باسێوە کۊتا سەرو ڕۊمانەو (کەوتنی ئاسمانەکان)
باسێوە کۆتا سەرو ڕۊمانەو کەوتنی ئاسمانەکان جە حەفتەنامەو سیروانی sirwan weekly's 1402/8/27:
جەبار جەمال غەریب یۊ چا نویسەرانەن کە ئەر بۍ وێنە نەبۊنە، کەم وێنەن. کەمتەر ئژناسیان و کەمتەر باسش سەروە کریان. گرد کەس زانۆنە کە ژانرەو ڕۊمانێ یام کلاسیکەن یام جە سەرو سورێئالین و یان ڕېئالەن و باقی دابەشکریاکان. بەڕاو من جەبار جەماڵ غەریب هەم جە کلاسیکنە یاگێش بۊوە و هەم جە سوورێئال-نە و هەمیچ ڕېئالنە. ئێنە دوەمین جارەن سەرو ڕۊمانەکاش منۋېسونە. ئەوەڵین ڕۊمان کە وانامەوە بنووسەخوێن؛ بنویسە ونی-ییەن، دمای ئەوەڵین ڕۊمانەکېش کە وانامەوە، قەڵم و هزر ویرش کېشتا شۆنەو وېشەرە، پېسە خولیاو فکر و ئەندیشەیش، تەنیاییش، سەرگەردان جە گۆڕستانی چۆڵ و هۆڵیش، ئازار چەشتەیش، فەرار جە بوەوبەرامەو ئینسانی و یاساکاش و پەیوەندیش و ئایدیۆلۆژی و حوکمی دەسەڵاتی شەرعی و چنها تەسویرێ بۍ وێنێو حەتا کەم وێنێ جە عومری دەسەڵاتی بەشری و حوکمی و شەرعی و عەقڵی سەتحی و شێداریی! پەنابەردەی، پەی گۆڕستانێوە چۆڵ و هۆڵی؛ نیشان جە ئازار چەشتەی ئینسانی جە کۊمەڵگای و ئیجتماعەو وېش بەرۆنە. فەرار جەبۊ بەرامە و ئینسانی کە بېزاری و تەرسی وزۆنە دڵیش . ماچۊ: جگە لەبەر دەرگا، جگە لە کۊڵان، جگە لەسەر قەبران کورد هەرگیز شوێنێکی ئارامتری نەبوە بۆ ئەوەی لەوپەڕی پەیشانیدا یەکتری تێدا لە باوەش بکەن.
دیسان ماچۊ: بۆنی مرۊڤیش ترسێنەرە، بېزارکەر و ترشاوە. گۆڕەکان ئیدی بۊنی ئینسان نادەن. (لاپەڕەو 65_ 67) .
ڕۆمانەکێ دیلی و ئەسیری و زیڼانی پېسە واقیعێوە وە یام پېسە جادووگەریەوە بۍ کۆتایی باس کەرۊنە کە ماچی نویسەر وېش تەجروبەش کەردن و بە ئەزموون یاوان.
تاڵی و شیرینی و خېیاڵی نەبڕیایێ و خەم و خەفەت و گۊشەگیری و ئازارە و تەنیایی و ئەورا و مەینەت و خەم و خەفەت جە زینداننە گېرۆشەرە و مشکاوۆنەش.ڕق و کینە و ئەسارەت و دوژمنیی سیاسەتمەندارا، جەبار جەمال غەریبی کەرۊنە ڕۊمان نویسێوە کە شایەڎ تاکو ئیسە تەنیا دلێ وڵاتە وەرئاوایەکانە وېش نیشاندابۊنە و کەوتەبۆ دەس و تاوابۊنەش یاگێو نویسەرە گەورەکاو غربی بەتایبەت ڕۊمانە ڕیئالیستەکاو ئەورووپای پېسە میلان کۆندرای گېرۆ کە واقێعوو چەواشەکاری سیاسەتمەندارا و حاکێما ماڵۆرە. ئینەیچە واچوو ڕەوایەتوو ئی جۊرە ڕۊمانا بە دڵ و دەروونوو زێهنەو ئېمە کە داراو یەک کەلتوور و یەک جوغرافیا و ڕۊحێوە نزیک بە یۆیما هەن، نزیک تەرەن و قووتدایش ئاسان تەرەن. ئی ڕۊمانێ عەشق و عاشقی و تەنەففور و زەجر و تەنیایی وزۆنە دلێ کەلیما و کەرۊش پێخۆرێوەمەکین کە وانەری کېشۆ شۆنەو وېشەرە، فەسڵو (6) ، لاپەڕەو (81 _126) .
دیارەن جەبار جەمال غەریب شاعیریچش تەجرۆبە کردەن و میلان کۆندێرا ئاسایی شێعرێوە خېیاڵی و عالە دلێ ڕۊمانەکېشنە مارۆنە (ل129_130) . نویسەر جە پیربېیەی ڕۊمانەکەیش ئیستیفاڎە کەرۊ و سوود بەرۆنە و زیڼان و دیلە جەنگییەکا بەرۆنە دەروونێوە قووڵ (پېسە ڕەوانشناسێوە وریا و بە ئەزموون) . زەمان و پیربییەی و وییەردەی عومری دیلەکا و زیندانییەکا ئازۊردە و تووڕە و بێتاقەت مرمانۆنە و جە دونیای واقێعی ئینسانی نزیکتەرشان وزۆوە، وەهاب ( شاعێرێوە دیل و پەککەوتە و پیر و تووڕە) بە وییەردەی زەمانی هونەرەکەش و کەلیماتش پیرتەر و تووڕەتەر و بێتاقتتەر و بۍ ئوقرەتەرش کەرۊنە. ( ل 130 پاژەو ئەوەڵی تاکو ئاخر) .
