ئەوەجە گردیەکاو مرۊڤی جە هەرەمەکەو ئابراهام مازڵۆینە
ئابراهام مازڵۆ (1970-1908) ڕەوانشناسی ئەمریکایی، ئەشناسیا بە بونیادنەروو ڕەوانشناسی هۆمانیستی (مرۊڤدۆسانە) تاواش پەی یەکەمجاری جە تارێخوو عێلموو ڕەوانشناسینە ئەوەجە سەرەکی و گردیەکاو مرۊڤی جە قەوارەو هەرەمەکەیشەنە، بە نامۍ هەرەموو مازلۆی برمانۆ و وزۆشا وەردوو دەسو پەیجۊر و هۆگراو دنیاو ڕەوانشناسی. ئی هەرەمە هەرپاسە بېیەن بە بنەمایەو تێئوریک پەی بەشوو ڕەوانشناسی کۊمەڵایەتی. هەرەموو مازڵۆی کە ئەوەجێ و هاندەرێ مرۊڤی شی کەرۊوە، پەنج پلێکانێ گېرۆوێ کە بەپاو گرینگی ئەوەجەی یۊ شۆنەو یۆیرە میا. پلێکانەی یۆهەمەشا ئەوەجە بنەڕەتیەکاو مرۊڤی دیاری کەرۊ. ئی پلێکانێ پلێکانەی بنەماییەنە و پلێکانەکاتەری بەپاو پەیوازی ئەوەجەکاو مرۊڤی گرێدریای پلێکانەی یۆهەمیەنێ. هەر پلێکانیەیچ بەشێو چا ئەوەجا مرمانۆ کە پەی مەنەیەو مرۊڤی هەتا گەشەی کەسایەتیش پەیوازێنێ. مازڵۆ سەلەمناش کە ئەوەجە مادیەکا ( ئەوەجێ فیزیۆلۆژیکێ) جە ئەوەجەکاتەری پەیوازتەرێنی و ئینای وەڵێ ئەوەجەکاتەرینە. پەی نموونەی هەناسە و ئاوی ونان فرە جە تەلەفون و ماشینی پەیوازتەرێنێ.
پلێکانەکا بەپاو پەیوازیشا پی جۊرێنێ:
1. ئەوەجە بنەڕەتیەکا (ئەوەجە فیزیۆلۆژیەکا) : ئی ئەوەجا پەی درێژەدای بە ژیوای و ساقی جەسەی و سڵامەتی ڕەوانی مرۊڤی پەیوازێنێ. بەرئاورد نەکەردەی ئی ئەوەجا زیانی گەورەش هەن پەی جەسەی و ڕەوانی و ژیوای مرۊڤی وزۆ خەتەر. هەناسەدای، واردەمەنی، ئاوی، کەش وهەوای وەشبار و وچانی و سەیایەو... جە گرینگتەرینوو ئی ئەوەجانێ. کەموکوڕی و ناتەمامی ئی ئەوەجا نە تەنیا وەرگېری کەرۊ جە هۆروەستەی مرۊڤی پەی پلێکانەکاتەری و یاوای بە ئەوەجەکاتەری، بەڵکوو شۊنەمای نەرێنیە سەرو هۆرز وکەوتوو مرۊڤی منیۊرە و هامسەنگی بەینوو جەسەی و ڕەوانی تێک مڎۆ. بەرئاوردکەردەی ئی ئەوەجا جە ڕاسیەنە بنەمایە پتەوەنە پەی ھۆروەستەی و یاوای بە ئەوەجاکاتەری. ئەوەجەی جنسی چی پلێکانێنە دەورو هامسەنگی جەسەیی و ڕەوانی وێنۆ.
2. ئەوەجە بە ئارامشی و دڵنیایی: دووهەمین ئەوەجەی پەیواز پەی ژیوای و سەقامگیری، ئەوەجە بە ئارامش و دڵنیاین. بەرئاوردکەردەی ئی ئەوەجەیە یاردی مرۊڤی مڎۆ تاکو ژیوایەو ڕېک و سەقامگیر و درێژماوە و دوور جە تەرسێ و دڵەڕاوکێ پەی وېش بنیۆ یۆوە. بەرئاورد نەکەردەی ئی ئەوەجەیەبۊ بە هۆکارو نادڵنیایی و ناهۆمێڎی بە ئایەندەی و سەروەنەشێویایی پەی تاکی و هەرپاسە ناداڎپەروەری و گەندەڵی و... جە گلێرگەنە. ئارامش و ئاشتی کۊمەڵایەتی، دەسەڵاتی ڕەوا، یاسا و داڎوەری، ھەرمانە و دەرئامەڎ، فەراھم بېیەی بژیوو ڕوانەی، ئێمکاناتی پزشکی و پارێزیای سەروەت و سامانی شەخسی و گلێرگەیی و ماوا و مەسکەنی گونجیا و... جە پەیوازتەرینوو ئی ئەوەجانێ.
