dilop
30
Di wêjeya zarokan de hêçandin û derfet
Mem Bawer: Ez di destpêkê de weke modera-tor beşdaran bidim nasîn. Ferîdûn Bîrgul xwe-dî du xebatan e di vî warî de. Yek jê ku di bin banê Kurdî Derê de hatibû weşandin bi navê seta Gulgulîskên Zarokan e. Ev xebat lêkolînek e. Ferîdûn li ser vî karî disekinî. Li gelek deveran geriyan û nêzîkî 176 heb çîrokên zarokan ber-hev kirin. Piştî berber-hevkirinê di bin banê komxe-batekê de nêzîkî 15 rojan li ser vê berhevkariyê xebitîn. Ez bi xwe jî di nav vê xebatê da bûm.
Me çîrokan xwend û nirxand bê ka kîjan li gorî zarokan e. Paşê bi rêya saziya DİSAyê 25 pirtûk hatin çapkirin. Ev ji bo pêşdibistanê bûn. Seta Morîstan jî heye. 8 pirtûk dihundirand. Vê xeba-ta Morîsxeba-tanê jî amade kiriye Ferîdûn Bîrgul ji bo pêşdibistanê.
Ulku Bîngol jî edîtorê Weşanxaneya Hîvayê ye.
Helbestkar e jî. Romaneke wî jî hatiye çapkirin.
Ew ê derheqê derfetên edebiyata zarokan de biaxive.
Yê min… Li dinyayê, li Tirkiyeyê û li #Kurdistan#ê dîroka edebiyata zarokan çawa pêş ketiye?
Heta îro çawa hat? Heta ji min bê ez ê van pir-san bibersivînim. Û li ser perwerdeya zarokan çend notên xwe ez ê pêşkêşî we bikim.
Em ê bi Ferîdûn dest pê bikin. Fermo!
Xebatên berhevkariya hêmanên folklorîk Ferîdûn Bîrgul: Mem Bawer qala hin xebatên me kir. Ez dixwazim hinekî behsa wê pêvajoyê bikim; me çi, çawa kir? Me li bakurê welat nezî 76 rojan xebata xwe domand. Em li 74 gund, 32 navçe, 2 bajarok û 14 bajaran geriyan. Me ciyên ku pêşî bi pêşniyaran tespît dikirin em diçûn wan deran û me çîrokan didan qeydkirin. Ji bilî çîrokan tiştên edebiyata devkî çi hebûn me
dilop
31
Di wêjeya zarokan de hêçandin û derfet
kom dikir. Ligel ku ewqas dem derbas bûbe jî li bakurê welat zindîbûnek heye. Lê tiştê ku me dîtin van tiştan hêdî bi hêdî winda dibin, kêm dibin, tên jibîrkirin. Armanca me ew bû ku em çîrokên wekî fabl berhev bikin, bînin sererast bikin, çekin da ku di perwerdeya kurdî da we-rin bikaranîn. Helbet me midaxileyê tiştên resen nekir. Me got bila reseniya wan jî hebe. Me nêzî 200 çîrokan berhev kir. Helbet ne tenê çîrok; em bibêjin zûgotinok, em bibêjin tiştanok jî hebûn.
