خۆ من حەمە قەدۆی موسڵ نیم
خۆ من حەمە قەدۆی موسڵ نیم ئەم گوزارەیە لەکۆندا زۆر بەکاردەبرا و ئێستاش بەهەمان شێوە، بەڵام زۆرجار پرسیارمان لەخۆمان کردووە دەبێ ئەم گوزارەیە چۆن و لە چیەوە هاتبێت؟.
حەمە قەدۆ بازرگانێکی گەورە وبەناوبانگی شاری موسڵ بووە، زۆر لە خەڵک دەڵێت حەمە قەدۆ لە بنەچەدا کوردی شاری موسڵ بووە هەندێکیش پێیان وایە خەڵکی شاری #سلێمانی# بوون و دواتر باوباپیریان کۆچیان کردووە بۆ شاری موسڵ و لەوێ نیشتەجێ بوون.
لە نووسینێکدا لە بارەی مێژوو و کەسایەتی و بنەماڵە بەناووبانگەکانی مووسڵ، لە بارەی ماڵباتی حەمەقەدۆوە مێژوونووس و مامۆستای زانکۆ ئەزهەر عوبێدی، دەنووسێت: خانەوادەی حەمەقەدۆ، بنەماڵەیەکی بازرگانی بوون، بریتی بوون لە محەمەد (حەمە) کوڕی عەبدولقادر (قەدۆ) کوڕی مستەفا قەسابباشی، عەبدوڵا کوڕیەتی و خاوەنی خانی حەمەقەدۆیە لە دەرگەی سەرای مووسڵ.
تۆفیق حەمەقەدۆیش بازرگان بووە و کوڕەکانی تری بریتی بوون لە عەبدولباقی، عەبدولعەزیز عەبدولمەجید حەمە قەدۆی کوڕەزای کە بازرگانێکی پاکدەست و ناوازە بووە، ئیدریس تۆفیق حەمەقەدۆی کوڕەزایشی پارێزەر بووە، دواتر بووەتە سەرۆکی شارەوانی مووسڵیش و چەند پۆستێکی تریشی له و شارە وەرگرتووە. هەروەها نەوەکانی تریشی بریتی بوون لە ئەندازیار ئەیاد سدیق حەمەقەدۆ، دکتۆر زوهیر سدیق حەمەقەدۆ و دکتۆر بەشار سدیق حەمەقەدۆ.
لە ساڵی 1919دا، خانەوادەی حەمەقەدۆ ئۆتۆمبێلیان بردووەتە موسڵ و جێی سەرنج و تێڕامانی خەڵک بووە، جۆرەکەشی فۆردی ئەمەریکی بووە، دواتر ئەوە پەرەی سەندووە و لە ساڵی 1924دا فەرمانگەی هاتوچۆ دامەزراوە و ژمارەبەندی ئۆتۆمبێلەکان کراوە.
دکتۆر ئیبراهیم خەلیل عەلاف، مامۆستای زانکۆی موسڵ، لە بارەی ماڵباتی حەمەقەدۆی مووسڵەوە، لە نووسینێکی بەڵگەنامەییدا ئەوە دەخاتەڕوو: حەمەقەدۆ، بنەماڵەیەکی ڕەسەنی ناسراوی مووسڵن، لە گەڕەکی (بابولنەبی - جەرجیس) نیشتەجێ بوون، خاوەن سەروەت و سامانێکی زۆر بوون، لەوانە خانی حەمۆ، مزگەوتی حەمەقەدۆ، عەلوەی تازە لە بابولتوب، بازرگانی گەورەبوون لە نێوان مووسڵ و سووریادا.
دیارترین کەسی خانەوادەکەیان، عەبدوڵای کوڕی حەمە قەدۆ بووە، خاوەن هەژموونێکی زۆری بازرگانی و سیاسی بووە لە سەردەمی حوکمی عوسمانییەکاندا لە موسڵ. هەروەها عەبدولباقی و ئیدریسیش لە ناسراوانی بنەماڵەکە بوون، عەبدولعەزیز عەبدولمەجید حەمەقەدۆ، ئەندامی دەستەی گەنجانی موسڵمانانی موسڵ و ئەندامی ئەنجوومەنی شارەوانیش بووە.
