بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ حەفتا و هەشتەمە
چن کەسێ تەریچ ڕاشان پاسنېنە کە کۊنتەرین شاعېرێ کورڎی، کە دەسو تاریخیش یاوابۊ پەنە، (پیرشالیار)ی هۆرامییەن، ئی شاعېرە کتېبێش بییەن بە نامۍ (ماریفەتو پیرشالیاری)، کە بەش بەش، یام (فصل فصل)ەن، مېیانو هەر فەسڵێنە ئی دېڕە شېعرۍ دوەبارۍ مەبۊوە:
هۊشت جە واتەی پیرشالیار بۊ
گۊشت جە کیاستەی زانای سیمیار بۊ
مەبەسەکەما باسو ئەدەبیاتو هۆرامییەن، چن ڕاسیێما مەوزۊ وەردەس، کە بە قیمەتتەرېنشان ئینېنۍ:
یەکەم: ئەدەبیاتو گۊرانیی کە بنەچەکەش شېوە زوانی هۆرامییەن، کۊنتەرین ئەدەبیاتی کورڎین و بە بناغەو ئەدەبیاتی منریۊرە.
دوەم: ئەدەبیاتی هۆرامی (گۊران) جە سەرەتاو تارېخوو ئەدەبی کورڎیوە هەتا ئەرەمەرزیای میرنشینو بابانی و پېڎابېیەی یەرەپاو میرنشینەکەی (نالی و سالم و کورڎی)، چەنی بناغەو بنچینە بېیەن، هەرپاسەیچ زوانی ئەدەبی یۊگېرتەو کورڎی بېیەن، بېجگە ناوچەو بادینانی، تەمەنێ پانو درېژش بېیەن، ئیسەیچ هەر زیڼەن و خەریکەن زیاتەر باڵاکەرۊن.
یەرەم: ئەدەبیاتو هۆرامانی گەلێ دوڵەمەڼەن و ناوچەو هۆرامانیچ زېدو شاعېرا بېیەن و هەرگیزیچ نەزۊک نمەبۊ، گەلێ شاعېرۍ بەرزۍ پېسە باڵاو کەشەکاش خولقنێنۍ، تارېخوو ئەدەبی کورڎی مامۊسا (عەلائەدین سەجادی) و مامۊسا (صدیق بورەکەیی) شاهېڎۍ ئی ڕاسییەینۍ.
چەنی ئانەیچە مەشۊم ۋریێ بیمۍ نەگنمۍ دلۍ هەڵەی، ئەدەب یام ئەدەبیات نەخزنمېنە دلۍ چوارچېوەو شېعرۍ تۊمارېوە بە تەنیا، ئاشکەران کە ئەدەب لق و پۊپېش هەنۍ: شېعرە، پەخشانە، ڕازە بە گرڎو بەشەکاشەوە، قسۍ وەشۍ و نەستەقۍ، قسۍ قەڎییمیا، خوتبۍ و مەقالۍ و چېوۍ تەرېچ.
دلۍ میللەتو کورڎینە بە فرەیی قیمەت دریان بە شېعرۍ و تۊمارەکریێنەو چاپە کریێنەو ۋەڵاکریێنۆ، چی ساڵا دماتەرینە لا کریانۆ پەی ڕازۍ و پەخشانیچ، دماتەریچ قسۍ نەستەقۍ و قسۍ قەڎییمیا، ئی کارۍ گرڎشان خاسۍ و بە کەڵکېنۍ، بەڵام داخەکەم، تاکو ئیسەیچ لا نەکریانۆ پەی ئەدەبیاتی دەمواچی (سەرزارەکی -شفاهی) هۆرامی، زیاتەریچ پەندۍ و قسۍ وەشۍ و نەستەقۍ، یام گەر لایچشا وەنەکریابۊوە، بە هۊرگېڵنای بېیەن، بۍ ئانەیە پەنجۍ پەی سەرچەمەکەیش و خاوەنە هەرەقەتینەکەیش کېشیۊ، کە ئینەیچ بە بەرۋستەی (تەعبیر)ی هۆرامیانە پەنەش ماچان (کیسە جیایی)، گەر بە دز تەماشەش نەکەران.
هۆرامان پېسە نامۍ، ناوچەو هۆرامی پېسە دیالێکتی جە سەرچەمە تاریخیەکانە
ناوچەو هۆرامانی هەرېمێ جوگرافی نموونەیین و شېوە یەرەگوشێ مرمانۊ، شارەکانو (هەڵەبجە، مەریوان، پاوە) هەریۊشان مەگنا سەرێ یەرەگوشەکەیۆ، گەرچی یەرەگوشەکە پەڕ بە پەڕو ناوچەکەی نمەگېرۊ وۍ، چوونکوم جە گۊشەو هەڵەبجەیۆ کوڵ مارۊن و دوە گوشەکەی تەرۆ زیاڎ مارۊن.
ئی ناوچە بە فرەیی سەرزەمینێ کەشیی و سەختەن، بەشێ کەم جە زنجیرە چیاکا زاگروسی پېکمارۊن، سەرجەمو بەرزی ناوچەکەی جە ئاسو دەریایۆ ئینا مېیانو (700- 3000)م، ڕووبەرەکەش نزیکەو (3000- 3500)کیلومەتر چوارگۊشەن، ڕواڵەتی سرووشتی ناوچەو هۆرامانی، چەنی ڕواڵەتە سرووشتیەکانو ناوچە دەشتیەکا دۆروبەریشەنە، پېسە ناوچە دەشتاییەکانو (مایدەشت، ڕوانسەر، کامیاران) جە کوردەسانو ئېرانی و ناوچەو (شارەزوور)ی جە کوردەسانو ئېراقی جیاوازیشان فرەن.
بارو هەواو هۆرامانی جە فەسڵو زمسانینە سەردەن، ۋەرۋە و ۋارانی فرەش چەنەۋارۊن، ئینا دلۍ چوارچېوەو ئا ناوچانە کە ۋاران ۋارای دلېشانە مسۆگەرەن، فرەو ساڵەکانە وەرزو سەردای و سهۊڵبەڼانی درېژە کېشۊن و لووتکۍ چن کەشێچەنە بە درېژایی ساڵەکۍ ۋەرۋە مەنۊوە، بەڵام وەرزو هامنینە بارو ئاو و هەوایش فرە وەش هەن، شەماڵی فېنک و هانۍ سەردۍ و سازگارۍ و باخۍ ڕەنگینۍ، لەزەتێ ئەفسانەیی مەبەخشان بە هۆرامییەکا.
ناوچەو هۆرامانی مەگنۊ دلۍ سنوورو مېیانو هەر دوە دۆڵەتو (ئېراق- ئېران)ی، بە هېڵێ سنووری بە نامۍ (هېڵەو هەمایونی) کریان بە دۋۍ بەشېوە، ئا هېڵە سنووریۍ ساڵەو (1848ز.) پېسە بنەماو جیاکەرڎەیۆ مەرزو مېیانو هەر دوە دۆڵەتو (عوسمانی و قاجاری)، دماتەر ساڵەو (1905ز.) بە یەکجاری پېسە مەرزی فەرمی پەسینییا. بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]