Me nêzî 1000 hêmanên edebiyata devkî ber-hev kir. Hemû jî niha qeydkirî ne, hemû jî hatine deşîfrekirin. Niha di arşîvê de hene. Hinek ji wan hatin çapkirin. Wekî mînak ew tiştên ku him di dibistanan de bêne bikaranîn, him jî malbat li malên xwe bi zarokên xwe re bixwînin. Ji vana 25 heb pirtûk wekî çîrokên zarokan me dan çapkirin. Mem Bawer jî got; me di komxebatekê de yeko yeko çîrokan xwendin û li gorî zarokan
kîjan guncan be me ew hilbijartin. Ji bilî van jî hemû lîstikên zarokan, lîstikên resen ên kurdan me berhev kirin. Ji nava wan me yên ku dibis-tanan de yan jî li malan werin bikaranîn, neqan-din û hemû dan çapkirin. Me dîsa pirtûkek neqan-din jî çap kir. Mesela mamoste û malbat çawa dika-rin filan pirtûkê pêşniyar bikin an jî çawa bikar bînin. Wekî pirtûka rêberê me çêkir. Yeko yeko mesela di filan pirtûkê de çi heye, mamoste dê bala bikişîne ser çi, mamoste dê çawa pêşniyar bike. Me vana hemû weke pirtûka rêberê ama-de kir. Em bibêjin lîstik dê çawa bêne lîstin an jî di filan çîrokê de çi heye, armanca çîrokê çi ye, gava zarok bixwîne yan jî guhdar bike dê çi fêm bike. Me vana hemû di wê pirtûka rêber de diyar kirine. Me di wê xebatê de gelek tişt dîtin li ber çavan. Yek qet ji bîra min naçe; navê wî kale Şînoyî bû, li bajarokeke Wanê bû. Bi he-zaran berhemên wî hebûn. Wî bixwe bi destan
dilop
32
Di wêjeya zarokan de hêçandin û derfet
nivîsî bû. Di qaseyeke mezin de bû. Digot ‘Ez li bendê me ku yek were ez bidim wan ku bibin çap bikin. Bi qasî 70-80 salan kom kiribû. Digot carna hinek tên dixwazin ez nadim wan. Ji bilî wê me raporek derheqê vê xebatê de li ser navê DİSAyê amade kir. Di raporê de pêvajoya vê projeye çawa derbas bû, me çi hilgirt, me qala van kir. Me tê de wêjeya zarokan hinekî nirxand, wêjeya jinan nirxand. Helbet ev gaveke biçûk e ku me avêtiye. Çimkî folklora me weke beh-rek e. Mesela me Keçelokê Pîrê him li Serhedê, him jî li Behdînanê qeyd kir. Wekî din em her roj bêhtir dibînin bê çiqasî stranên me hatine dizîn.
Me gelekî stran jî qeyd kir ên resen û orîjînal.
Meriv hingî dikeve kûrahiya çanda devkî ya kur-dan, hingî diçe meriv aşiq dibe. Çimkî kesê ku haya wî ji çanda wî tunebe dibe ku ji wê çandê sar bibe, dibe ku hinekî biçûk bibîne. Lê gava ku meriv dêhna xwe didê ya rastî her tiştê me heye. Tenê kêmasî çi ye? Nehatiye nivîsandin.
Lê xelqê tiştê me hemû nivîsandine. Me ev rastî dît. Me ev rastî jî tomar kir û me çap kir. Me got
‘Her tiştê me heye’.
Mem Bawer: Ne bi tenê zaravayê kurmancî, za-ravayê zazakî jî tê de hebûn. Wekî din li kîjan herêmê geriyabin yeko yeko nav û temenê wan extiyaran jî qeyd kirine. Ev berhevkariya folklorê bi awayeke pisporî hatiye kirin. Min belgefîlma wê jî temaşe kir. Wekî din seta Morîstanê jixwe me got di pêşdibistanan de, beriya dibistana seretayî dihate bikaranîn. Ferîdûn qala lorîkan jî kir. Carekî min got ka ez lorîkên bi awayê çap-kirî dikarim çi peyde bikim. Min li ser înternetê hinek lêkolîn kir. Hema bibêje tune bû. Wekî Ferîdûn jî dibêje bi hezaran hene lê nehatine nivîsandin. Ez her car dibêjim her kalekî me bi tena serê xwe ferhengek e. Gava dimire jî ew ferhenga xwe bi xwe re dibe binê erdê. Lê me-sela kesên Ewropayî di 1963an de hatine hêla Hekariyê wan berhemên me yên folklorîk ber-hev kirine. Ji vir birine welatê xwe. Bi awayekî parastine û qîmeta van tiştan zanîbûne. Lê yê me em hê nû li xwe mikur hatin. Wekî Ferîdûn jî got ev pêlikek e. Hêvîdar im dê berdewama wê jî hebe. Di van salên dawî de tiştên xweş jî dibin. Mesela Weşanxaneya Wardozê ava bû, tenê pirtûkên folklorîk çap dike.
