بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ حەفتا و نۊهەمە
چەربارەو هۆرامانی، هەم پېسە ناوچەی و هەم زۋانو خەڵکەکەیش، چن سەرچەمێ تاریخینە قسەوباسش سەر کریان، ئېمە چېگەنە ڕوشنایی ۋزمۍ سەرو باعزێشان کە (تاریخ نویسا، جوغرافی ئەشناسا، ئەدیب و نویسەرا، وەرکۆتئەشناسا، گەشتیار و گېڵەرەکا، ڕامیارەکا، ئەفسەرە سیخوڕە ڵاییڎەکا)، تاریخ نویسۍ و نویسەرە کوردەکا، نویستەن:
1-جە (فەرهەنگو بورهان قانیع)ینە، نامۍ هۆرامانی بە (ئورامەن)ئامان، باسیچ چانەیە کریان، کە (ئورامەن) جۊرە واتەو گۊشگېرتېوەشېعرییەن، شېعرەکۍ بە زوانی (پەهلەوی)نویسیێنۍ، جە (فەرهەنگو عەمید)ینە، نویسیان: هۆرامان جە (ئەورامەن)یۆ ئامان کە یۊن جە ئاهەنگە مووزیکییە کۊنە فارسیەکاو شېعرەکېچش بە زوانی (پەهلەوی)نۍ.
2-د. موحەمەد عەلی سوڵتانی جە کتېبو (ایلاتت وطوائف کرمانشاهان)، بەشی یەکەمشەنە بە پەشت بەستەی بە (کوههایی ناشناختە اویستا) چەربارەو هۆرامانی نویستەنش:
نامۍ (هۆرامی)جە (ئاهورایی)یۆ ئامان، سەرەتا نامەکۍ (ئورا) بېیەن پېسە کۊڵکەرڎەیۆ نامۍ (ئاهورا)، هۆرامانیچ ماناو یاگۍ نیشتەجابییەی ئاهوراییەکا مەیاونۊن.
3-عیمادەدین دەوڵەتشایی جە کتېبو (فەروەردینیەشتی ئاوێستا)دا نویستەنش: چن هەزار ساڵێ چێوەڵ قەراخو گۊمەو (ئورامیە) کە ئیسە بە هەڵە بە گۊمەو (ئورمیە)نامۍ بریۊن، تیرێوە جە (نەتەبەو مادەکا)ش چەنە ژیوێنۍ پەنەشان واتېنۍ (ئەورامی)، ئارۊ پەنەشان ماچان (هۆرامی، هۆرامانی).
4- (ژەنەراڵ ڕۆسۆ) کە جە کوتایی سەڎەی حەڤڎەهەمەنە قونسوڵو فەرەنسای بېیەن جە شارو بەغڎای، ساڵەو (1807ز.) سەفەرو کوردەسانیش کەرڎەن، ساڵەو (1809ز.) جە پاریس کتېبێش بە نامونیشانو (وەسفێوە پاشالیکو بەغڎای) وەڵاکەرڎەنۆ، چی کتېبەنە باسو قۊمیاکا کوردەسانی کەرۊن، نویستەنش: (ئەورامان) عەشیرەتێ کورڎینۍ و چواردەورو کرماشانینە مەژیوان.
5- (باسیل نیکیتین)، قونسوڵو ڕوسیای جە (ورمێ)، جە کتېبو (الاکراد)ینە نویستەنش: ناوچەو هۆرامانی بەشێ بېیەن جە قەڵەمڕەوۊ ئەردەڵانییەکا، بەڵام فرەو کاتی هۆرامییەکۍ وېشان فەرمانڕەوایی هۆرامانیشان کەرڎەن، سرووشتو ناوچەکەی و ئاقڵی خەڵکەکەی پاسەش کەرڎەن ملکەچۍ هیچکەسی نەبان.
6-کتېبو (نورالانوار)، کە شېخ عەبدولسەمەد تووداری نویستەن، سەرچەمێ تەرەن کە مەگېڵۊوە پەی نزیکەو چوارسەڎ ساڵا چێوەڵی ، باسو چڼەها لایەنۍ شېوە زوانو هۆرامی کەرۊن، بەرهەمۍ شېعریۍ چن شاعیرێ ئا سەردەماشە چەنەنۍ، کە شاعېرۍ و زانێ نامڎارۍ بیېنۍ.
