​​​​​​​ÇEKA VEŞARTÎ YA DESTHILADARAN DIJÎ CIVAKAN: MADEYÊN HIŞBIR-1
DÎROKA MADDEYÊN HIŞBIR Û BIKARANÎNA WAN
EHMED SEMÎR- CÎHAN BÎLGÎN
#04-06-2023#
Madeyên hişbir ji çekên herî xeternak in ku pergalên desthildar û dagirker li dijî civakan û tevegerên azadiyê bi kar tînin. Gelo ev made çawa derketine hole, çawa hatine bikaranîn û di roja îroyin de li dijî mirovan-civakan çawa bûne amûrên herî bingehîn ên şerê taybet?
Madeyên hişbir mijarek sereke ya rojeva gelên cîhanê ye. Bikaranîna van madeyan ku bi dehan mîlyon kes bi kar tînin her diçe zêdetir dibe. Her çiqasî di qada navnetewî û nava sînorên dewletan de yasayên qedexekirinê hatibin derxistin jî, dîmenên derdikevin holê û pêkanîn nîşan didin ku desthilat bixwe di nav vî karî de ne; êdî ev made bûne çavkaniyên herî mezin ên bazirganî, amûrên siyasî, leşkerî û teslîmgirtina mirovan.
Di vê dosyaya ku ji 6 beşan pêk tê de, em ê balê bikişînin ser dîroka madeyên hişbir, rêbazên bikaranîna wan, têkiliya wan a bi siyaset, şer û civakê re. Her wiha em ê balê bikişînin ser polîtîkayên ku dewlet, deshilat û dagirker bi taybetî li dijî gelên Rojhilata Navîn dimeşînin.
Madeyên hişbir ji gelek cûreyan pêk tên. Bikaranîna madeyên hişbir dibe sedema gelek pirsgirêkan. Ev made wekî jehrê li tevahî bedena mirovan belav dibin, ji ser hiş dibin, digihîje asta ku bêyî li ser hemdê xwe be kiryarên dijminane bike.
Madeyên hişbir bandorê li pîskolojiya bikarhînerê wê dike û zehmete bi hêsanî dest jê berde. Ji ber vê yekê pirsgirêkên pîskolojîk, bendî û zihnî zêde dike û dibe sedema nexweşiyan û mirinê.

$DÎROKA MADEYÊN HIŞBIR$
Li gorî lêkolînan madeyên hişbir bi gihayên bi navê Esrar-Cannabis û Afyonê destpê kiriye. Esrar cureyeke gîha ye ku destpêka serdema kevir a nûjen (3000-10000 B.Z.) ji aliyê mirovan ve hatiye çandin. Beriya derketina pergalên desthilat û dewletan qebîle û gelan ev gîha di ayînên xwe yên olî de û her wiha ji bo nexweşiyan wekî derman bikar dianîn. Dîsa di xwarin û çêkirina cilên nava malê yên wekî merş û hwd. de jî sûd jê digirtin.
Afyon (Opium-xişxax) jî beriya zayinê 4000 li welatê Sumeriyan hatiye dîtin û çandin. Li gorî lêkolînan Sumeriyan ev giha diçand û ava wê bi kar dianîn. Navê cel ango kêfxweşî û bextewarî li vî gîhayê dikirin. Wan deman Afyon di çêkirina dermanan de hatiye bikaranîn. Heman serdemê çêkirina alkolê pêş ketiye.
Li gorî lêkolînên li ser madeyên hişbir hatine kirin, di demên qebiliyan de madeyên narkotîk, di merasîmên olî de ji bo aramkirin, baldarî û afrîneriyê hatine bikaranîn.
$CIH Û RÊBAZÊN BIKARANÎNÊ$
Şopên bikaranîna madeyên hişbir li ser tabloyên neqişandî yên li ser dîwarên perestgehan hatin dîtin. Her wiha di kolandinên dîrokî de gelek nîşane derketine holê. Li gorî tablo û belgeyan madeyên afyon û esrarê li Mezopotamya, Misir, Çin, Ewropa, Hîndistan, Amerîkayê di ayînên olî de, her wiha ji bo kêmkirina êşan û dermankirina nexweşiyan hatine bikaranîn. Dîsa di çêkirina cil, kaxez, werîs û xwarinan de jî mirovan ev made bikar anîne. Li aliyê din bûne mijara wêje, helbest û felsefeye.
Li nîvgrava Grek jî bi hezaran salan afyon wekî hêmanek bingehîn ê dermankirinê hatiye bikaranîn. Afyon di pîrozbahiyên kevneşopî de hatiye bikaranîn. Kulîlkên Xişxaş wekî diyarî dihatin dayîn û carna jî tevli hingiv dikirin û didan kole û leşkeran da ku hêza xebitandinê zêdetir bikin.
$MADEYÊN HIŞBIR ÇAWA BÛNE AMÛRÊ DESTÊ DESTHILATAN$
Wexta ku pêvajoya desthilatdarî û dewletê destpê kir, madeyên hişbir jî êdî veguherîn çekek di destê desthilatan de. Asuriyan çandina afyonê li Mezopotamyayê belav kiriye ku navê “gîhayê kêfxweşkirinê” lê kiriye. Bi vê rêbazê mirov bê tesir kirine û serweriya xwe berfireh kiriye.