Ferîdûn Bîrgul: Min di destpêkê de jî got wexta em ketin vê xebatê tenê armanceke me hebû.
Me digot em ê fablan kom bikin. Me nêzî 200 çîrokî berhev kirin. Ez karim bibêjim ji %50 zê-detir rovî heye di nava wan de. Ev hêjayî nirxan-dinê ye; çima rovî? Helbet me tevlîhev kir. Me çîrokan qeyd kir. Him bi kamerayê, him jî bi ci-haza deng. Wexta me xebatê qedand me hemû neqandin. Em bibêjin çîrokên bo zarokên 5-6 salî cuda, yên 10-12 salî cuda û ji bo mezinan jî cuda…
Mesela we belkî çîroka Rovî û Leglegê bihîsti-be; di Ezopê de jî heye. Tevî cudahiyên hûrik ev çîrok lig elek welatan tê gotin. Heke em hinekî biçin dîroka berê belkî ev çîrok ji vir çûbe deve-rine dîtir. Me çawa li gorî temenan veqetand?
Me komxebatek çêkir. Bi qasî 15-20 kesan tê de cî girtin. Akademîsyen, nivîskar, psîkolog û pedagog tê de hebûn. Em bibêjin çîrokek roviyê heye. Rovî çend heb ajalan dixapîne dibêje em bicine hecê. Diçin û di rê de rovî wan dixapîne û yeko yeko dixwe. Şîddet heye tê de mesela. Yan jî mesela çavê xwe derdixe û dixwe. Lîstikek tîne sere hirçê. Dibe min çavê xwe derxistiye tu jî derxe û bixwîne. Hirç herdu çavên xwe der-dixe û kor dibe. Ew jî dikeve ser hirçê û wî dixwe.
Bêyî ku em reseniya wê xera bikin me midaxile kir. Mesela tiştên ku şîddetê temsîl dikirin me qut kirin. Çimkî li gorî hişmendiya zarokan hi-nekî xetere ye. Me midaxileyên bi rengî kirin lê me midaxileyê reseniya wan nekir. Hewce ye em hin tiştan ji çanda xwe bidin. Ji bona wê jî me ji tiştên ku çanda me ya resen temsîl dikin tawîz neda. Me di vir de çawa kir? Mesela tiştên li gorî zarokên biçûk me hinek neqandin. Biryar ne biryara kesek bû. Biryara 15-20 kesan bû.
Ji ber wê ez bawer im dê kêmasiyên pirr me-zin tunebin di pirtûkan de. Ji ber ku me pê re pirtûkeke rêber jî amade kiriye û me gotiye ev pirtûk dê ji alî van zarokan ve bêne guhdarkirin an xwendin.
Mem Bawer: Wekî kekê Ferîdûn jî gotiye 14-15 kes bûn di wê xebatê de û 15 roj domiya. Hemû çîrok yeko yeko hatin xwendin. Mamosteyên pêşdibistanê hebûn di wê xebatê de, pedagog hebûn, zimanzan hebûn, çîroknûs hebûn… Bi danûstendinekê xebat meşiya. Me got bêyî ku em reseniya metne xera bikin em karin jê çi derxin an jî çi li gorî pedagojiyê ye… Li gorî wê sererast kirin. Mamosteyên pêşdibistanê digo-tin ‘Em nikarin vî tiştî ji zarokan ra bixwînin’.
Pe-dilop
33
Di wêjeya zarokan de hêçandin û derfet
dagogan çi digotin? Gotin ‘Ev ji bo perwerdeyê ye. Heta em karin em ê sererast bikin. Lê belê gava ku antolojiya çîrokên kurmancî çêbû pey-veke tirkî jî tê de derbas bibe xem nake. Mesela peyva ‘çalişmîş bûm’ hebe tişt pê nayê. Ji ber ku folklorîk e.
Ka em derbasî Ulku Bîngol bibin. Ew ê jî derbarê derfetên edebiyata zarokan de biaxive. Fermo!
