=KTML_Bold=Xiyaneta Enkîdû=KTML_End=
#Necat Zivingî#
Destana herî kevn ya cîhanê Gilgamiş e. Pênc hezar sal berê hatîye nivîsîn. Ji Îlyadaya Yûnanîyan û Mahabharataya Hindûyan hezar û pênsed sal kevintir e.
Şaristanîyê, li Mezopotamyayê berya mîladê di navbera 5000 û 4000 î de bi Sûmerîyan dest pê kir. Nayê zanîn bê Sûmerî ji Îndûsa Hindistanê bi rêya deryayê hatine yan ji bakur, derdora Qefqasê daketine. Zimanê wan yê yek kiteyî, ne ji koma Hînd-Ewrûpa, Fîn-Uygur yan jî Ural-Altay e. Li derdora çemên Dicle û Feratê bajarên Uruk, Kîş, Erîdû, Şuruppak, Lagaş û Nîppûr ava kirin.
Sûmerîyan ber bi 3000î ve nivîs dîtin. Nivîsa bi resm her ku çû veguherî nivîsa mîxî. Herîya ritam (balçik) ya ber çeman wek qetên nan hat ziwakirin (dupşar) û bi qamîşan li ser wan hat nivîsîn. Piştî nivîsê, ev tablet yan li ber tavê yan jî di tenûran de hatin hişkkirin. Di bin banê perestgehan de dibistanên nivîsê vebûn û zarokên giregiran, li van dibistanan xwendin. Nivîs bi destê Fenîkeyîyan ji Yûnanê li hemî rojavayê cîhanê belav bû.
Piştî Sûmerîyan berya mîladê di navbera 2334–2154ê de împeretorîya Akkadîyan li mezopotamya hukim kir. Piştî wê Gutîyan dewleta Akkadîyan ruxand û derdora sed salî li herêmê hukim kirin. Piştî Gutîyan, Asûrîyan berya mîladê di navbera 2025-612ê de bûn desthilatdar. Mezopotamyaya navîn li jor welatê Sûmerîyan bû û wek Sûbarû dihat zanîn. Piştre wek Asûr deng da. Asûrî ji Samîyan bûn û bi Akadî diaxivîn. Berya mîladê ber bi 2000î ve, Akadîya başûr wek Babîlî, ya bakur wek Asûrî dabeş bû.
Di sala 1839an de Henry Layardê Ingilîz li girikên nêzîkî Mûsilê dest bi kolanan kir. Ev der bajarê Nemrûd û paytextê Asûrîyan Nînewa bû. Di sala 1942yan de Paul Emîle Bottayê Frensî kolanên nû da destpêkirin. Nêzîkî Nînewa li girikê Horsabadê gelek peyker derketin û li Ewrûpa yekem mûzexaneya Asûrîyan li Louvreyê vebû. Layard jî di sala 1852yan de li perestgeheke Asûrbanîpal dabû çêkirin gelek tablet dîtin. 75 hezar tabletên Layard û Rassam dîtin, li British Museumê pirtûkxaneya Asûrbanîpal pêk anîn.
Berya jevderxistina van tabletan, lêkolînerên rojavayî ji nivîstekên Behîstûnê zimanên Zend-Avesta, Elamî û Akadî keşf kirin û xwendin. Piştî di sala 1857an de Akadî hat xwendin, di sala 1872yan de George Smîth ji tabletên Brîtîsh Museumê yên bajarê Nîppurê destana tofanê xwend. Destana Gilgamiş “vegotina Nînewa” bi vî awayî ji tabletan hat keşfkirin.
Gilgamiş, keyayê bajarê Urukê ye. Dayika wî xwedawenda bi navê Nînsûn, bavê wî şeytanê bi navê Lîlla ye. Lewma nîv-xweda, nîv-mirov e. Li gor tabletan, 1200 salî Lugalbanda, 100 salî Dumuzî, 126 salan Gilgamiş, 30 salî jî Ur-Nungal li Urukê hukim kiriye.