Li Misirê çandina afyonê beriya zayînê (BZ) di salên 1500’an de zêde bûye û wekî madeyekê bêhişkirinê hatiye bikaranîn. Li gorî mîtolojiya Misriyan ev giha bi rêya yezdan Thoth (xwedayê desthilatê) gihîştiye Misirê. Her wiha gulên sosin û lotus jî di çêkirina madeyên hişbir de hatine bikaranîn. Misriyan bi taybet kole bi van madeyan hîn zêdetir dane şixulandin. Di kolandinên dîrokî yên heta nihade bermehiya herî kevin a afyonê dîsa di gorek li Misrê de hatiye dîtin.
Afyon li Hindistanê beriya zayînê di salên 1600’an hatiye bikaranîn û belav bûye. Di serdema Romayê de jî afyon zêde hayite bikaranîn. Di goristaneke Romayiyan a ku dîroka wê vedigere piştî zayînê 390’an de, heşîş û şûşeyên cam hatin dîtin. Di van şûşeyan de şopên dûxana madeyên hişbir hatine dîtin. Di pirtûkên têkildarî mijarê de, hatiye gotin ku dema Romayiyan de ev giha wekî amûrekî ku koleyan hîn zêdetir bikar bînin hatiye bikaranîn. Bi gotineke din bi van madeyan kole ji ser hişê wan birine û hertim dane şixulandin. Her wiha wekî amûrek xwekuştinê jî hatiye bikaranîn; yanî bi vê rêyê gelek kes hatine kuştin.
Beriya zayînê li parzemînên Amerîka, Avrupa û Afrîkayê jî afyon hatiye bikaranîn. Li van herêman hemuyan jî, madeyên hişbir ji aliyê desthilatan ve li dijî civakan û hêzên dijber wekî çekek hatiye bikaranîn. Di encamê de gelek komkujî çêbûne.
$SERDEMA KAPÎTALÎZMÊ Û BÊHIŞKIRANA TEVAHIYA CIVAKAN$
Di serdema pergala kapîtalîst de madeyên hişbir êdî bûne yek ji çekên herî bibandor ên dijî mirov û civakan. Bi taybetî li gel pêşketina netew-dewletan êdî dibe çeka bingehîn. Her desthilat û dewletek li dijî dijberên xwe wekî çekeke veşartî bi kar aniye. Lê ya girîngtir jî ewe ku ev çek di heman demê de bûye çavkaniyek mezin a bazirganiyê. Yanî hem wekî çek bikar tînin û mirovan bê hişt dikin, hem jî bi bazirganiya wê qezencek qirêj bidest dixin.
Hêzên serdest ji desthilatdariyên xwe, welatên ku gihayên afyon û esrar lê zêde tên çandin dagir kirine, bi buhayê mîlyaran dolar bazirganî pêş xistiye û hem talanî kiriye, hem jî mirovên van welatan bêhiş kirine. Niha ji van gîhayan derzî, heb û toz tên çêkirin û li dijî civakan tên bikaranîn. Bi taybetî ji Afnganîstanê heta Amerîkayê rêya bazirganiya madeyên hişbir hatiye avakirin û hemû sermayedar û desthilatdar tê de cîh digirin. Ev made di ser Îran û Tirkiyeyê re derbasî Ewropa, ji wir jî belavî parzemîna Amerîkayê dibe.
Şerê Ingilîstanê yê li dijî Çînê (1840), şerên di navbera Ingilîstan, Fransa û Çînê yên navbera salên 1856-1860ʹî de, girîngiya bazirganiya afyonê ji bo çîna bûrjûwazî îsbat dikin.
Madeyên hişbir piştî şerên cîhanê yên yekem û duyem êdî bi temamî veguherîn çekên desthilatdariyê. Ji salên piştî 1950’yan ve jî, bazirnaniya wan li cîhanê serwer bû. Êdî ji bilî heb, derzî û tozê di gelek madeyên xwarin û vexwarinê de jî hatine bikaranîn, mirov-civak bi wan teslîm hatine girtin.
Her çiqasî li nava sînorên dewletan û qada navnetewî li ser kaxizan yasayên qedexekirinê hatin derxistin û navendên dermankirinê hatin vekirin jî, ev şeklî mane û di rastiyê de tu dewlet dijî dernakevin.
Li gorî rapora Neteweyên Yekbûyî (NY) di sala 2020ʹan de hilbirîna kokaîna saf li ser asta cîhanê gihîşt 2 hezar ton. Heman rapor dibêje ku hilberîn 2020’an de li gorî sala 2019ʹan ji sedî 11 zêde bûye. Li gorî raporê benderên Kolombiya, Ekvador û Brezîlyayê xalên girîng ên derbasbûna van madeyan ji bo Ewropayê ne.
Dîsa li gorî rapora NY’ê di navbera salên 2020-2021ʹê de hilbirîna afyonê ji sedî 7 zêde û gihîştiye nêzî 8 hezar tonî. Ji 95’ê vê hilberînê li Afganîstan, Tirkiye, Myanmar û Meksîkayê çêdibe.