بە وییەردەی زەمانی و پا ئانەیە کە ڕەوایەتەکە ملۆ وەرەوە، ساعەت بە ساعەت و ڕۊبەڕۆ داستانەکێ و جەرەیانەکە پیرتەربۊنە. نویسەر ئەجۊ زیاتەر جە دە ساڵێ ئەسیر و دیل بییەن. کەسایەتییەکاش دڎانێ نەمەنێنێ دەمشانە و فڵتەفڵتشانەن و دەروونشان هاڕیۆ ملو یۆیرە، جەستەشان پیر و پەککۆتەبۊنە و قورس و بۍ لەشو ۋن تاڵێ و ڕەزاگرانێ مرمانانە، هەرئەندامێوەشان بیمارستانێوەش گەرەکەن (ل130) .
جە لێوتەرەوە نویسەرو' (کەوتنی ئاسمانەکان-ی) ئەشکەنجەو ئازارەی جسمی و ڕۊحیش پېسە نەوەشێوە دەروونی کەجە عیلموو دەروون شەناسیەنە ماچاش شیزۆفێرنیا یام جنونو جەوانی یام لاوی؛ شێتییەوە پەتی و بەنبڕیاش بەردەن ئاسمان و فرەعال دەروونەو کەسایەتییەکاش شی کەردنەوە و وەستەنش جبەر ، لاپەڕە (230_231) .پاسەش پەنە مەی کە ماچۊ: من بییەنا خاوەنوو خوای، خواو وېم؛ خواو ئیمانوو وېم، ئیتر نمەتەرسوو، من وېم صاحێبوو حورییەکانا (ل232) .
چی ڕۊمانێنە شەخسییەتە تاوانبارەکێ گەورەتەرین ڕیازەتوو ڕۊحی و جسمی کېشانە؛ تەنانەت نان واردەیشا و خاو و خوراکشا ئینا سەرو پایاوە و مرۊچێ با بە مێمانشا و یانەوەیشا و ئازارەی ڕۊحیشان. واردەمەنیشا پەی کەمتەر جە مانگێوەبۊ بە قوتوولێ هەنگوین! (ل234) . کەمتەر قەڵەمېوەم دییەن کە پیجۊرە باسوو ئەشکەنجەی ڕۊحی و جسمی و ئیمان و نووری کەرۊنە .
نویسەرو ڕۊمانەو (کەوتنی ئاسمانەکان: کەوتەی ئاسمانەکا) ؛ بۍ ئانەی بلۆنە دۆزەخ، بۍ ئانەی سەرو پردەوسەراتینە ڕۊحیش بېیاونۆنە سەرو تەجرۆبەی و ئەزموونەو وېش، پڕۆوە ئەوڎەسو پردێ خېیاڵیێ، سزاکېش چەشۆنە. بۍ ئانەی مرۊنە و مەرگی تەجرۆبە کەرۊنە، بۍ ئانەی بلۆنە دلێ قەبرێ تەنگ و تاریکێ وېش بڎۆ دەمو مار و مووریوە، بۍ ئانەی سەرگەردانوو بېیابانو بەرەهووتی و سەحرای مەحشەری و قیامەتی بۊنە، بە تەمامی تەجرۆبەش کەرۊنە و بە ڕۊح و قەڵەم و گېیانی خېیاڵیش کەسایەتییەکاش حازێقانە مرنۆنە و زیندێشان مەکەرۊوە، چی حاڵەنە وێچش تەماشاشان مەکەرۊنە. (ل238) .
جە دیدگایېوە تەروە؛ نویسەر چی ڕۊمانێنە بېیەن بە موفتی و واعێزێوە گەورە و بۍ حەددو و بۍ سنوور کە فتواش ملۆنە ڕۊحو بە نام گوناهکارا و زیناکارا و خەتابارا و جاهێلا کە پاسە کەرۊنە بە ئی مرۊڤە داماگا کە نە ڕۊحو فتواکێ، بەڵکووم خودو خەتا بارەکەی وېش بڕیار مڎۆنە سزاش سەپنا ملەرە، تەنانەت ئەر مەرگیج بۊنە! ماچۊ : من ناتوانم هیچ بڕیارێک بە سەر تۆدا بدەم ئەوەتا ڕۊحی خۆت بڕیاری فەنابوونی داوە لاپەڕە (243_244) .
نویسەر جە لاپەرە ئاخرەکاو ڕۊمانە درێژەکېشنە کە زیاتر جە (300) لاپەرۍ بۊنە باسوو وېتەقنایە و وێکوشیی و ئینتحاری کەرۊنە کە چەنی دوێ ئینسانی بە نامۍ عومەری و عوسمانی ئامادەو بەهەشتی بەرینی بانەو وزاشانە دلێ جەحەڼەمێوە کە
بە بڕواو وېشان ئاخرەکەش ئاسمانەرە گېڵا و ملارە بەهەشتی بەرین و هەم جسمشان بۊ بە وېرانە هەم یادو خېیاڵشان جە کۊمەڵگانە بە خاس نمەگېڵۆ. جامێعەی بە تەمامی بە ڕووڕەش و ئالوودە و گوناهبار خەتاب کەرانە. فتواش سەرمڎانە کە خەلکەکەیش وزانە جەهەننەم.
عومەر ماچۊ : گوێ بگرە پیاوی خوا کەپسوول و تەرەقەکان زیاد دەکەین لە هەرە باشەکان دادەنێم، ئەوەندەی خانەکانی لەشت، ئەوەندەی ژمارەی گوناهەکانی ئەو خەڵکە ڕوو ڕەشە، ساچمە و بۊلبرینت بۊ دادەنێم، لاپەڕەو (290_293) .
بورهان ئەختەر.[1]