Destana Gilgamiş ya Sûmerîyan berya mîladê di 2000î de derbasî Akadî bû. Berya mîladê di sala 1200î de hozanekî Urukî yê bi navê Sîn-Lekke-Unnînnî, destan ji nû ve berhev kir, bi wezna erûzê behra recezê nivîsî. Destan bi vê risteyê dest pê dike:
“Ew ku her tişt dît, dixwazim wî bi welat bidim nasandin
ew ku her der nas kir, her tişt fêr bû
li her derê hemî veşarî eşkere kirin
ew zanayê zanayan, têgihîştîyê her tiştî.
Tiştên veşartî dîtin û veguhestin
Agahîyeke ji tofanê kevintir gihand me.”
Li gor tabletan, Gilgamişê kurê Lugalbanda û çêleka pîroz Nînsûn, keya û şivanê Urukê gelek karên serkeftî dike, di çîyayan de rêyan vedike, bîran çêdike. Ji sisêyan diduyê wî ji goştê xwedayan, yekê wî ji goştê mirovan e. Leheng û şervanekî navdar e. Lê her jinê ji xwe re dixwaze. Kuran ji bavê wan re nahêle. Her kes ji tirsa wî diricife û gilîyê wî li xwedawend Anû dikin. Anû, gazî xwedawenda mezin Arûrû dike û dibêje “te Gilgamiş çêkir, niha hemtayeke wî çêke ku tim bihevkevin, Uruk rihetîyê bibîne”. Arûrû, Enkîdû diafirîne. Gewdê wî bi pirç, porê wî wek yê jinan. Mirov nedîtibûn. Bi xezalan re diçêrîya. Bi kerîyê heywanan re dadiket ser kanîyan. Nêçîrvanek wî dibîne û gelek ditirse. Tê, Gilgamiş ji vê rewşê agahdar dike. Gilgamiş dibêje jê re jineke şox bibin, dema jinê bibîne tebat nake, kerî wê wî biterikîne. Jin diçe li ber kanîyekê lê rast tê. Şeş şev û heft rojan bi hev şad dibin. Piştî wê, kerîyê wî jê direve. Weke berê nikare baz bide. Hêza laşê wî qels dibe. Jin jê re wiha dibêje: “Tu çima bi heywanan re li van warên bêkes digerî? Were te bibim Urukê”. Enkîdû dibêje “Em herin. Bila alem bizane ka ez bihêz im an Gilgamiş. Dixwazim pê re şer bikim û wiha qîr bikim li meydana Urukê: Ez im yê herî hêzdar”. Bi vî awayî Enkîdû tê bajêr. Bi Gilgamiş re şer dike. Lê zora hev nabin. Dibin heval. Wî fêrî xwarina nan, vexwarina şerabê û serşûştinê dikin. Gewdê xwe yê bi pirç dişo û zeytê li xwe dike, xwe bi cilûbergan dixemilîne. Bi vî awayî serpêhatîyên Gilgamiş û Enkîdû dest pê dikin.
Di vê destanê de çîroka Gilgamiş û Humbaba (Huwawa) me bi xiyanetekê re rûbirû dike: Xiyaneta Enkîdû. Helbet di destanê de wek xiyanet nayê pênasekirin. Lê ji hûrgilîyên vegotinan dîyar e Enkîdû xayintî bi qewmê xwe re kirîye.
