1][2]