3. ئەوەجە کۊمەڵایەتیەکا: ئانزان گېیانەوەرێو کۊمەڵایەتین و پەیوازش بە پێوەنڎی کۊمەڵایەتی ھەن. عانێو کە ئەوەجەی یۆهەم و دووهەم بەرئاوردێ بیێ، پەیواز بە پێوەنڎیە کۊمەڵایەتیەکا بە ھێزتەربۊ. ئی پێوەنڎیا جۊراوجۊرێنێ و ھەرکام بە یاگێ وېشا دەوری ئەرۍنی پەی بەرئاوردکەردەی ئی ئەوەجەیە وینا. خانەوادە، دۆسایەتی، پێوەنڎی عاتفی و دڵداری، ئەنڎام بېیەی جە دەمودەزگا و ڕېکوزیا کۊمەڵایەتی و وەرزشی و ھۆنەری، هۆرگېرتەی وەرپەرسی و دەوروینای کۊمەڵایەتی... بەشێو چی پێوەنڎیانێ. ئێ پێوەنڎیا تەنیا پێوەنڎنیێ ساڎێ نېیەنێ، بەڵکوو ئا ئەوەجا مرمانا کە ئانزان پەی پەشتگەرمی، ھامکاری و یاردی دوەلاینە، گەشەی جۊراوجۊر، ھەستکەردەی بە گرێدریای گلێرگەیی، هەست بەهاموەڵاتی وھامزوانی و ھامفەرھەنگی و ھامچارەنووسی، وەشەویسی و.... پەیوازش پەنەشا ھەن. نەبېیەی یان بڕیای بڕېو چی پێوەنڎیا، پېسەو جە دنیا بەرشېیەی ئازیزێو شۊنەمای نەرێنیە سەرو ڕەوانوو ئانزانی منیۊرە کە بە ئاسانی چارەسەر نمەکریۆ.
4. ئەوەجە بە ڕېزوەنەگېریای و وەشەسیایی: دماو ئەوەجەی فیزیۆلۆژی و ئارامش و دڵنیای و کۊمەڵایەتی، ئەوەجە بە ڕېزوەنەگیریای و وەشەسیایی زەقبۊوە و وېش مرمانۆ. ئی ڕېزوەنگېریایە جە ڕاسیەنە جە ڕېزجەوێگېرتەی دەس پەنە کەرۊ تاکو یاوۆ بە ڕیزوەنەگېرتەی جە لاو کەسانێتەریوە. ئی ئەوەجە دوێ بەشی گېرۆوێ. بەشی یۆھەم: ئانزان هەمێشە پەنەش وەش هەن کە وەشەسیا و ڕېزوەنگیریابۊ، نامدار و وەشنام و یاگێ شانازیبۊ، خەڵک بە چەمی ئەرۍنیەو تەماشاو وېش و ئێژاکاش (ارزش) و ھەرمانەکاش کەرۊ. ئاڎ هەوڵێ ئانەیچە مڎۆ کە بە شێوازێ جۊراوجۊرێ پی مەخسەڎیشە یاوۆ. بەشی دووھەم: ئانزان ھەوڵێ مڎۆ کە دڵێ گلێرگەکەیشەنە و جە ژیوای ڕوانەیشەنە بە هېزبۊ، متمانە پەنە کریابۊ، سەرکۆتەیی بەدەس بارۆ، ئازاڎ و سەربەوێ و شایان و نموونەبۊ و ھەرپاسە داراو پلە وپایەی بەرزی کۊمەڵایەتی و..بۆ، چەنەئاما و دەسەڵاتداربۊ. مازڵۆ چی بارەوە منویسۆ کە بەئاوردە بېیەی ئی ئەوەجابۊ بە ھۆکاروو بەرزەوبېیەی ھەستوو وێوەشسیای و باوەر بە وێبېیەی. بەئاورد نەبېیەی ئی ئەوەجا دڵسەردی، ناھۆمێڎی، لاوازی و وێبەکەمزانایش چەنەبۊوە و ئانزان تووشوو ھۆزوکەوتی چەمەڕا نەرکریای و ناکۊمەڵایەتیبۊ.
5. ئەوەجە بە گەشەی کەسایەتی و هېز و تاوایی :
ئی ئەوەجا جە هەرەموو مازلۆینە ئاخرین ئەوەجێنێ و گرێدریای ئەوەجە وەڵینەکاتەرینێ. ئانزان چی ئاستەنە ملۆ شۆنەو وېشناسیرە و هەوڵێ مڎۆ کە تاوایی و چەنەئامایە نادیارەکاو وېش بېزۆوە و وزۆشا ھەرمانە. مازڵۆ ماچۊ ئانزان چی ئاستەنە مشۊبۊ پانەیە کە تاوۆبۊ. هەر پاجۊرە کە نەمامێو یان تۆمێو کە ویەروو گەشەیش پەنە دریۆبۊ بە دارېو گەورە کە هەزاران چڵ و پٶ و گەڵاو مێوەش چەنەبۊوە، مرۊڤیچ ئەر ویەروو گەشەیشبۊ، تاوۆبۊ بە مرۊڤێو بەتوانا، سەربەوێ، ئازاڎ، مرۊڤدۆس، یاردیدەر، وەش ڕەفتار، وەشنام، نامدار، زانا و..... بە کورتی واچمێ هۆرکەوتە یان بڵێمەت. ئی مرۊڤە بەردەوام ئینا جە گەشەی هزری و چالاکی جەسەینە، تازەگەرەن و ئاگاش جە دنیاو دەوروبەریش هەنە و واقێعوینانە دیاردەکا شی کەرۊوە و بە شێوازێو ئەرۍنی سەرشاوە هەرمانە کەرۊ. ئی مرۊڤە هۆرکەوتە هەرمانەکېش عانێو سەمەر مڎۆ، کە گەشە بە تایبەتمەندیە ئێخلاقیەکایچش بڎۆ. بە ویژدانەو ھەرمانە کەرۊ و ھەرمانەکێچش جە خزمەتوو کۊمەڵگاو مرۊڤایەتی و ژیوگەینەبۊ.
موختار کەریمی[1]