Li gor çîrokê, Gilgamiş ligel Enkîdû ji bo darên sedrê bîne diçe çîyayên Zagrosê. Daristana sedrê ji alîyê dêwekî “Arasteyê heft çirûskan” ve tê parastin. Huwawa ji nesla xwedayan e û kes nikare li ber çirûskên wî çavê xwe veke. Ew dêwekî nîv-mirov, nîv-xweda ye. Li gor tabletan, Gilgamiş wiha behsa Humbaba û daristana sedrê dike: “Dixwazim ew ê navdar bibînim / Ew ê navê wî li her welatî pir tê bîranîn”. Em ji tabletên Sûmerîyan bixwînin:
“Li daristanê Humbabayê dêw dijî
Were bi te re em biçin wî ji holê rakin
Welat ji xirabîya wî xilas kin
Biçin darên sedrê jêkin
Enkîdû devê xwe vekir, xeber da:
Ji Gilgamiş re got:
“Dizanim ez, bira, dema kovîtîyê
Fêr bûm wexta bi kerîyê xwe re digerîyam
Derdora daristanê du caran şêst qonax e
Kî dikare bikeve navê?
Weke heytehola tofanê ye
Qêrîna Humbaba
Li cem devê wî agir ne tu tişt e
Henaseya Humbaba ji mirinê xirabtir e
Tu çima xwe tevlî karekî wisa dikî
Çima radibî dînîtîyeke wisa
Yê berê xwe bide vî şerî
Xwe li hemberî Humbaba dibîne.”
Li gor agahîyên Enkîdû dide, bi pêşnîyaza xwedayê hêzên sirûştê Adad, xwedayê bablîsokê Vêr daristana sedrê diparêzê ku nobedarê wê Humbaba ye. Enlîl bi heft birûskan ew arastîye.
Di tabletên çîroka Gilgamiş û Huwawa de, dema Gilgamiş dixwaze biçe ser çîyê, Enkîdû wiha jê re dibêje: “Keyayê min, heger tu îro derkevî çîyê, divê tu pêşkêşî xwedawendê rojê Ûtû bikî… Çîya di îradeya xwedawendê rojê Ûtû de ye”.
Di tableta pêncan de Gilgamiş û Enkîdû tên ber çîyayê sedrê û perestgeha Îştar (Îrnînî) dibînin. Dema Gilgamiş û Huwawa têne hemberî hev em fêr dibin ku Enkîdû yek ji qewmê Huwawa ye û Huwawa wî bi xayîntîyê sûcdar dike. Di tabletan de wiha derbas dibe:
“Hey Enkîdû, dola masîyan ku bavê xwe nizane!
Yê weke kûsîyan şîrê dayikê nemêtîye!
Di nûciwanîya tê de çavê min li ser te bû
Bi taybet nêzîkî te nedibûm
Niha te bigrim û bikujim wê dilê min rihet be
Lewra te Gilgamiş anî vêderê
Ew dijmin e, bîyanîyekî çavsor e.”
Li gor tabletên çîroka Gilgamiş û Huwawa, Gilgamiş ji Huwawa re dibêje min xwişka xwe anî ku em bibin xizmên hev. Û gelek tiştên din. Mebesta xwe ya şer eşkere nake. Huwawa jî hêzên xwe pê re parvedike. Lê Gilgamiş bi dek û hîleyan wî dixe xefikê. Dema Huwawa girêdidin wiha dibêje “Te derew kir, ez xapandim. Te soz dabû!”.
Di encamê de Gilgamiş û artêşa wî heft daran jê dikin, lîstikekê li serê Humbaba digerînin û serê wî jêdikin. Xwedawend Enlîl ji vê yekê aciz dibe. Enlîl “Heft çirûskan” li heft hebûnên wek “çem, çîya, şêr…” belav dike.
Çîyayên Zagrosê, xwedawendê rojê û heft çirûsk Kurdan bibîr tînin. Mirov dikare vî qismê destanê bi Kurdan ve girêde. Û xiyaneta Enkîdû! Ji bo rê li ber zordestîya Gilgamiş bigre hatibû şandin. Lê xwe jibîr kir. Ji rê derket. Pêşî bi jina şox xapîya. Piştre bû hevalê Gilgamiş. Rêya çîyê nîşanî wî da, derîyên çîyê jê re vekirin. Welatê rojê têk çû. Hey Enkîdû! Dola masîyan!
[1]