ئه و مامۆستای زانکۆیە، ئەوەیشی ئاشکرا کردووە کە بنەماڵەی حەمەقەدۆ بازرگانییەکەیان تەنیا لەگەڵ سووریا نەوەستا، بەڵکو لەگەڵ فەڕەنسا و ئینگلتەرا و هیندستانیش بازرگانییان دەکرد و خووری، پێست، کەرەستەی جوانکاری، قوماش، مازوو و ئەسپیان دەهێنا.
دەشڵێت: ئه و بنەماڵەیە، بە ڕاستگۆیی لە مامەڵە و دەستپاکی لە کاروباری بازرگانیدا ناسرابوون، به و جۆرە ڕێز و خۆشەویستیی موسڵییەکانیان بە دەست هێنابوو، سەرەڕای دەوڵەمەندی و پارەزۆرییان، زۆر سادە و خاکەڕا بوون و لە نێو خەڵکی سادەدا بوون و پێش ئەوەی هاوڕێیەتی دەوڵەمەندان بکەن، هیی هەژارانیان دەکرد. هەر لە سەروەختی عوسمانییەکاندا، ناسناوی چەلەبییان پێ درا، کە هێما بوو بۆ بازرگانیکردن.
هاوکات مێژوونووسی ناسراوی مووسڵ عەبدول مونعیم غولامی، لە ڕۆژنامەی سەدالئەحراردا لەسەر ئه و بنەماڵەیەی نووسیوە و بە باشە باسی کردوون و خاکەڕایی ئەوانیان دووپات کردووەتەوە. هەریەک دکتۆر زوهێر عەلی ئەحمەد نەحاس و ئوستاد عیماد غانم ڕەبیعی، ئه و زانیارییانەیان لە بارەی ماڵباتی حەمەقەدۆوە پشتڕاست کردووەتەوە.
هاوڕێ جەلال، لێکۆڵەری بواری زمان و فۆلکلۆر و ئیدیۆمە کوردەوارییەکان، ئەوەی خستەڕوو، له و ڕووەوە بەدواداچوونی کردووە و ئەوەی بۆ ڕوون بووەتەوە حەمە قەدۆ، بازرگانێکی گەورەی شاری موسڵ بووە، هەندێک دەڵێن کوردی شاری موسڵ بووە، هەندێکی تریش دەڵێن خەڵکی سلێمانی بوون و باو و باپیریان چوونەتە موسڵ و لەوێ نیشتەجێ بوون.
دەشڵێ: من ئه و ڕایە بەپەسەند دەزانم کە خۆیان کوردی موسڵ بووبن، ئەویش بەپێی گۆڕانی ناوەکەیان، ئەم حەمەقەدۆیە لە هەموو شار و شارۆچکەکانی کوردستاندا ڕایەڵەی بازرگانیی هەبووە، بە هەمان شێوە لە شارەکانی عێراق و سوریا و چەند وڵاتی دووریشدا پێوەندیی بازرگانیی هەبووە.
هاوڕێ گەییشتووەتە ئه و ڕاستییەی (حەمە قەدۆ) ناوی (محەمەد عەبدولقادر)، (محەمەد) بووە بە (حەمە) و (عەبدولقادر)یش بووە بە (قادر-قالە-قەدۆ) تا ئێستاش لە هەندێک شوێنی کوردستان وشەی قادر کورت دەکەنەوە بۆ (قەدۆ)، بە نموونە لەلای شەبەکەکان. خەڵکی سلێمانی (قادر) ناکەن بە (قەدۆ)، ئەمەش بەڵگەیە کە خەڵکی سلێمانی نەبووە. عەرەبەکانیش بۆ ئەوەی نەڵێن کوردە، دەڵێن ناوی (عەبدوڵا چەلەبی کوڕی محەمەد کوڕی عەبدولقادرە)!
راستییەکەی (عەبدوڵا) کوڕی (حەمە قەدۆ)یە و ئه و کوڕە و کوڕی دیکەشی هەبووە. وشەی (قەدۆ) بۆ هەموو نەوەکانی دواتر، بووە بە ناسناوی بنەماڵەیی.
محەمەد قەدۆ جێدەستی دیارە لەبیناکردن و ئاواکردندا، مزگەوتێکی لە ساڵی 1880 لە گەڕەکی مەیدانی شاری موسڵ درووست کرد، بەڵام لە #06-03-2015# لەلایەن #داعش#ەوە خاپۆرکرا، هەروەها خانێکیشی لە موسڵ درووست کردووە کە هەر بە (خانی حەمە قەدۆ) ناسراوە. [1]سەرچاوە: ماڵپەڕی پیوکەی