Mîtolojî û neteweperwerî
Selamî Esen
Mîtolojî her çiqas bi wateya xwe ya giştî wek bawerîyên kevin ên civakê bê destnîşankirin jî, di esasê xwe da bi veguherînê ra adapteyî roja me dibe. Ti xilasîya gerdûnê ji “guherîn”ê tune, her tişt diguhere. Palpişta herî saxlem jî ew e ku bîr û bawerîyên civakê xwe adapteyî vê guherînê bikin, lew “veguherîn” derman e. Ji bo hebûna neteweyekê (qesta me dê bêtir Serdema Kapîtal be) vejîna kokan, anku “vegera li mît û efsaneyan” weka tiştekî esas hat dîtin.
Mît û monomît
Li seranserê cîhanê mirov li ku niştecih bûbin, di nav dewr û dewranan, şert û mercan da mît hilberîne, ev mît çavkanî ne ji bo berhemên ku ji laş û aqilê mirovan pratîze dibin. Dîn, felsefe, huner, şêweyên civakî yên insanên prîmîtîf û dîrokî, vedîtinên gewre yên zanist û teknolojîyê, xeyalên ku xewa mirovan dişeriqînin… tev da ji gustîlka esas û efsûnî ya mîtan derdixin holê (1). Mirov heke bi baldarî lê kûr bibe dê bibîne ku di esasê xwe da mît cîhaneka antî-lojîk e. Helbet, ev nayê wê wateyê ku mît welatê xurafeyan e. Tiştên cewherî (yên di zêhn û gîyanê mirovan da), dibin wesîle ku mît bibe stargeha efsûnî ya mirov û neteweyan.
Li gorî Joseph Campbell, monomît vê wateyê dide ku di esasê xwe da her bûyera mîtîk ji heman kokê tê. Yanî beşên wê hene û ji bo hemû mijar û bûyerên mîtîk derbasdar in: Destpêk, Veqetîn, Têgihiştin û Veger. Heke mirov van beşên monomîtê baş îzeh bike mirov dikare ji bo mîtolojîya Kurdan “Memê Alan” wek mînak destnîşan bike. Li ser monomîtê dîsa nexşeya di Şahnameya Kurdî (2) da mînak e.
Mît û neteweperwerî
Angaştên Campbell ên derbarê kêşeya mîtan da ev in: 1) Civaka hevçerx di nav gêre û alozîyekê da ye; 2) sedema vê gêre û alozîyê ev e ku mirovên hevçerx jîyanê bêwate dibînin; 3) sedema bêwatebûna jîyanê jî ew e ku mirovên hevçerx ji mîtan bêpar mane; 4) sedema vê bêparîyê jî ev e ku zanistê, mît binpê kirîye; 5) ligel vê yekê wateya mîtê ne rasterast, bes sembolîk e; 6) wateya wê ya sembolîk jî di esasê xwe da psîkolojîk e; 7) wateya mîtê ya psîkolojîk jî Jungperwer e; 8) heke mirov bi şêweyeka sembolîk, psîkolojî û Jungperwerî bixwîne wê bê dîtin ku mît û zanistî li hev digirin û mirovên hevçerx dê vê yekê qebûl jî bikin; 9) heke bê qebûlkirin jî dê bê dîtin ku mît wateyê li jîyanê dike û aramdarîya civakî dê ji nû ve peyda bibe (3). Kuştina hestan tê wateya serdestîya lojîkê, an jî vemirina mîtosê. Civaka bêhest (bêmîtos) civakeka berjewend, tehekumkar û îteatkar e. Bes sosyolojîya têgeha azadîyê jî destûrê nade civaka lojîk a rijî (4).
