لێکسیکۆلۆجی
نویسا: #ناجح گوڵپی#
واچەزانای، واچەئەشناسای. زانشتو واچیٛ. پەلێوەن جە زانشتو زوانی مەگیٛڵوٙ شوٙنەو بنەڕەت و ساختار و گەشە و فاڕیای و ماناو واچیٛرە دلیٛو زوانینە. پەلێوەن جە زانشتو زوانی مەپەرسوٙ پەی بیچم و مانا و فاڕوٙجمو واچەکا. بەعەرەبی (علم المفردات-علم المعجم) بە فارسی (واژە شناسی). واچیٛ گولانەتەرین دندیٛ مانادارەو زوانینە کە متاووٙ ویٛپا بمدروٙ. واچیٛ جە بەشیٛ گولانەتەریٛ سازیێنە کە پەنەشا ماچا موٙرفیم، هەرپاسە مورفیمیچ جە تیکیٛ گولانیٛ سازیێنە پەنەشا ماچا فوٙنیم یام دەنگیٛ تایبیٛ جیاوازیٛ. واچەئەشناسای زانشتێوی گرنگەن نمەبوٙ بوزیوٙ پەشتەو گوٙشان. پەی جوٙیای ویارو زوانەوانی فرەگرنگەن، هامکارەن پەی ئەرەنیای فەرهەنگی Dictionary (موشیر دزەیی2014: 15).
زوانو گورانی-دایلەکتو هەورامانینە ئی زانشتە گرنگی تایبەتش هەن، چوون هەڵای دەسنەبریان پەیش، واچەکیٛ (لێکسیم Lexem) زوانو مەردمو هەورامانی دیارییٛ نەکریێنیٛ، سەرچەمەشا و ڕیشەشا بە شیٛوەی زانشتی نەوزیان ڕووە، ڕەنگا واچێوە ببوٙنە بە لایدیٛش بنیەمیٛرە، کەچی چەولاوە دماو گیٛڵای مەوینی هنەو ویٛمانە، مەرەجیوما هنەو زوانە هامساکامانە. بیەی واچیٛ هامبەشیٛ دلیٛو زوانەکانە کارێوی سروشتین، چون زوانەکیٛ کارمەکەرانیٛ ئەو یوٙترینی، بە تایبە زوانە براکیٛ، زوانە هامساکیٛ، هەکە یەک بنەیانەشا هەن، پسەو فارسی و کوردی و گورانی. جە ئیسەیچنە کە دنیا فاڕیێنە واچیٛ زوانە دورەکایچ ئامێنیٛ دلیٛو زوانەکەیما، چون دنیاو جەهانگیرینە، بوٙنەو ئنترنێتی و زانشتی و تەکنەلوٙجیاو سەردەمی واچەگەلێوی فریٛ ویٛشا کەردەن دلیٛو گردو زواناو جەهانیرە.
چی بابەتەنە (لێکسیکۆلۆجی-واچەئەشناسای) بەپاو تاوای تەقەلا مەدەو لێکسیمەکاو-واچەکاو زوانو گوٙران-دایلکەتو هەورامانیتا پەنە بژناسمیٛ، تا ئاشناییتا ببوٙنە، واچیٛ ڕەسەنیٛ ویٛمانیٛ جە واچیٛ وامگیٛرتیٛ لەیدیٛ جیا بکەردیٛوە.
ئەژناسەو واچەئەشناسای
لێکسیم Lexeme واچێوەی ڕوتەنە، ماڵیێنەرە، بڕیێنەرە جە گردچیٛوی (گیرەکا)، چندە جوٙریٛ بەکارئاوردەی و چندە مانێش هەنیٛ. (ئی ئەژناسە پەی زوانو ئینگلیزی کریان، چون زوانو ئێمەنە بڕێو واچیٛ هەنیٛ کە ڕوتیٛنیٛ ماناشا نیەنە، دماو ئانەی بڕێو گیریٛ گیٛڵای و ئەرەتاشایشا ملا سەر ئیجا مانا مەدانیٛ). زانشتو زوانی سەلەمنانش کە زوان ئەرەمجیایێوەن بەرهەمو یوٙگیٛرتەی جوٙرەکاو واچیٛن-لێکسیم...
واچەئەشناسای زانشتێون گرنگی مەدوٙ بە واچیٛ، جەبارو ساختاری و گەشەو فاڕیای مانای (فرەمانا، هەمانمانا، هەماندەنگ، هەماننامیٛ، دژەمانا...) هەرپاسە گیٛڵای شوٙنەو سەرچەمەو واچەکیٛرە، چەنی سازیێنە و چکوٙوە ئامێنە. گەشە و فاڕیای بە دریٛژایی تاریٛخەی چیٛشش سەرئامان. جیاکەردەی واچیٛ ڕەسەنیٛ بومییٛ ویٛمانیٛ چەنو ناڕەسەنیٛ و لایدیٛ، واچیٛ بەکارئاومێ و مەردیٛ. ئینیشا گرد شیمەکەروٙوە پەی وەنیارانو ئی زانشتیە. لێکسیم یانی واچیٛ فەرهەنگیە، ئا واچیٛ کە دلیٛو فەرهەنگینە Dictionary (واچەنامە-واتەنامە) بەکارمەیانیٛ، کە واچێوەی بنەڕەتیەی مانادارەنە.[1]