Derfet û pirsgirêkên wêjeya zarokan Ulku Bîngol: Ehmedê Xanî di 11ê Adara 1683an de, yanê 335 sal berê ji bo zarokan hevoka ewil daniye. Dibê “Ne ji bo sahibrewacan/Belkî ji bo biçûkên kurmancan”… Ez behsa Nûbihara Biçûkan dikim. Bi ya min wêje sînorê zaroktiyê û kamilbûnê ji holê radike. Îro mesela ez bawer im meriv nikare ti temenekî ji bo Masîreşê Biçûk dayne. Hinek tişt jî şêlû bûne. Berê te dît mezi-nan ji erebî fêm nedikirin li ser pelê cixareyê ni-vîsên erebî bidîtina maç dikirin û didin ser eniya xwe. Her pirtûkek zarokan ne wêjeya zarokan e. Bala xwe bidinê nivîskar jî vêya dike, kesên ku derheqê destşûştinê de jî tiştekî binivîse dibê
‘Di edebiyata zarokan de gelek keda min heye’.
Wêje ne ev e. Beşek wêjeya zarokan e, beşek jî pirtûkên perwerdekirinê ne. Mesela pirtûka Haydar Diljen ku me wek Hîva çap kir armanca wê ya sereke dixwaze ziman hînî zarokan bike.
Ev pirtûkek perwerdeyê ye. Lê mesela pirtûka Yehya Elewîferd helbestan dihundirîne û ev wê-jeya zarokan e. Ez di destpêkê de dixwazim vêya bibêjim; pêşiya pêşîn gerek em hinek tiştan ze-lal bikin. Yanê wêje çi ye? Ev nakokî di edebiyata mezinan de jî heye. Hema kî tiştekî nivîsand û got ev wêje ye nabe. Tişteke wisa tuneye. Me-sela Kafka dibêje ‘Heke wêjeyek êrîşî iceberga hişê meriv neke ew ne wêje ye’. J.J.Rousse-au 79 sal piştî Ehmedê Xanî ji bo dê û bavan pirtûkek nivîsiye. Navê zarokeke xeyalî digire.
Zarokê ku Rousseau di vir de behs dike ji çîna bilind e. Wêje hizreke çalak e. Masîreşê Biçûk bi rastî jî tiştekî dide zarokan jî, dide mezinan jî.
Doza serxwebûnekê dike. Yan jî çîrokên Birayên Grimm… Çîrokek li ser masîvan û jina wî heye.
Herî dawî jina masîvan dibêje ‘Ez dixwazim bi-bim xwedê’. Ev hêmayek, alegoriyek pirr bilind e. Ji ber vê yekê senifandin pirr ne mumkun e di edebiyata zarokan de. Çi ye? Mesela zarok hê di hemla diya xwe de ye. Mehekê, du meh
beri-ya ku ji dayîka xwe re bibe divê tu jê re çîrokan bixwînî. Pedagog jî vê dibêjin. Ji bo ku hînî wan dengan bibe. Îja me behsa Nûbihara Biçûkan kir. Ji wê û vir ve salê pirtûkek bihata nivîsîn îro gere herî kêm 330 heb klasîkên me hebana. Lê axir di Hawarê de stûna zarokan heye. Yanê be-şek bi navê stûna zarokan heye û tê de helbest an çîrokên zarokan hene. Paşê Ronahî –jixwe em zanin berdewama Hawarê ye- 28 hejmar derdikeve. Ji xeynî 5 hejmarên pêşîn her hej-mara Ronahiyê bi çîrokê dest pê dike. Navê wê beşê jî çîrok e. Paşê, du-sê hejmar şûnde navê wê dikin çîroka kurmancî. Di nav şerê cihanê yê duyemîn de Celadet Elî Bedirxan –em gelek ge-lek minetdarên wî ne- di 23 hejmaran de vî tiştî dike. Taybetiyeke din jî bala min kişand. Her hej-marê bi çîrokekê dide destpêkirin. Çîrokên fabl.
Îja ez werim ser tecrubeya me ya Hîvayê. Hîva 4 salan li dû xwe hişt. Du stûnên Hîvayê hene.
Ez bixwe him xwediyê wê, him jî edîtorê wê me.