7-جە کتېبو (نیگاهی بە جاژبەهای اکوتوریستی اورامان)ینە نویسیان: شېوە زوانی هۆرامی یۊن جە شېوە زارەکا زوانی کورڎی و یۊشییەیێ فرەیچش چەنی زوانی ئاوېستایی هەن، هەمان سەرچەمەنە نویسیان: هۆرامان یاگۍ چڼەها جەنگا بېیەن مېیانو هېزە قین دڵەکانە، پېسە: پەلامارەکۍ ئەسکەڼەری، جەنگو مېیانو لەشکەرو ئیسلامی و ساسانییەکا.
8-جە کتېبو (عموم المالک) کە جە ساڵەو (1894ز.)ی جە شارو ئەستەڼبوڵی چاپکریان، نامۍ (شهر اورامان) ئامان، دیسان جە نەخشێوەنە بە نامۍ (نقشە مفصل کشور ایران) کە ساڵەو (1816ز.) چاپ کریان، نامۍ (شهر اورامان)ی نویسیێنە.
9-جە کتېبو (شەرەفنامە)و شەرەفخانو بەدلیسینە نویسیان: مەئموون بەگو ئەردەڵانی، جە سەردەمو حوکمداری وېشەنە، وڵاتەکەش سەرو کوڕەکاشەرە دابەشکەرڎەن، قەڵەمڕەوۊ هۆرامانیش دان بە (بېگە بەگ)ی کوڕیش، ئا قەڵەمڕەوە چا کاتەنە (زەڵم، نۆسووڎە، هاوار، گوڵعومەر، شەمېران)ی گېرېوە.
10-سیسڵ جۆن ئێدمۆندز جە کتېبو (کورد، تورک، عەرەب)ینە، جە باسو (جاف و هۆرامان)ینە چن جارێ نامۍ هۆرامانیش بەردېنە، باسو ئا گەشتېشە کەردېنە پەی هۆرامانی، کە باس جە سەلېقەو ژیری هۆرامییەکاش جە بوارو باخڎاری و سیستەمو ئاوداری و پیشە دەسییەکانە کەرڎەن، فرەیچ بە سرووشتو هۆرامانی و شارەسانییەکەیش سەرسام بېیەن، نویستەنش: ئا شارەسانییە جە هۆرامان دیم، هیچ یاگێ تەرو وەرکۆتینە نەڎیەبېم، جە ڕاسینە ئڼەو شارەسانی ڕومانەکا جە سەردەمو (ساباڤستیان)ینە وەڵکۆتەبۍ.
11- (ڤلادیمیر مینۆرسکی) چەربارەو دیالێکتی هۆرامی نویستەنش: شېوە زوانی گۊرانی جە کوردەسانو پانیشتینە دۆرێ گرنگ مەوینۊن، زاڵ بېیەن ملو زوانی فارسیرە، ئی شېوە زواانە کەلەپووری وېشانەی وېش هەنش، شېوە زوانو گۊرانی بنەڕەتەنە زوانەن و چن شېوە زوانێش چەنە بیېنێ، پېسە (هۆرامی، زازایی، لوڕ، زەنگەنە).
12- (محەمەد ئەمین زەکی بەگ) جە کتېبو (خولاصەیەکی ئەئریخی کورد و کوردستان)ەنە نامۍ هۆرامیش بە (هاورامی) ئاردېنەو پەنجېش پەی هەر دوە هۆرامانو (لهونی و تەخت) کېشتېنە، جە باس و خواسو دیالێکتو هۆرامینە نویستەنش: هۆرامییەکۍ پېسە گۊرانییە دېهاتییەکا زوانو وېشان پارېزنان و ئارۊ بېیەن بە زوانێ کاریگەرو شیرین و ئاوازدار، جە هۆرامان و پاڵنگان و پاوە و دۆروبەریشەنە قسېش پەنەکریان، هەمان سەرچەمەنە ئامان: چن دەگێوە ناوچەو دەرسیمی (زوانی زازا) هەن کا ئاڎیچ شېوە زاری هۆرامین.
بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]