Li gorî lêkolînan li Sûriyeyê jî çêkirina hebên captagon ên hişbir pêş ketiye. Dahata wê di salekê de 5,7 milyar dolar derbas kiriye. Li gorî Daîreya Dijî Madeyên Hişbir a Emanê, Urdun ku nuqteya derasbûna madeyên hişbirê bû, veguheriye navendeke mezin a belavkirinê.
Di raporê de tê gotin ku sala 2020ʹan li cîhanê bi qasî hezar û 400 ton madeya kokaîn hatiye desteserkirin. Ev made ji Amerîkaya Bakur û Ewropayê derbasî Afrîka û Asyayê bû.
Neteweyên Yekbûyî piştî êrişa Rûsyayê hişyarî da ku hilbirandina madeyên hişbir li Ukranyayê zêde bibe.
27ʹê Hezîrana 2022ʹyan Nivîsgeha Têkildarî Madeyên Hişbir û Sûcan a Neteweyên Yekbûyî (UNODC) sedema zêdebûna bazirganiya bi madeyên hişbirê spart aloziyên navneteweyî.
$HEJMARA KESÊN MADEYÊN HIŞBIR BI KAR TÎNIN Û BAZIRGANÎ$
Li gorî raporên NY’ê di navbera salên 2010 û 2019ʹan de hejmara kesên ku madeyên hişbir bi kar tînin ji sedî 22 zêde bûye. Di sala 2019ʹan de derdora 200 mîlyon kesan madeya heşîş (xişxaş), 20 milyon kesan kokain bikan aniye. Ev hejmar dibe ji sedî 4’ê niştecihên cîhanê.
Heman rapor balê dikişîne ku li Amerîkayê di belavbûna vîrusa Koronayê (Covid 19) a sala 2021’an de, zêdetir 100 hezar kesên ku derziyên hişbir bi kar anîn, mirine.
Nivîsgeha Têkildrî Hişbirî û Sûcan (UNODC) ragihand ku di sala 2019ʹan de, 275 mîlyon kes li cîhanê madeyên hişbirê bi kar anîne û 36 mîlyon kes jî, ji ber bikaranîna zêde ya madeyên hişbirê pirsgirêkên tenduristiyê dijîn.
Li gorî heman raporan ji ber bikaranîna madeyên hişbirê li cîhanê salane zêdetirî 750 kes dimirin.
Li gorî rapora UNODC a sala 2022ʹyan, li seranserê cîhanê di sala 2020ʹan de 584 mîlyon kes (Temenên wan navbera 15 heta 64 salî diguhere) madeyên hişbirê bi kar anîn. Li gorî vê reqemê rêjeya bikaranîn li gorî salên borî ji sedî 26 zêde bûye.
Li gorî rapora nû ya UNODC, salane bazirganiya bi madeyên hişbirê re tê kirin bi qasî 500 mîlyar dolar e û fatoreya salane ya pêngavên dijîî hişbirê 100 mîlyar dolar derbas dike.
$LI PARZEMÎNAN RÊJEYA HILBERÎNÊ$
Raporên NY’ê hejmara welatên ku madeyên hişbir tên hilberandin û bazirganiya wan tê kirin jî eşkere kiriye. Li gorî vê yekê li 176 welatan madeyên heşîşê tên hilbirandin. Li parzemîna Amerîkayê sedî 54, li Afrîkayê sedî 26, li Asyayê sedî 15, li Ewropayê sedî 4 û li Okyanûsyayê sedî 1 heşîş tê hilbirandin.
Ajansa Dijî Hişbirê ya NYʹê sala 2022’yan ragihand ku çandina heşîşê li Afganistanê ji sedî 32 zêde bûye û rûbera çandina wê li beramberî salên borî gihîştiye 233 hezar hektarî. Ji Afganistanê madeyên hişbirê bi qaçaxî ji bo Ewropa, Asyaya Navîn, Pakistan û Hindistanê tên şandin. Meksîka û Kolombiya ji welatên herî girîng ên hilbirandin û belavkirina madeya eroin tê kirin e. Ji van welatan eroin derbasî parzemînên Amerîkaya Bakur û Başûr tên kirin. Ewropa di hilbirandina madeya hebên ecstasy de li pêş e.
Li gorî Komîseriya Koç û Kar û Barên Hundirîn a Ewropayê, madeyên hişbirê bi 5 cûryên wekî heşîş, kokaîn, ecstasy, eroin, amphetamine‏ bi qaçaxî tên derbaskirin. Welatên ku herî zêde hilberîna ecstasyê lê çêdibe Hollanda û Belçîka ne; li pey wan Polonya, Estonya û Lîtvanya tên. Çekya, Slovakya, Hollanda û Belçîka di rêza pêşîn a hilbirandina amphetamine de ne. Perû, Bolîvya û Kolombiyayê jî di hilbirandina kokaînê de di rêza pêşîn de ne. Herêma rojavayê Afrîkayê navenda herî girîng a depokirin û veguhestina vê maddeyê ye ji bo tevahiya cîhanê ye.[1]