بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ هەشتاهەمە
13-بەعزێ ماچان نامۍ هەورامانی جە(ئورامان)یۆ ئامێنە، (ئورا) بە ماناو سەختی و قایېمی، (مان)یچ بە ماناو(نشینگا)ی مێ، هەردووە بەشەکە پېوەرە مەبان بە نشینگایێ سەخت و قایېم، گوایا ناوچەکە فرە سەخت و ڕژدەن، هیچ داگیرکارێ نەتاوانش ۋیر جە داگیرکەردەیش کەرۊوە، جە فەرهەنگو(بورهان قانیع)ینە ئی پەیلوایە ۋزیان ڕووە.
14-(مامۊسا حاجی مەڵڵا زاهید چیائی) مامۊساو زاناو نامڎارو پاوەی ماچۊن:
گېڵنایۆ نامۍ هەورامانی پەی سەرو(ئورمان)ی هەڵەن، چونکوم نامۍ هەورامانی وېش جە وېشەنە نامێ هۆرامییەنەو جە زوانو خەڵکو ناوچەکەیۆ ئامێنە، ماناش(هۊرتەقای) و بەرزبیەیۆ مڎۊ، گەر گەرەکتبۆن هەریاگێوەرە بلی پەی هۆرامانی، مەشۊم هۊرۋەزی، یانی سەرۆکوویای بلی، چونکوم جە گردو ناوچەکانو چواردەوریش بەرزتەرەن.
دیالێکتی هۆرامی هەتا بەرکۆتەو یەرەپا(سێکوچکە) شاعیرانو بابانی(نالی، سالم، کوردی)ی زوانی سەرتاسەری ئەدەبی و ڕوشنۋیری گەلەکەیمان بېیەن، فرەو عاریفا و کەڵە شاعېرا کوردی هەرچن وېشان هۆرامیۍ نەبیېنۍ، بەڵام پی شېوە زوانە شېعرېشان هۊنێنێ، پەی ڕۊشنتەر بېیەی، نامۍ چن کەسێ چا زاتا مارمۍ(باڵووڵی ماهی، باوا لوڕەی لوڕستانی، باوا حاتەمی لوڕستانی، دایە خەزانی تەورێزی، شاخوشێنی لوڕستانی، دایراک خاتوون، سان سەهاکی بەرزنجی، مەولەوی تاوگۆزی، خانای قوبادی، مەلا عیسای جوانڕۆیی، خەسرەو خانی ناکام، غوڵامشاخانی ئەردەڵانی، فەقێ قادری هەمەوەند، ئینجەی گەڵاڵی، دەروێش نەورۆزی سۆرانی، مەولای جەباری)، دەیەها تەریچ.
کەسێ کە ماچۊ من هۆرامیەنا، مەبەسش ئانە نېیەن جە عەشرەتو هۆرامی بۊن، بەڵکوم مەبەسش ئانەن بە شېوە زوانی هۆرامی قسۍ کەرۊن، ئڼا پېسە واقیعو عەشائیری(چەنی حورمەتیم پەی ئا بەها جوانا پېسە: نانبڎەیی، بەجائاوەردەی سیلەو ڕەحمی، هامکاری کەردەی یۊترینی،...هتر)، هۆرامییەکۍ عەوامێن ئا کەتوارەشا جیائاستەن، بە ژیوایێ شارەسانیانە مەژیوان).
وەختێچ کەسێ ماچۊن من هۆرامیەنا، مەبەسش زیڼەکەردەیۆ گیانی ناوچەگەری نېیەن، بەڵکوم مەبەسش ئانەن کە چا ناوچەنە نیشتەجان، خەڵکەکەش بە زوانی هۆرامی واتەوگوشگېرتەی مەکەران، چونکوم هۆرامان تەنیا دەگێوە یام چن دەگایێ دوورەپەرېزۍ نېیەنۍ کە گیانو ناوچەگەری و دەگایی زاڵبۊن ملشارە، بەڵکوم هۆرامان ناوچێ وەر فراوانەن، جە هەردووە دیمو ئېراقی و ئېرانی نزیکەو (350) شارەکڵۍ و شارەدەگێ و لادەگێ مەگېرۊنە وۍ.