Stûnek jê wekî min got. Divê em hin tiştan ze-lal bikin. Ji ber çi? Heke armanc ziman û wêje be divê bi zarokan were destpêkirin. 12 sal berî Mem û Zînê tê nivîsandin Nûbihara Biçûkan.
Ehmedê Xanî ji loma zana ye. Em karin bibêjin ku Ehmedê Xanî bi feraseta xwe ya wê çaxê lê hay bûye ku heke zarokek bi wî zimanî nexwîne û nizanibe binivîse ev berhem dê ji kê re were nivîsandin. Baweriyeke min a din jî heye: Gelo di nav wan 12 salan de Ehmedê Xanî ji bo zarokan tişteke din nenivîsand? Belkî nivîsiye lê aniha li ber destê me tuneye.
Me weke weşanxane kareke wisa da ber xwe.
Du stûnên me hene. Yek em dixwazin zimanê kurdî nîşan bidin.Bi taybetî ji bo zarokan û pê re dê û bav û kesên ku nizanin… Aliyê me yê din jî wêje ye. Ez hinekî dixwazim behsa xebatên me yên derheqê ziman de bikim. 4 salê me qediya-ye me 40 heb kitêb derxistiqediya-ye. Helbet em ewil dixwazin alfabêtê nîşan bidin. Pirtûka Haydar Diljen… Bi pedagojiyeke xurt vê berhemê ama-de kiriye. Yan jî mesela me ferhenga bi wêne amade kir. Bi kurmancî, bi zazakî û bi îngîlîzî me ji bo perwerdekirina zarokan amade kir. Me du heb setên pêşdibistanê amade kir. Yek ji bo zarokên 3 û 4 salî, yek ji bo zarokên 5-6 salî…
Pirtûkên perwerdeyê meriv karê li gorî temen dabeşîne. Lê di wêjeyê de ev zor e. Ku wêje be tu yê çawa bibêjî ev kes kare bixwîne, ev kes ni-kare. Tişteke wisa tuneye. Me weke weşanxane
dilop
34
Di wêjeya zarokan de hêçandin û derfet
di wêjeyê de jî stûn danîn. Aliyekî mesela em bibên me da çîrokên gelêrî, aliyekî jî çîrokên nû-jen. Me li gorî sîparîşê kitêb dernexistine. Ji ber ku me pere mere ji kesî nestendiye. Hemû tişt bi derfetên weşanxaneyê hatine kirin.
Di sala 2014an de derfeteke baş hebû ji bo vê qadê. Hinekî ji ber rewşa şaredariyan bû jî ev tişt. Min bixwe wê çaxê vejîna ziman û vejîna wêjeya zarokan dît. Wek tê zanîn zarokîstan he-bûn. Em weke weşanxane ligel qedera 100 ma-mosteyên wan civiyan û me nêrîn û dîtinên wan pirsîn. Pirtûkek di ber deste 100 kesî re derbas bû. Vêya hêzeke mezin da me.
Ji aliyeke din ve îro li bakûrê welêt firotana pirtûkên zarokan qediyaye. Ji ber ku zarokîstan hatin girtin, qeyyûm avêtin ser şaredariyan qe-diya. Heke di şaredariyan de polîtîkayeke me ya perwerdeyê hebe em ê derfeteke gelek mezin bi dest bixin. Dawiya dawî ku pirtûk neyê firo-tan nabe. Pirtûk negihê xwîneran, perwerde tu-nebe… Mesela bi hezaran şagirtên zarokîstanê hebûn. Vêya derbeke mezin li weşanxaneyan û li pirtûkfiroşan xist. Ji ber vê ez hêvî dikim piş-tî qeyyûman nêzîkatiyeke xurttir hebe û bi xêra wê ez bawer im atmosfera ku bi zarokîstanan çêbûbû dîsa çêbe û bibe derfet ji bo wêjeya zarokan.