Helbet hêsan e mirov di karê avakirina neteweyê da giringîya bikaranîna dîrok û siruştê fêm bike. Derbarê vê peywendê da Smith dibêje: Veguherîna gelê eşîr ê koçer bo neteweyekî sazbûyî, ji bo wan dayîna hestên nasname û aîdîyetê, hevgihandin û yekparekirina wan, ji bo wan dayîna hestên otantîkî û xweserîyê ku xwe bi xwe rêve bibin… ev tevda hewceyî çarçoveyeka sembolîk in û bi saya vê yekê civak dikare tevbigere û bibe xwedî îstîkrar. Ev pêkhate jî girêdayî mîtolojîya rabirdûyê û helbestwerîya siruştê ye (5). Vêca pêşeng û avangardê civakê kî be gerek e behsa qehremanîya dewrên berê bike da ku civak adapteyî dever û modela nû bibe. Di nav civaka kurdan da ev yek bêtir bi destê şa’ir û hunermendan pêk hatîye. Hin pêşengên kurdan pêwîstîyê pê dibînin ku behsa Serdema Neolîtîk û mîta Kawayê Hesinkar bikin. Ev yek astên girîng in, weku Smith gotî ji bo nifşên nû hestewarîyekê didin peydakirin. Di nav civaka kurdan da kêmasîyeka mezin heye: nezanîn û belavnebûna Şahnameya Kurdî. Helbet bi saya vê mîtosê mirov dikare ruhê neteweyî û hafizeyeka kolektîf a civakê xurt bike.
Her çiqas di disîplîna pedagojîyê da xalên hevbeş hebin jî, ji ber ku wek mufredat wê pêwîstîyê bi “neteweperwerî”yê dibîne, bivê-nevê dê di nav pergala perwerdeya neteweyan da ferqîyetên cuda derkevin. Smith ji bo vê yekê mînakên wiha dide: Dibistana Gel a îngilîzan, gymnasiuma almanî, lîse û akademîya Fransî. Helbet ev ferqîyetên mezin dê di nav nifşên ciwan da nêrînên cuda jî derxînin holê. Ev yek bivê-nevê dê bandorê li ser têkilîyên endustrîyel, praksîsên polîtîk, têkilîya dîn û dewletê, malbat û têkilîyên zewacê jî bike.
Wek encam, ji bo ku neteweyek xurt bibe divê tenê pala xwe nede xîmê etnîsîteyê, herwiha divê rabirdûyeka wan a zindî jî hebe. Eger tune be jî wek ku Smîth gotî divê peyda bike! Divê peyda bike da ku ji bo neteweya xwe wek kok jê ra mekan û hafizayekê çêke. Bi saya medya û pergala perwerdeyê divê cihê van hêmayên mîtîk di hafizaya civakê da qayîm bike, eger ev pêk bê jixwe dê ev veguhere pêş-qebûlîyên derhişî ên nifşên nû. Stonehenge û Druidên îngilîzan, Qudis û sembolên kenîşteyan yên cihûyan ji bo vê yekê mînak in. Qet nebe zindîkirina Rustem û nemaze jî ya Kawayê Hesinkar ji bo kurdan mînak in.
Tevahîya mît û secere di esasê xwe da nasnameyeka dîrokî rave dikin. Herwiha ev nasname bi endamên civakê (yên di perîferîya civakê da mayîn jî) sembolîze dibe û dibe nîşaneya qedera neteweyî. Lew vegerîna rabirdûyê pêwîst e, mît ji bo vê vegerînê bingeheka esas e.
Çavkanî:
1- Champbell, Joseph (2010), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, Stenbol: Kabalcı.
2- Divê em ji bo Şahnameya Kurdî berê xwe bidin xebatên Shahab Vali: Kurdên Yarsan / Dîrok û Mîtolojî (Avesta-2018), Şahnameya Kurdî / Rustemê Zal û Heftxana Wî (2021-Avesta).
3- Segal, Robert A. (2006), Joseph Campbell’in Mit Teorisi, kovara Milli Folklor: jimar. 70.
4- Ji bo agahîyên berfireh bnr. Zygmunt Bauman (2015), Özgürlük, (wer. Kübra Eren), İstanbul: Ayrıntı.
5- Smith, Anthony D. (2002), Ulusların Etnik Kökeni, Ankara: Dost Kitabevi.
[1]