ئینۍ گرد، ئا دەسەواچەیە وە یاڎ ماراوە کە ماچۊ(ژیوای جە هۆرامانەنە وېش جە وېشەنە هونەرەن).گەر بە ۋردی سەرنجەو سرووشتو ناوچەو هۆرامانی بڎەیمۍ، لایێ تەرۆ باری کومەڵایەتی و چن بارێ هەرمانکەردەی خەڵکەکەی پەی پېڎاکەردەی بەشێ جە پېویسیەکا ژیوای و گوزەرانیشان وەرچەم بگېرمۍ، پەیمان بەرمەگنۊ ئا دەسەواچە پەڕو وېش مەبەسش پېکان، ئاشکەران سرووشتو هۆرامانی تا واچی قەشەنگ و دڵبەرەن، هیچ قسێ چی بارۆ بە پېویس نمەزانمۍ، بەڵام با بلمۍ سەرو بوارو هەرمانکەردەی خەڵکو ناوچەکەی پەی پېڎاکەردەی بژېویەکاشان، سەرەتا سەرنجێ جە باخڎاری بڎەیمۍ بە دیاریکریایی سەرنجەو(تەڵانۍ، بەڼگا، کووزی، قەڵوەز و ئاژین، کەڵەکە، ..هتر) بڎەیمۍ، گەر وەشکەردەی و نیارەی ئینېشا هونەر نەبۊن، ئەی چېش هونەرەن؟.
بەڼگا: تاڤگێوە گولانەن، ئاوی سەرو تەڵانێوە مجۊرە دلۍ تەڵانۍ وارینۍ.
کووزی: جوۋەی گولانېنە دلۍ تەڵانەکانە وەشەکریۊن، درەختۍ و نەمامۍ قەراخشەنە منریان.
ئاژین: حۆزێ گولانەن، بنەو درەختەکانە وەشکریۊن، پەی ئانەی ئاوی پەڼگە وەرۊوەو بە پەلە دلۍ کووزەکارە نەویەرۊن.
باروم: کەڵەکێ تەۋەنینە مېیانو باخەکانە، یام دۋۍ باخانە وەشەکریۊن پەی جېیاکەردەیۆشان جە یۊترینی، پېسە حەسارێ.
ماڕە: ڕاڕەوێن پەی بەستەیۆ دۋۍ کووجیا پېوەرە، سەرش گېریۊن و سەرشۆ یانۍ وەشېکەران.
دیمەکە: تەختە دارێن سەرو شېوە لاکېشەیێ شش پاڵووی، درېژیش جە مەترێ کەمتەر نېیەن، پانیچش مېیانو (20-30سم)، قاییمیش مېیانو ((10-15سم)، بە فرەیی جە دارو تفۍ وەشەکریۊن.
ئەرۍ گەر کەسێ باوەڕنامێ زانستی بەرزش جە بوارو باخڎارینە بۊن، مەتاوۊ خاستەر جە هۆرامییەکا باخ وەشکەرۊن؟با تەماشەو یاگۍ نییای درەختەکا کەرمۍ، تاکو پەیمان بەرگنۊ چەنی باخڎارەکۍ بە بۍ هیچ ئاشنایێ ۋردی، تۆپۆگرافیەکېشا ۋستېنۍ چېرو سایەو ژیریشان و جە باخڎارینە حیسابشان پەی کەردېنۍ.
با سەرنجێ خېراو هەرمانکەردەو خەڵکو هۆرامانی بڎەیمۍ جە وەشکەردەی و بنیاڎنیای یانەکاشانە، کە دامانو کەشەکانە، یام دلۍ دوڵەکانە وەشېشا کەردېنۍ، تاکو پەیمان بەرگنۊ چەنی جە وەشکەردەیشانە حیسابشان پەی(ۋەرەتاو، سیاوۋا، سەیل و ۋاران)ی کەردەن، کووچە و کوڵانۍ پەی ئاموشۊی، فرەو جاری دوۍ گەڕەکۍ بە(ماڕ)ێ بەسیان یۊترینیۆ، وەختێ خەڵکو هۆرامانی حیسابشان پەی ئی چېوا کەردەن، یاگەکا تەرینە وەرچەم نەگېریان، بە بەکارئاردەی(دیمەکۍ) حیسابشان پەی (یاساو قانون التوازن)ی کەردەن کە یاسێوە فیزیاییەنە پەی بەستەیۆ و شەتەکدای دیوارەکا پېوەرەو دابەشبیەی هېزی سەرشارە، چەنی تەۋەنی زلېشا بناغەو دیوارەکانە نیێنېرە پەی پتەوی و تۊکمەیی، چەنی چا ناوچە سەردانە حیسابشان پەی ئانەی کەردەن کە تەڕەشۊ کەم بکەراوە، بە خوڵە دیوارەکېشا بە(سیرەکۊڵۍ - هېڵەساو)ناوێنۍ کە هەم پەی گەرمی و هەم پەی کەمکەردەیۆ تەڕەشۊی. بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]