Nêzîkatiya pedagojîk; nîşandana şîdetê di berhemên zarokan de
Mem Bawer: Ez dixwazim hinekî li ser mesele-ya şîdetê bisekinim. Ev mesele li gorî her kesî diguhere. Mamosteyeke zarokîstanê çûbû Fîn-landiya û Swêdê. Dîtinên xwe ji me re qal di-kir. Digot ‘Mesela ez li Swêdê beşdarî xebatekê bûm’. Digot; ‘Digotin na em şîdetê nîşan didin.
Ne pirsgirêk e. Bila zarok şîddetê jî hîn bibin.
Di pirtûkan de bila hebe.’ Ji ber vê ev mesele hinekî guherbar e. Li gorî civakan jî diguhere.
Mesela di hêla rûsan de, di hêla frensiyan de, di hêla îngîlîzan de tu gava peyvekî şaş bikî di-karin ji bo wê peyvê te bikujin jî. Li gorî wî ew peyv li hemberî rûmeta wî şîdetek e. Îja li gorî zarokan jî diguhere. Mesela di wan çîrokên ku Ferîdûn behs kir de dibê hirç çavê xwe derdixe, serê hirçê dişkîne, çavê xwe dixwe û filan. Gava em qala şîdetê dikin qesta me ev e. Ev yek divê tê de tunebin.
Ferîdûn Bîrgul: Ez jî li ser a te me. Ev mesele min jî eleqeder dike. Ez mamosteyê pêşdibistanê me. Ez bi zarokên biçûk re eleqedar im. Rastiya bûyerê çi be divê ji zarokan re bê ravekirin. Em nikarin rastiyê ji zarokan veşêrin. Em veşêrin dê zarok wî tiştî li ciyeke din hîn bibe û dê şaş bike.
Heya diçe ciyekî din hîn dibe û şaş dike em jê re bibêjin. Mesela ku tişteke şîddetwarî hebe tu yê jê re bibêjî heke tu vî tiştî bikî dê ev tişt were serê te. Tu vê bikî ev tişt dê wiha bibe. Yanê za-rok gere wî tiştî ji me hîn bibe, ji me zanibe ku ji tişteke din hîn nebe. Çimkî hin tişt hene divê meriv midaxile bike. Mesela dibe ku zarok ji ber tesîra fîlman biçe û tişteke xirab bike. Em bibê-jin belkî di fîlmekî de şûşeyekî bixwe tiştekî pê neye yan jî agir têxe devê xwe tiştek pê neyê zarok jî biçe heman tiştî bike dê tiştek pê bibe.
Gere meriv bibêje heke te cam xwar dê filan tişt bibe bi te. Gere van tiştan bi rêya wêjeyê, bi rêya lîstikê, bi riya stranan were ravekirin.
Ulku Bîngol: Gotina Rousseau hat bîra min. Di-bêje “Mezin di giyanê zarokan de li rihê mezinek digerin”. Lê dibêje “Ev şaş e. Em gere wî zarokî mezin bikin.” Ji ber wê ez dibêjim di dinyaya za-rokan de şiddet tuneye. Heke em zêde berpêşî zarokan bikin em ê wan hînî vê dinyaya xwe ya bi şiddet bikin. Dawiya dawî gere paradîgmaye-ke hebe ku tê de şiddet û kuştin tunebe. Ewro-payî gava şiddet bidin wekî fantaziyê belkî bidin.
Wa ye aramî heye, şiddet tuneye, mafê her kesî heye. Lê heke Rojhilatanavîn vê şîddetê bide wê pirr bi tesîr be. Û helbet mesela şîddetê ne bi tene tişteke fizîkî ye. Gava îradeya te were des-teserkirin ev şîddet bixwe ye. Bi ya min em ew xeyala ji derveyî şîddetê karibin hê xwedî bikin, hê mezin bikin di hişê zarokan de wê baştir be.
Wa ye aramî heye, şiddet tuneye, mafê her kesî heye. Lê heke Rojhilatanavîn vê şîddetê bide wê pirr bi tesîr be. Û helbet mesela şîddetê ne bi tene tişteke fizîkî ye. Gava îradeya te were des-teserkirin ev şîddet bixwe ye. Bi ya min em ew xeyala ji derveyî şîddetê karibin hê xwedî bikin, hê mezin bikin di hişê zarokan de wê baştir be.[1]